Ertis ózeniniń qazirgi kezdegi jaǵdaıy
Ertis ózeniniń qazirgi kezdegi jaǵdaıy
Taqyryptyń kókeıkestiligi: Egemendi Qazaqstan úshin kezek kúttirmeıtin mańyzdy máselelerdiń biri - aýyz sý máselesi. Semeı ólkesi aýyz sýdyń jetispeýshiliginen tarshylyq kórip otyrǵan joq.
Bastaý alyp aǵady Qytaı jerinen,
Burynǵy ataqonys qazaq elinen,
Kóp ózender sýymen molyǵyp,
Toǵysady Qara Ertis Zaısan kólimen.
Zaısan kólinen uzyn Ertis aǵady,
Qalyń toǵaı kók maısaly jaǵaly.
Óskemen, Semeı, Pavlodardy qaq jaryp,
Soltústik Muzdy muhıtqa quıady,- degendeı, bastaýyn sonaý Qytaı jerinen alatyn Ertis ózeniniń óz ólkemizdegi jaǵdaıymen tanystyrý.
Jumystyń maqsaty: Men bul jumysymnyń negizgi taqyrybyn ekologıalyq turǵydan qarap, kóbinese Ertis ózenin lastaýshy kózderge toqtalýǵa tyrystym.
Qoıylǵan maqsatqa jetý ádis - tásilderi: Jumysty bastamas buryn Ertis ózeni jaıly jazylǵan eńbekterdi, ıaǵnı ár - alýan kitaptar men ensıklopedıalardy qarastyryp, jumysymnyń negizgi taqyrybyna arqaý bola alatyn materıaldar jınastyrdym. Jetekshimmen birge jyl mezgilderine baılanysty ózen temperatýrasyn ólshep, sýdyń jyldamdyǵyn, aǵyndyq mólsherin anyqtap otyrdyq. « Semeı vodokanal» zerthanasynda bolyp, sýdyń quramyn, sapasyn anyqtadyq.
Negizgi mazmuny: Bombańdy tereń sýda synaýyń bar,
Synaǵan saıyn janym tym aýyrar.
Adamdar, árqashanda jadyńda usta,
« Sýdyń da,- deıdi qazaq - suraýy bar,»- degendeı, sýdyń
qadirin kez - kelgen adam bilýi kerek. Bizdiń ólkemiz Shyǵys Qazaqstan óziniń tamasha tabıǵatymen kózge túsedi. Biraq osy tamasha tabıǵatty saqtaı almaı otyrmyz. Osyǵan baılanysty sizderge óz qalamyzdyń dál ortasynan aǵyp ótetin Ertis ózeni jaıly azdaǵan málimet bermekpin.
Qytaıdyń Shyńjań ólkesiniń Ór Altaıynan bastaý alatyn Ertis ózeni
Shyǵys Qazaqstan oblysynyń basty sý tamyry dep aıtýǵa bolady. Kóne kózderdiń aıtýynsha Altaı taýynyń keýdesinen on eki sala ózen Ertiske
quıady eken. Qytaı jerindegi salalary: Qara Ertis, Bala Ertis, Qý Ertis, Qyran Ertis, Býyrshyn Ertis, Qaba, Alqabek, Bilezik. Qazaqstanǵa ótken soń Ertiske Qaljyr, Kúrshim, Buqtyrma, Úlbi, Oba, Shar, Muqyr, Shaǵan, Qazaqstannan shyǵar jerde Esil men Tobyl ózenderi qosylady. Ertis ózeniniń jalpy uzyndyǵy – 4248 shaqyrym. Altaı aımaǵyn kesip ótkendegi uzyndyǵy - 633 shaqyrym. Qazaqstan jerindegi uzyndyǵy - 1700 shaqyrym.
Ári ańyz, ári abyz Asan Qaıǵy babamyz jelmaıamen jer - jahandy kezip júrip, Ertistiń jaǵasyna jetkende « Sýy tunyq, shóbi shúıgin, malǵa da, janǵa da jaıly meken bolǵandaı. Qos qaptalyndaǵy nýly toǵaıy, aǵyndy sýy kisini qyzyqtyrady eken. Túbinde qara Qytaıdyń qulaǵy qyltıyp kórinetin jeri ǵoı» degen eken. Osyndaı soltústik jarty shardyń eń iri degen on ózeniniń ishine kiretin, tórt memlekettiń jerin basyp ótetin Ertis ózeni Qytaıdan bastap lastanyp keledi. Sebebi, Qytaıda uzyndyǵy 300 shaqyrym, eni 22 m, tereńdigi – 2 - 2, 5 m. bolatyn Qara Ertis - Qaramaı kanaly iske qosylǵan. Odan jylyna Ertistiń jyldyq aǵynynan 5 - 40 % sý alý josparlanýda. Bul ózen jaǵalaýynyń qurýyna, balyqtardyń, keme júzýiniń kúrt azaıýyna, shamadan tys lastanýdyń artýyna ákelip soqtyratyny málim. Ózenniń Qazaqstan jerindegi jaǵdaıy da máz emes, ózen sýy barynsha lastanýda. Shyǵys Qazaqstan aýmaǵynda ózenniń tómengi aǵysynda Buqtyrma sý qoımasy salynyp, Zaısan kóli onyń bir bóligi bolyp qaldy. Odan ári tómengi aǵysynda Óskemen jáne Shúlbi sý qoımalary salynǵan. Qazir osy sý qoımalary shetel kompanıalaryna berilgen. Olar kóktemdegi tabıǵı sý aǵyzý naýqanyn buzǵandyqtan, Ertis jaǵalaýynyń tamasha ekojúıesine quryp ketý qaýpi tónip otyr. Al endemıktik faýna men flora búkil ózen boıynda joıylyp bara jatyr. Óskemen aımaǵy Qazaqstanǵa taý óndirisi jáne taý - ken baıytý óndiristeriniń ortalyǵy ekeni barshaǵa belgili. Osy óndiris qaldyqtary Ertis ózenin lastaıtyn aýyr metaldar, qorǵasyn jáne ýly zattar bólýde. Sý obektileriniń jaı - kúıi kóbinese tarıhı lastanýlarmen baılanysty, olarǵa sý qorǵaý aımaqtary men beldeýlerinde ornalasqan taý jynystarynyń úıindileri, taý - ken óndirisiniń iske qosylmaǵan obektileriniń qaldyq jınaý oryndary
«Chekmar», «Berezovskıı», «Aqtaý» t. b, jatady. Sonymen qatar
«Qazmyrysh» korporasıasy, «Qazsınk» t. b. óndiris mekemeleriniń qaldyqtary quraıdy. Sonyń saldarynan qazirgi kúni ózen sýy aýyr metaldarmen lastanyp jatyr. Sondyqtan ózendegi sý betiniń joǵary lastanýy jıi kezdesedi. Pavlodar qalasynan joǵary ótetin Ertis - Qaraǵandy kanaly Ekibastuz, Temirtaý, Qaraǵandy qalalaryn sýmen qamtamasyz etip, egistik sýarýǵa da paıdalanylady. Pavlodarda synappen jumys isteıtin 60 % ulttyq elektr energıasynyń óndirisi shoǵyrlanǵan, al ol shań - tozań, kúl men óndiristik qaldyqtardyń kóbeıýine ákelip soqtyrýda. Ózimizdiń Semeı óńirindegi Ertis ózeniniń jaǵdaıy da aýyz toltyryp maqtanyp aıtýǵa kelmeıdi.
Semeı óziniń ıadrolyq synaq polıgonymen keńinen málim, al onyń Ertiske áseri zerttelmegen. Qazaqstandaǵy Ertistiń bir salasy - Shaǵan burynǵy ıadrolyq synaq mańynan aǵatyn. Shaǵan ózeni arnasynyń uzyndyǵy 275 shaqyrym, ortasha eńistigi shamamen 0, 003 quraıdy. 2007 jyly Kýrchatov qalasyndaǵy radıasıalyq qaýipsizdik ınstıtýtynyń mamandary sý ortasyna radıoekologıalyq zertteýler ótkizý barysynda Shaǵan ózeniniń ıadrolyq jarylystardyń radıoaktıvti ónimdermen lastanǵanyn anyqtady. Ózen sýynyń quramyndaǵy trıtııdiń kólemi 1 lıtrge 350 myń bekkerlııdi qurap otyr. Al, 1 lıtr sý quramyndaǵy trıtııdiń qalypty normasynyń kólemi 7, 7 myń bekkerlıı bolýy tıis. Demek Shaǵan ózeni sýyndaǵy trıtııdiń kólemi qalypty mólsherden birneshe júzdegen ese kóp. Jalpy hımıalyq sapasyna kelsek, trıtıı sý tárizdi suıyq zat. Sondyqtan da qarapaıym kózge onyń bar - joǵy bilinbeıdi eken. « Atom» kólinen alystaǵan saıyn Shaǵan ózeni sýyndaǵy trıtııdiń shoǵyrlanýy birtindep tómendeıdi de, Ertis ózenimen toǵysqan telimde trıtııdiń quramy 10 bekkerlııge teń. 2008 jyly ózenge qosymsha zertteý júrgizý barysynda, trıtııden basqa ózenniń betki sýlarynda 90 Sr anyqtaldy, al túptik shógindilerde 60 CO, 152 Eu, 154 Eu jáne 137 Cs tabyldy.
1970 jyldardyń sońynda Semeı qalasynyń shetinde ornalasqan áskerı aerodromnyń janarmaı qoımasynan ketken avıakerosın ózenge quıylyp, ony lastady. Avıakerosınnen qordalanǵan « kerosın kóli» búgingi tańda Qazaqstan ekologtaryn ǵana emes, búkil álemdik qaýymdastyqty alańdatyp otyr. Sońǵy jyldary halyqaralyq sarapshylardyń BUU - ǵa joldaǵan jobasynda da turaqty kóterilip kele jatqan taqyryp Semeıdegi áskerı aeroporttan tógilgen avıasıa janarmaıynyń jer astyna sińip jatqany, onyń zardabyn halyq tartatyny. Osy aımaqty zerttegen ekolog mamandardyń pikirinshe 20 jyldan astam ýaqyttan beri keı adamdardyń qudyǵynan aýyz sýdyń ornyna benzın shyǵatyndyǵyn aıtyp dabyl qaǵyp keldi. Naqty mysaldarǵa júginer bolsaq, Semeıdiń Iýnosteldi mekenindegi Aıakóz kóshesi turǵyndarynyń qudyqtan sý ornyna kerosın alyp otyrǵanyna birneshe jyldyń júzi boldy. 1997j. zertteý jumysy jer astyndaǵy janar - jaǵar maıdyń kólemi 6000 tonna degen qorytyndy jasady. Uzaq jyldar boıy bul apattyń aldyn alý jumysy qolǵa alynbaǵan.
Tek 2002 jyly Almatynyń « Kazgıdek» fırmasy atalǵan problemany zertteý máselesin qolǵa alyp, úkimet tarapynan 36 mln. teńge shyǵyn jumsalyp, jer ústine 30 tonna janarmaıdy shyǵarý múmkindigine qol jetkizildi. Áıtse de bul másele búgingi kúni oń sheshimin tappaı otyr. Semeı pedagogıkalyq ınstıtýty ekologıa kafedrasynyń mamandarynyń oıynsha kerosın kóliniń problemasy kúrdeli másele. Zaman talabyna saı jańa ádis - tásilderdiń múmkindigimen eń birinshi kerosın alyp jatqan jer asty men kerosınniń kólemin jáne jyljý jyldamdyǵyn anyqtap baryp iske kirisý kerek. Búgingi tańda jer asty arqyly Ertiske qaraı bet alyp bara jatqan apat kólemin jáne jyldamdyǵyn eshkim de naqty bilmeıdi.- Qazirgi aıtyp júrgenniń bári derek kózi emes, boljam ǵana,- deıdi, akademık Mıhaıl Panın. Kerosın kóliniń jer astynda qordalana bastaǵanyna da 20 jyldaı ýaqyt bolǵan. Alyp jatqan kólemi 420 sharshy metr, sońǵy málimetterge qaraǵanda, Ertiske nebári 150 metrdeı qashyqta tur delingen.
Sonymen qatar 1980 jyldardyń sońynda Ertis ózenine sý baseınin salamyz dep uzyndyǵy 15 metr, al eni 2 metr bolatyn metaldy plıtalardyń 10 shaqtysyn eski kópir mańyna ákelip tastaǵan. Aqyrynda atalmysh qurylys nyshany belgisiz sebeptermen salynbaı aıaqsyz qaldy. Al zildeı temirler men dúmdeı bóreneler ózenniń erkin aǵýyna kedergi keltirýde. Uzyn temir plıtalar men bóreneler alynyp tastalmasa, 5 - 6 jyldan soń shybyn - shirkeıge toly borsyǵan sýǵa aınalýy ǵajap emes.
Osydan 10 jyl buryn Ertis jaǵalaýyndaǵy Semıpalatınka qala turǵyndarynyń demalys oryndarynyń biri edi. Búginde osy alańnyń jaǵasyna Naberejnaıa kóshesiniń kúl - qoqysy tógilip, las jerge aınalyp otyr.
Qoryta kelgende, Sý - teńdesi joq tabıǵı baılyq. Ony uqypty paıdalaný kerek. Qazaq yrymynda tún ishinde sý alýǵa tıym salynǵan., al tipti qajet bolǵanda, sý atasy Súleımennen ruqsat surap jalbarynǵan.
Sý atasy - Súleımen,
Aıdynyńa tas attym,
Ruqsat et balańa
Sý alýǵa bola ma?
Tún uıqyńdy oıattym - dep, 3 ret qaıtalap aıtyp sý alatyn bolsa, qazirgi kúni sý joǵaryda aıtyp ótkendeı, adamdardyń ynsapsyzdyǵynan, keleńsiz áreketterinen lastanýda. Ertis ózeniniń lastanýy men qazirgi kúndegi lastaný jaǵdaıyn anyqtaý maqsatynda jetekshimmen birge Semeı pedagogıkalyq ınstıtýtynyń ekologıa jáne geografıa kafedrasymen baılanys ornattyq. Ertis ózeni sýynyń jyl maýsymdaryna baılanysty temperatýrasynyń ózgerýin,. jyldamdyǵyn, aǵysyn baqylap otyrdyq. Byltyrǵy qys óte aıaz bolǵanyna qaramastan, Semeı Ertisi qatqan joq, sebebi, Abaı kóshesinde ornalasqan syra zaýytynan shyqqan ystyq sý aǵyp, ózenge quıylyp jatty. Nátıjesinde, Semeı Ertisiniń temperatýrasy da, sýynyń quramy da, sý tyǵyzdyǵy da ózgeriske ushyraǵandyqtan, sýdaǵy tiri organızmderge zıan keldi. Al qubyrdan aqqan sý jerdi jyrtyp, jyraǵa aınaldyrdy.
Tek óndiris oryndary ǵana emes, sonymen qatar, turǵyndar da Ertis jaǵalaýyn qoqystarmen toltyryp qoıady. Óz kezeginde sol qoqystar jańbyr sýynyń áserimen ózenge aǵyp ketedi. Sonyń saldarynan ózen qazirgi kúni taıazdanyp keledi. Ózendi tereńdetý úshin túbin qazyp, sý túbinen shyqqan qumdy úıip qoıady. Keıinnen sol jerlerge aǵash ósip shyǵyp, jasandy araldar paıda boldy. Jyl saıyn Ertis sýynyń kólemi kishireıip keledi. 2009 jylǵy statısıkalyq málimetterge súıensek, oblys boıynsha sýǵa tastalynǵan súlfat mólsheri - 28 myń tonna, qurǵaq qaldyqtar - 57 myń tonnaǵa jýyq, mys 3, 8 tonna, qorǵasyn - 25, 53 tonnaǵa jetken.. «Semeı vodokanal» zerthanasynda bolyp, sýdyń quramyn, sapasyn zerttep, sýdyń lastaný ındeksin (SLI) anyqtadym.
Mysalǵa, Ertis ózenindegi sınktyń mólsheri ómirge zalalsyz qalyptan 114
ese, myrysh 10, 6 ese, azot 2, 8 ese joǵary boldy. Osydan - aq ózen sýynyń qanshalyqty lastanǵanyn baıqaýǵa bolady. Sózimniń sońynda aıtarym:
tabıǵı taza sýdyń bolashaq urpaqqa taza kúıinde jetkizilýi úshin sýdy lastamaı, qorshaǵan ortany qorǵap, tabıǵatty aıalaı bilýimiz kerek.
Taqyryptyń kókeıkestiligi: Egemendi Qazaqstan úshin kezek kúttirmeıtin mańyzdy máselelerdiń biri - aýyz sý máselesi. Semeı ólkesi aýyz sýdyń jetispeýshiliginen tarshylyq kórip otyrǵan joq.
Bastaý alyp aǵady Qytaı jerinen,
Burynǵy ataqonys qazaq elinen,
Kóp ózender sýymen molyǵyp,
Toǵysady Qara Ertis Zaısan kólimen.
Zaısan kólinen uzyn Ertis aǵady,
Qalyń toǵaı kók maısaly jaǵaly.
Óskemen, Semeı, Pavlodardy qaq jaryp,
Soltústik Muzdy muhıtqa quıady,- degendeı, bastaýyn sonaý Qytaı jerinen alatyn Ertis ózeniniń óz ólkemizdegi jaǵdaıymen tanystyrý.
Jumystyń maqsaty: Men bul jumysymnyń negizgi taqyrybyn ekologıalyq turǵydan qarap, kóbinese Ertis ózenin lastaýshy kózderge toqtalýǵa tyrystym.
Qoıylǵan maqsatqa jetý ádis - tásilderi: Jumysty bastamas buryn Ertis ózeni jaıly jazylǵan eńbekterdi, ıaǵnı ár - alýan kitaptar men ensıklopedıalardy qarastyryp, jumysymnyń negizgi taqyrybyna arqaý bola alatyn materıaldar jınastyrdym. Jetekshimmen birge jyl mezgilderine baılanysty ózen temperatýrasyn ólshep, sýdyń jyldamdyǵyn, aǵyndyq mólsherin anyqtap otyrdyq. « Semeı vodokanal» zerthanasynda bolyp, sýdyń quramyn, sapasyn anyqtadyq.
Negizgi mazmuny: Bombańdy tereń sýda synaýyń bar,
Synaǵan saıyn janym tym aýyrar.
Adamdar, árqashanda jadyńda usta,
« Sýdyń da,- deıdi qazaq - suraýy bar,»- degendeı, sýdyń
qadirin kez - kelgen adam bilýi kerek. Bizdiń ólkemiz Shyǵys Qazaqstan óziniń tamasha tabıǵatymen kózge túsedi. Biraq osy tamasha tabıǵatty saqtaı almaı otyrmyz. Osyǵan baılanysty sizderge óz qalamyzdyń dál ortasynan aǵyp ótetin Ertis ózeni jaıly azdaǵan málimet bermekpin.
Qytaıdyń Shyńjań ólkesiniń Ór Altaıynan bastaý alatyn Ertis ózeni
Shyǵys Qazaqstan oblysynyń basty sý tamyry dep aıtýǵa bolady. Kóne kózderdiń aıtýynsha Altaı taýynyń keýdesinen on eki sala ózen Ertiske
quıady eken. Qytaı jerindegi salalary: Qara Ertis, Bala Ertis, Qý Ertis, Qyran Ertis, Býyrshyn Ertis, Qaba, Alqabek, Bilezik. Qazaqstanǵa ótken soń Ertiske Qaljyr, Kúrshim, Buqtyrma, Úlbi, Oba, Shar, Muqyr, Shaǵan, Qazaqstannan shyǵar jerde Esil men Tobyl ózenderi qosylady. Ertis ózeniniń jalpy uzyndyǵy – 4248 shaqyrym. Altaı aımaǵyn kesip ótkendegi uzyndyǵy - 633 shaqyrym. Qazaqstan jerindegi uzyndyǵy - 1700 shaqyrym.
Ári ańyz, ári abyz Asan Qaıǵy babamyz jelmaıamen jer - jahandy kezip júrip, Ertistiń jaǵasyna jetkende « Sýy tunyq, shóbi shúıgin, malǵa da, janǵa da jaıly meken bolǵandaı. Qos qaptalyndaǵy nýly toǵaıy, aǵyndy sýy kisini qyzyqtyrady eken. Túbinde qara Qytaıdyń qulaǵy qyltıyp kórinetin jeri ǵoı» degen eken. Osyndaı soltústik jarty shardyń eń iri degen on ózeniniń ishine kiretin, tórt memlekettiń jerin basyp ótetin Ertis ózeni Qytaıdan bastap lastanyp keledi. Sebebi, Qytaıda uzyndyǵy 300 shaqyrym, eni 22 m, tereńdigi – 2 - 2, 5 m. bolatyn Qara Ertis - Qaramaı kanaly iske qosylǵan. Odan jylyna Ertistiń jyldyq aǵynynan 5 - 40 % sý alý josparlanýda. Bul ózen jaǵalaýynyń qurýyna, balyqtardyń, keme júzýiniń kúrt azaıýyna, shamadan tys lastanýdyń artýyna ákelip soqtyratyny málim. Ózenniń Qazaqstan jerindegi jaǵdaıy da máz emes, ózen sýy barynsha lastanýda. Shyǵys Qazaqstan aýmaǵynda ózenniń tómengi aǵysynda Buqtyrma sý qoımasy salynyp, Zaısan kóli onyń bir bóligi bolyp qaldy. Odan ári tómengi aǵysynda Óskemen jáne Shúlbi sý qoımalary salynǵan. Qazir osy sý qoımalary shetel kompanıalaryna berilgen. Olar kóktemdegi tabıǵı sý aǵyzý naýqanyn buzǵandyqtan, Ertis jaǵalaýynyń tamasha ekojúıesine quryp ketý qaýpi tónip otyr. Al endemıktik faýna men flora búkil ózen boıynda joıylyp bara jatyr. Óskemen aımaǵy Qazaqstanǵa taý óndirisi jáne taý - ken baıytý óndiristeriniń ortalyǵy ekeni barshaǵa belgili. Osy óndiris qaldyqtary Ertis ózenin lastaıtyn aýyr metaldar, qorǵasyn jáne ýly zattar bólýde. Sý obektileriniń jaı - kúıi kóbinese tarıhı lastanýlarmen baılanysty, olarǵa sý qorǵaý aımaqtary men beldeýlerinde ornalasqan taý jynystarynyń úıindileri, taý - ken óndirisiniń iske qosylmaǵan obektileriniń qaldyq jınaý oryndary
«Chekmar», «Berezovskıı», «Aqtaý» t. b, jatady. Sonymen qatar
«Qazmyrysh» korporasıasy, «Qazsınk» t. b. óndiris mekemeleriniń qaldyqtary quraıdy. Sonyń saldarynan qazirgi kúni ózen sýy aýyr metaldarmen lastanyp jatyr. Sondyqtan ózendegi sý betiniń joǵary lastanýy jıi kezdesedi. Pavlodar qalasynan joǵary ótetin Ertis - Qaraǵandy kanaly Ekibastuz, Temirtaý, Qaraǵandy qalalaryn sýmen qamtamasyz etip, egistik sýarýǵa da paıdalanylady. Pavlodarda synappen jumys isteıtin 60 % ulttyq elektr energıasynyń óndirisi shoǵyrlanǵan, al ol shań - tozań, kúl men óndiristik qaldyqtardyń kóbeıýine ákelip soqtyrýda. Ózimizdiń Semeı óńirindegi Ertis ózeniniń jaǵdaıy da aýyz toltyryp maqtanyp aıtýǵa kelmeıdi.
Semeı óziniń ıadrolyq synaq polıgonymen keńinen málim, al onyń Ertiske áseri zerttelmegen. Qazaqstandaǵy Ertistiń bir salasy - Shaǵan burynǵy ıadrolyq synaq mańynan aǵatyn. Shaǵan ózeni arnasynyń uzyndyǵy 275 shaqyrym, ortasha eńistigi shamamen 0, 003 quraıdy. 2007 jyly Kýrchatov qalasyndaǵy radıasıalyq qaýipsizdik ınstıtýtynyń mamandary sý ortasyna radıoekologıalyq zertteýler ótkizý barysynda Shaǵan ózeniniń ıadrolyq jarylystardyń radıoaktıvti ónimdermen lastanǵanyn anyqtady. Ózen sýynyń quramyndaǵy trıtııdiń kólemi 1 lıtrge 350 myń bekkerlııdi qurap otyr. Al, 1 lıtr sý quramyndaǵy trıtııdiń qalypty normasynyń kólemi 7, 7 myń bekkerlıı bolýy tıis. Demek Shaǵan ózeni sýyndaǵy trıtııdiń kólemi qalypty mólsherden birneshe júzdegen ese kóp. Jalpy hımıalyq sapasyna kelsek, trıtıı sý tárizdi suıyq zat. Sondyqtan da qarapaıym kózge onyń bar - joǵy bilinbeıdi eken. « Atom» kólinen alystaǵan saıyn Shaǵan ózeni sýyndaǵy trıtııdiń shoǵyrlanýy birtindep tómendeıdi de, Ertis ózenimen toǵysqan telimde trıtııdiń quramy 10 bekkerlııge teń. 2008 jyly ózenge qosymsha zertteý júrgizý barysynda, trıtııden basqa ózenniń betki sýlarynda 90 Sr anyqtaldy, al túptik shógindilerde 60 CO, 152 Eu, 154 Eu jáne 137 Cs tabyldy.
1970 jyldardyń sońynda Semeı qalasynyń shetinde ornalasqan áskerı aerodromnyń janarmaı qoımasynan ketken avıakerosın ózenge quıylyp, ony lastady. Avıakerosınnen qordalanǵan « kerosın kóli» búgingi tańda Qazaqstan ekologtaryn ǵana emes, búkil álemdik qaýymdastyqty alańdatyp otyr. Sońǵy jyldary halyqaralyq sarapshylardyń BUU - ǵa joldaǵan jobasynda da turaqty kóterilip kele jatqan taqyryp Semeıdegi áskerı aeroporttan tógilgen avıasıa janarmaıynyń jer astyna sińip jatqany, onyń zardabyn halyq tartatyny. Osy aımaqty zerttegen ekolog mamandardyń pikirinshe 20 jyldan astam ýaqyttan beri keı adamdardyń qudyǵynan aýyz sýdyń ornyna benzın shyǵatyndyǵyn aıtyp dabyl qaǵyp keldi. Naqty mysaldarǵa júginer bolsaq, Semeıdiń Iýnosteldi mekenindegi Aıakóz kóshesi turǵyndarynyń qudyqtan sý ornyna kerosın alyp otyrǵanyna birneshe jyldyń júzi boldy. 1997j. zertteý jumysy jer astyndaǵy janar - jaǵar maıdyń kólemi 6000 tonna degen qorytyndy jasady. Uzaq jyldar boıy bul apattyń aldyn alý jumysy qolǵa alynbaǵan.
Tek 2002 jyly Almatynyń « Kazgıdek» fırmasy atalǵan problemany zertteý máselesin qolǵa alyp, úkimet tarapynan 36 mln. teńge shyǵyn jumsalyp, jer ústine 30 tonna janarmaıdy shyǵarý múmkindigine qol jetkizildi. Áıtse de bul másele búgingi kúni oń sheshimin tappaı otyr. Semeı pedagogıkalyq ınstıtýty ekologıa kafedrasynyń mamandarynyń oıynsha kerosın kóliniń problemasy kúrdeli másele. Zaman talabyna saı jańa ádis - tásilderdiń múmkindigimen eń birinshi kerosın alyp jatqan jer asty men kerosınniń kólemin jáne jyljý jyldamdyǵyn anyqtap baryp iske kirisý kerek. Búgingi tańda jer asty arqyly Ertiske qaraı bet alyp bara jatqan apat kólemin jáne jyldamdyǵyn eshkim de naqty bilmeıdi.- Qazirgi aıtyp júrgenniń bári derek kózi emes, boljam ǵana,- deıdi, akademık Mıhaıl Panın. Kerosın kóliniń jer astynda qordalana bastaǵanyna da 20 jyldaı ýaqyt bolǵan. Alyp jatqan kólemi 420 sharshy metr, sońǵy málimetterge qaraǵanda, Ertiske nebári 150 metrdeı qashyqta tur delingen.
Sonymen qatar 1980 jyldardyń sońynda Ertis ózenine sý baseınin salamyz dep uzyndyǵy 15 metr, al eni 2 metr bolatyn metaldy plıtalardyń 10 shaqtysyn eski kópir mańyna ákelip tastaǵan. Aqyrynda atalmysh qurylys nyshany belgisiz sebeptermen salynbaı aıaqsyz qaldy. Al zildeı temirler men dúmdeı bóreneler ózenniń erkin aǵýyna kedergi keltirýde. Uzyn temir plıtalar men bóreneler alynyp tastalmasa, 5 - 6 jyldan soń shybyn - shirkeıge toly borsyǵan sýǵa aınalýy ǵajap emes.
Osydan 10 jyl buryn Ertis jaǵalaýyndaǵy Semıpalatınka qala turǵyndarynyń demalys oryndarynyń biri edi. Búginde osy alańnyń jaǵasyna Naberejnaıa kóshesiniń kúl - qoqysy tógilip, las jerge aınalyp otyr.
Qoryta kelgende, Sý - teńdesi joq tabıǵı baılyq. Ony uqypty paıdalaný kerek. Qazaq yrymynda tún ishinde sý alýǵa tıym salynǵan., al tipti qajet bolǵanda, sý atasy Súleımennen ruqsat surap jalbarynǵan.
Sý atasy - Súleımen,
Aıdynyńa tas attym,
Ruqsat et balańa
Sý alýǵa bola ma?
Tún uıqyńdy oıattym - dep, 3 ret qaıtalap aıtyp sý alatyn bolsa, qazirgi kúni sý joǵaryda aıtyp ótkendeı, adamdardyń ynsapsyzdyǵynan, keleńsiz áreketterinen lastanýda. Ertis ózeniniń lastanýy men qazirgi kúndegi lastaný jaǵdaıyn anyqtaý maqsatynda jetekshimmen birge Semeı pedagogıkalyq ınstıtýtynyń ekologıa jáne geografıa kafedrasymen baılanys ornattyq. Ertis ózeni sýynyń jyl maýsymdaryna baılanysty temperatýrasynyń ózgerýin,. jyldamdyǵyn, aǵysyn baqylap otyrdyq. Byltyrǵy qys óte aıaz bolǵanyna qaramastan, Semeı Ertisi qatqan joq, sebebi, Abaı kóshesinde ornalasqan syra zaýytynan shyqqan ystyq sý aǵyp, ózenge quıylyp jatty. Nátıjesinde, Semeı Ertisiniń temperatýrasy da, sýynyń quramy da, sý tyǵyzdyǵy da ózgeriske ushyraǵandyqtan, sýdaǵy tiri organızmderge zıan keldi. Al qubyrdan aqqan sý jerdi jyrtyp, jyraǵa aınaldyrdy.
Tek óndiris oryndary ǵana emes, sonymen qatar, turǵyndar da Ertis jaǵalaýyn qoqystarmen toltyryp qoıady. Óz kezeginde sol qoqystar jańbyr sýynyń áserimen ózenge aǵyp ketedi. Sonyń saldarynan ózen qazirgi kúni taıazdanyp keledi. Ózendi tereńdetý úshin túbin qazyp, sý túbinen shyqqan qumdy úıip qoıady. Keıinnen sol jerlerge aǵash ósip shyǵyp, jasandy araldar paıda boldy. Jyl saıyn Ertis sýynyń kólemi kishireıip keledi. 2009 jylǵy statısıkalyq málimetterge súıensek, oblys boıynsha sýǵa tastalynǵan súlfat mólsheri - 28 myń tonna, qurǵaq qaldyqtar - 57 myń tonnaǵa jýyq, mys 3, 8 tonna, qorǵasyn - 25, 53 tonnaǵa jetken.. «Semeı vodokanal» zerthanasynda bolyp, sýdyń quramyn, sapasyn zerttep, sýdyń lastaný ındeksin (SLI) anyqtadym.
Mysalǵa, Ertis ózenindegi sınktyń mólsheri ómirge zalalsyz qalyptan 114
ese, myrysh 10, 6 ese, azot 2, 8 ese joǵary boldy. Osydan - aq ózen sýynyń qanshalyqty lastanǵanyn baıqaýǵa bolady. Sózimniń sońynda aıtarym:
tabıǵı taza sýdyń bolashaq urpaqqa taza kúıinde jetkizilýi úshin sýdy lastamaı, qorshaǵan ortany qorǵap, tabıǵatty aıalaı bilýimiz kerek.
You Might Also Like
-
Ashyq sabaqtyń taqyryby: Sáýlesi men sanańnyń jigerlensin talabyń
