InfoHub Logo

«Álemge áıgili fılosof, Platon men Arıstoteldiń ustazy kemeńger Sokratty jendetter dedektetip sot alańyna ákeldi. Sot tóraǵasy qart danyshpanǵa aqtalýǵa sóz beredi....»

«Qazirgi jastar kitap oqymaıdy», «oılaýdan qalǵan», «smartfonnyń qulyna aınaldy» degen sózderdi kúnde estip-estip qulaǵymyz jaýyr boldy. Jasyratyny joq mundaı sózderge etimiz ólip ketkeni sonsha burynǵydaı tiksinip, qarsy pikir bildirýge de qulqymyz shamaly.

Kitaphana tek "Abaı jolynan" nemese "Mahabbat qyzyq mol jyldardan" nemese "Kóshpendilerden" turmaıdy. Jastardan qandaı kitap oqydyń dep suraı qalsań aınaldyrǵan 2-3 kitaptyń tóńireginen shyǵa almaı qalatyny ókinishti. Keıde ishiń qan jylaıdy.

Baýyrlar! Qalyń qazaǵym! Álem biz oılaǵannan da keń. Jalǵyz biz emes, álem elderiniń myńdaǵan jyldar boıy tirtinektep jıǵan altyn murasy bar. Olar da biz sekildi tarıhtyń talaı zobalańynan ótip, osy kúnge jetti. Qan maıdanda ajal qushyp, zar ılegen tek qazaq emes. Barlyq el tarıhtyń talaı zobalańyn kórip búgingi kúnge jetti.

Hafız, Fırdoýsı, Nızamı, Rýmı, Álisher, Góte, Baıron, Saǵdı, Balzak, Gúgo, Dante, Servantes, Defo, Andersen, Dao, Konfýsıı, Tolstoı, Týrgenev, Dostoevskıı, Lermontov, Po, Makıavıllı, Rýsso, Gasprınskıı, Kókalyp aıta berse mıllıondaǵan álemge belgili klasıkter bar. Jaraıdy, tereńine ketip Kúrıler men Nobeldi, Eınshteın men Bordy zerttemeı-aq qoıaıyq, biraq eń quryǵanda álemge ortaq klasıkter Hafız, Fırdoýsı, Nızamı, Rýmı, Álisher, Góte, Baıron, Saǵdı, Balzak, Gúgo, Dante, Servantes, Defo, Andersen, Dao, Konfýsıı, Tolstoı, Týrgenev, Dostoevskıı, Lermontov, Makıavıllı, Rýssolardy bilip úırensek eken.  Ataqty Abaıdyń ózi «Abaı» bolý úshin osy klasıkterdi oqydy ǵoı. Osyny nege túsingimiz kelmeıdi.

Bulardy oqyǵannan sizder óz jurtyńyzdy satyp ketpeısiz. Shet elge óz eliktep ketem dep te qoryqpańyz. Bizdiń basty problemamyz biz kitapty ózimiz úshin, ózimizge kerek bolǵandyqtan oqıtynymyzdy áli túsinbeı kele jatyrmyz. Bul maqtanysh, sán kórsetetin is emes. Bireý oqystan suraı qalsa eki-úsh kitaptyń ataýyn jatqa aıtyp berip, áıteýir óz nadandyǵymyzdy qorǵap qalsaq boldy. Sondaı oılap qarańyzshy, bul kimge kerek?

Árbir jas býyn Daltondy oqymasa da Danteni, Galıleıdi bilmese de Gúgony túsinse álemdik ǵylymǵa, ǵalamdyq jańalyqtarǵa óz qalaýymen umtylar edi. Sebebi ádebıet degen sondaı, ol alysty jaqyndatady. Bir kezderi «Berlın qabyrǵasyn» búldozer emes, ádebıet qıratqan edi. Keıde maǵan árbirimizdiń ishimizde osyndaı tas qabyrǵalar, temir qorshaýlar bardaı kórinedi. Muny tez jaryp shyǵyp, kókke samǵaý ońaı emes.

Qamaqtan shyqqan qyran birden kókke samǵamaıdy. Sol sekildi biz álemdik ǵylym men bilimge, jańa tehnologıalar men óndiriske óterde osynaý tabıǵı zańdylyqty buzyp aldyq. Ǵylym men bilim kúshteýge kónbeıdi. Biz armandaǵan álemdik ǵylym kabınettegi taý-taý zań-zakondarmen rettelmeıdi. Ǵalamdyq ǵylymǵa, zamanaýı tehnologıaǵa bizdi álemdik ádebıet qana jetelep aparady. Biz ózimiz yntyq bolmaıynsha, ózimiz jan júregimizben qalap izdenbeıinshe ǵalamat jańalyq asha almaımyz. Ǵylymǵa da mahabbat kerek. Óz ıdeıasy úshin óltirip jatsa da bas tartpaıtyn ǵalymdar mine, osyndaı mahabbattyń dámin tatqandar. Kopernık pen Galıleıler ǵylymǵa shalqyǵan baılyqtan, úkimet jaǵdaıyn jasap bergendikten kelgen joq. Jaǵdaı jasamaq túgil sońyna sham alyp túsip, tirileı órteýge deıin bardy. Biraq olar ólip ketse de óz ıdeıalarynan bas tartqan joq. Sebebi Dante men Bokkachchonyń ádebıeti olardy ǵylymǵa mas qyldy. Olar Qaıta órleýdiń ıdeıasymen ýlandy.

Ǵylymnan ket dese de ketpeıtin naǵyz ǵalymdardy tek osyndaı jolmen tárbıeleýge bolady.

«Sen mynany izde, sen mynany zertte, erteń ókimet osynsha aqsha bóledi» - degenmen ǵylym jolǵa túsip, jańalyq ashylmaıdy. Bul bar bolǵany kabınettegi makýlatýrany kóbeıtetin tirlik. Intellektýaldy ult qalyptastyramyz desek jurtqa ózi túsinbeıtin qym-qıǵash temir-tersek ustatyp qoımaı, soǵan deıingi qadamdardan ótýge múmkindik berý kerek. Ne sebepti alǵashqy Renesans ókilderi shetinen aqyn, dramatýrg boldy? Qarap otyrsańyz tarıh bizge qanshama sabaq kórsetti, biraq biz sony kórgimiz, elegimiz kelmeıdi.

Álemdik klasıka murnymyzǵa barmaı jatqanda Eýropa men Amerıka Tesla men Eınshteındi qoparyp tastap, Aıdy qoıyp Marsqa ushyp jatyr. Al biz dastarhan basynda basymyz qosyla qalsa: «pálen degen el damyp ketipti, bizdiń otyrysymyz mynaý» — degen qysyr áńgimeni órbitemiz.

Keńestik dáýirde tek sovettik ıdeıany nasıhattaǵan kitaptardy oqyp, álemnen tys qalǵanymyz ras. Biraq qazir táýelsiz elmiz ǵoı. Siz tek qazaqty ǵana oqyp qoıý arqyly ózińizge qansha qınat jasap jatyrsyz. Qarapaıym ǵana bıologıada adam organızmine júzdegen dárýmen (vıtamın) kerektigi belgili. Eger olardyń biri jetispese siz múgedek bolyp qalasyz. Sol sekildi álemdik taǵylym, álemdik klasıka sizdiń rýhanı dárýmenińiz. Sonda siz «Rýhanı múgedek» bolyp qalam-aý dep qoryqpaısyz ba?

Sóz sońynda:

Jalpy qazaqty álemnen bólip alyp, jetinshi materık etýdiń qajeti joq. Bulaı jalǵasa berse óz qazanymyzda ózimiz qaınaı beremiz.

Qazaqqa jańa keńistik kerek!

Á, Sokratty umytyp barady ekem.

«Sot ataqty fılosoftyń aqtalý sózine qaramastan ólim jazasyna kesti. Ol qansha sózge sheshen, fılosof bolsa da aqtala almady».

P.S. Eger joǵaryda aıtylǵan synnan ózińizdi aqtap ala alsańyz, quttyqtaımyn siz Sokrattan ótken danyshpan bolǵanyńyz.

Rysbek Ramazanuly

---