InfoHub Logo

Nur-Sultan qalasy «TURAN-ASTANA»  ýnıversıteti Manarbek Aıym

Maqalada bastaýysh synyptaǵy balalardyń ertegi terapıasy arqyly emosıalyq ahýalyn qalyptastyrý qarastyrylǵan. Sonymen qatar, ertegi terapıasynyń prınsıpteri, múmkindikteri kórsetilgen.

Kilt sózder: Emosıa, temperament, nevroz, psıhıka, ertegi terapıasy, prınsıp, ereje, relaksasıa, múmkindikter, metafora, epızod.

Balanyń qazirgi ómiri kóptegen oqıǵalarǵa toly. Internet, teledıdar, bilim berý mekemeleri, bir jaǵynan, balany damytady, al ekinshi jaǵynan, balada teris syrtqy áserlerge qarsy tura almaıtyn jaǵdaılardy jıi týyndatady. Ertegi beıneli jáne sımvoldyq túrde balaǵa osy áserge qarsy turýdyń tıptik úlgileri men tásilderin usynady. Ertegilerde, mıfterde, astarly áńgimelerde aldyńǵy urpaqtardyń tájirıbesi jınaqtalǵan, oǵan súıene otyryp, qazirgi zamanǵy mamandar aıtarlyqtaı nátıjelerge qol jetkize alady. Osy tájirıbege súıene otyryp, biz ata-babalarymyzdyń danalyǵyn qarastyra alamyz.

Balanyń emosıonaldy ómiri sezimniń balanyń is-áreketiniń barlyq aspektilerinen basym bolýymen baılanysty. Emosıonaldylyq eriksiz rıasyzdyqpen, jaryqtyqpen sıpattalady: sezimder tez aýysyp otyrady jáne joǵalady, kóńil-kúı turaqsyz, emosıa kórinisteri óte kúshti bolyp keledi. Bala janashyrlyq, súıispenshilik, mahabbat, aıaýshylyq sezimderin ońaı sezine bastaıdy, súıispenshilik pen madaqtaýdy, jazany jáne sógisti bastan keshiredi, janjal jaǵdaılaryna ońaı jaýap beredi, kitaptar men fılmderdiń keıipkerlerine degen sezimderin qatty bildiredi [1].

Balalardyń minez-qulqy men damýynda minez-qulyqtyń buzylýy (agressıvtilik, temperament, enjarlyq, gıperaktıvtilik), damýdyń artta qalýy jáne balalar nervteriniń ártúrli túrleri (neıropatıa, nevrozdar, qorqynysh) jıi kezdesedi.

Balanyń psıhıkalyq jáne jeke damýynyń asqynýlary, ádette, eki faktorǵa baılanysty: bilim berýdegi qatelikter nemese belgili bir jetilmegendik, júıke júıesiniń zaqymdanýy. Balanyń jeke basynyń emosıonaldy damýyn zertteýge arnalǵan zertteýlerdi kóptegen ǵalymdar men zertteýshiler júrgizdi (G.M. Breslav, V. K. Vılúnas, A. V. Zaporojes, K. E. Izard, Ia. Z. Neverovıch, P. V. Sımonov jáne t. b.).
Balalardyń jaǵymsyz emosıonaldy jaǵdaılaryn túzetý máselesimen I.P. Voropaeva, A. I. Zaharov, E. E. Kravsova, B. C. Mýhına, A. A. Nýrahýnova, T. O. Smoleva, A. S. Spıvakovskaıa, S. G. Faınberg, M. I. Chıstákova, T. D. Zınkevıch-Evstıgneeva jáne basqalar aınalysty. Olardyń pikirinshe, mundaı balalardy qyzyqty is-sharalarǵa tartý tıimdi; bul zertteýshiler oıyndy túzetý, psıhogımnastıka, ertegi terapıasy jáne minez-qulyqty psıhokorreksıanyń basqa baǵdarlamalaryn usynady.

Ertegi balalardyń emosıonaldy jaǵdaıyna qatty áser etedi. Ertegimen tanysý prosesi balanyń áleýmettik beıimdelýin qalyptastyrý úshin naqty psıhologıalyq jaǵdaı jasaıdy.

Balanyń teris emosıonaldyq jaǵdaıy otbasyndaǵy qarym-qatynastardyń ózgerýine baılanysty qalyptasýy múmkin, bul óz kezeginde beıimdelý qaýpin arttyrady [2].

Ertegi terapıasy - bul erteginiń metaforalyq resýrstaryn qoldana otyryp, adamdarǵa ózin-ózi tanýǵa, basqalarmen erekshe senimdi, tyǵyz qarym-qatynas ornatýǵa múmkindik beretin praktıkalyq psıhologıanyń baǵyty.

Ertegi terapıasynyń jumys isteý prınsıpteri.

Ertegilermen jumys isteý barysynda muǵalimniń qandaı ertegi qoldanatynyn eskergeni abzal, óıtkeni árbir ertegi túriniń ózine tán psıhologıalyq erekshelikteri men maqsaty bolady.

Ertegilerdi birneshe túrge bólýge bolady:

– Dıdaktıkalyq. Onyń maqsaty – balalarǵa jańa bilim berý. Ertegilerdiń bul túri osy bilimniń mánin ashady jáne bala oryndaýǵa qajetti tapsyrmalardy qamtıdy;
– Medıtatıvtik ertegiler balanyń jeke jáne tereń múmkindikterin oıatýǵa baǵyttalǵan;
– Balalardyń minez-qulqyna psıhokorreksıalyq áser etý;
– Psıhoterapevtıkalyq, ertegilerdiń bul túri astarly áńgime túrine ıe, ıaǵnı balanyń tereń jan dúnıesine baǵyttalǵan;
– Psıhologıalyq ertegi, ertegilerdiń bul túriniń maqsaty balanyń tulǵalyq damýyna áser etý bolyp tabylady.

Árbir bala óz pikirin, belgili bir jaǵdaıǵa qatynasyn bildirýge quqyly, sondyqtan muǵalimniń sabaqta balanyń pikirine teris baǵa berýine jol berilmeıdi. Ertegi terapıasy arqyly ótetin árbir  sabaq syılastyq pen senimge, bala men úlkenniń ózara túsinistigine, ózara kómekke qurylady.

Ertegi arqyly sabaqtardy ótkizý kezinde tómendegideı erejeler saqtalady:

1. Sabaqtar úshin jetkilikti oryn bolýy kerek. Edenge úlken kilem kerek. Synypta balalar kóbinese relaksasıa dep atalatyn qalypta otyrady: ókshede otyryp, qoldaryn dene boıymen erkin túsirip nemese jambastaryna súıenedi.
2. Relaksasıa prosesinde (otyrý, jatý, turý) balalarǵa qozǵalýǵa, sóılesýge, suraq qoıýǵa keńes berilmeıdi. Óıtkeni «ózin-ózi tyńdaý» prosesi óte názik jáne kez kelgen áńgimelesý, qaǵý, shapalaqtaý, qozǵalystar balalardyń nazaryn aýdaryp, jasalǵan atmosferany ońaı buzady.
3. Sabaq barysynda balalarǵa belgili ýaqyt aralyǵynda óz sezimderi týraly aıtýǵa múmkindik beriledi, biraq keıde olarǵa jaı ǵana «ózin tyńdaý» usynylady.
4. Ertegi mátini jattyǵýlar arasyndaǵy dáneker. Ertegilerdi qaıtalaýǵa bolady, biraq keıde avtordyń stıli men názik atmosferasyn saqtaý úshin oqyǵan durys.
5. Ertegiler belgili bir ýaqyttan keıin qaıtalanýy múmkin. Balalar qaıtalaýdy jaqsy kóredi, sonymen qatar tanys jattyǵýlar jeńilirek, keıde úlken qyzyǵýshylyqpen qabyldanady.
6. Balalardyń oryndaǵanynyń bári, olardyń barlyq sózderi, qımyldary, tipti ımprovızasıalary (olardy erekshe madaqtaý kerek!) sátti bolyp tabylady. Al syrttan qalaı kórinetini mańyzdy emes. Balalardyń ózin erkin sezinýi, ózine jáne kúshine senýi mańyzdy [3].

Ertegimen jumys isteý múmkindikteri

– Áńgimeni metafora retinde paıdalaný. Ertegilerdiń mátini men beıneleri klıenttiń jeke ómirine qatysty erkin asosıasıalardy týdyrady, sodan keıin bul metaforalar men asosıasıalardy talqylaýǵa bolady.

– Ertegi boıynsha sýret salý. Syzbada erkin asosıasıalar paıda bolady jáne alynǵan grafıkalyq materıaldy odan ári taldaýǵa bolady.

– Keıipkerdiń minez-qulqy men is-áreketiniń motıvterin talqylaý, adam minez-qulqynyń qundylyqtaryn talqylaýǵa syltaý retinde qyzmet etedi, jaqsy-jaman degen kategorıalardaǵy adamnyń baǵalaý júıesin ashady.

– Erteginiń epızodtaryn oınaý. Epızodtardy oınaý balaǵa nemese eresek adamǵa emosıonaldy mańyzdy jaǵdaılardy sezinýge jáne emosıalardy oınaýǵa múmkindik beredi.

– Ertegilerdi astarly-adamgershilik retinde paıdalaný. Metaforanyń kómegimen jaǵdaıdy sheshýge shaqyrý.

– Ertegi boıynsha shyǵarmashylyq jumys (qosý, qaıta jazý, ertegimen jumys).

Balanyń jeke basyn psıhokorreksıalaý jáne damytý úshin ertegilerdiń tartymdylyǵy tómendegideı:

– Ertegilerde tikeleı moraldyq, tárbıelik máni joq. Ertegidegi oqıǵalar logıkalyq, tabıǵı, birinen soń biri jalǵasyp, bala dúnıede bar sebepti baılanystardy meńgeredi.

– Ertegi obrazdary arqyly bala san urpaqtyń ómir tájirıbesimen baılanysqa túsedi. Ertegilerde ár adamnyń óz ómirinde basynan ótkeretin jaǵdaılary men qıynshylyqtary bolady: ata-anasynan aıyrylý; ómirdi tańdaý; ózara kómek; mahabbat; jaqsylyq pen jamandyqtyń kúresi.

– Ertegilerdegi jaqsylyqtyń jeńisi balaǵa psıhologıalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etedi: ertegide qandaı jaǵdaı bolmasyn, bári jaqsy aıaqtalady. Batyrlardyń basynan ótken synaqtar olardyń aqyldy, meıirimdi, kúshti, dana bolýyna kómektesedi. Osylaısha, bala adamnyń ómirinde bolyp jatqan barlyq nárse onyń ishki ósýine yqpal etetinin biledi.

– Keıipkerdiń aty men ertegi oqıǵasynyń ornynda aldyn ala jazylýdyń joqtyǵy. Basty keıipker – ujymdyq obraz, balaǵa ózin ertegi keıipkerimen sáıkestendirip, ertegi oqıǵalarynyń qatysýshysyna aınalýy ońaıyraq.

– Qupıalar men sıqyrlardyń oreoly, qyzyqty sújet, keıipkerlerdiń kútpegen túrlenýi - munyń bári tyńdaýshyǵa ertegilerdegi aqparatty belsendi túrde qabyldaýǵa jáne sińirýge múmkindik beredi [4].

Qoryta kele, ertegige negizdelgen ǵajaıyp oıyndar adamnyń álsiz jáne kúshti jaqtaryn ashyp, emosıalyq ahýal qalyptastyrýǵa jáne jańa  múmkindik beredi. Sonymen qatar,  minez — qulqyndaǵy keıbir jaǵymsyz jaqtarynyń sebepterin anyqtaýǵa múmkindik beredi.
Balalar ertegi arqyly estetıkalyq tárbıe alyp, shyǵarmashylyq qabiletteri arttyrady, oı — qıaldaryn, elestetý arqyly artıkýlásıalyq gımnastıkany  oryndaı otyryp, qol motorıkasyn  damytady.

Ádebıetter tizimi:
1. Abramova G.S. Damý psıhologıasy. — M.: Iýraıt, 2012. — 811 b.
2. Mekteptegi 6-7 jastaǵy balalardy tárbıeleý, oqytý jáne damytý. Ádistemelik qural. - M .: Bilim, 2017. - 192 b.
3. Ermolaeva M.V. Bastaýysh synyp balalarynyń emosıonaldyq salasyn damytýdyń erekshelikteri men quraldary / M.V.Ermolaeva. - M .: Máskeý psıhologıalyq-áleýmettik ýnıversıteti (MPÝ), 2016. - 757 b.
4. Zınkevıch-Evstıgneeva T.D.Ertegimen jumys isteý formalary men ádisteri. – Peterbýrg: Sóz, 2006. – 140 b.

---