InfoHub Logo

Temir ımperıasy qurdymǵa ketti. Endi eshkim ony keri qaıtara almaıtynyn túsindi. Ár ámirshi óz qamyn kúıttep, bir birimen qyrqysyp jatty. Osyndaı ıelikter ishinde erekshe kózge túskeni Horasan aımaǵy edi. Húseıin Baıqara Horasandaǵy bılikti qolǵa alǵasyn óziniń bas ýáziri etip bala kezden birge ósken, bir mektepte oqyǵan dosy Álisher Naýaıdy «memlekettegi ekinshi» adam etti. Álemge aty áıgili aqyn, shyǵystyń jaryq juldyzy, ǵalym ári fılosof Álisher Naýaı. Osyndaı ámbebap, ǵylymnyń túbin túsirgen adam qazirgi tilmen aıtqanda Horasannyń premer-mınıstri bolyp taǵaıyndaldy. Ámirshi Baıqaranyń ózi óleń jazýmen, kallıgrafıamen (kórkem jazý) shuǵyldanatyn. Tynymsyz soǵystardan yǵyry shyǵyp, jadap-júdegen kedeı horasandyqtar Álisher bılikke kele salysymen qalaı damyǵanyn qarańyz.

Bas ýázir Álisher saraıdaǵy apaıtós, kertartpa ámirlermen alysyp júrip shákirtter tárbıeleıtin medreseler, qoǵamdyq monshalar, úlkendi-kishili meshitter turǵyzdy. Kedeılerge arnap úı-jaılar saldyrdy. Ashtyqqa ushyrap, júdegen keıbir toptar qatarǵa qosylǵansha olardy tegin aspen qamtamasyz etti. Ǵalymdar men oqymystylarǵa arnap arnaıy jabdyqtalǵan ǵımarattar turǵyzdy. Olardyń ishin jańa quraldarǵa, qundy kitaptarǵa, baǵaly qoljazbalarǵa toltyrdy. Onyń tusynda oı eńbegimen aınalysatyn adamdar shyǵarmashylyq erkindikke qol jetkizip, ǵylymmen aınalysýǵa múmkindik aldy. Buhara, Iran men Horezmnen, Úndistannan qashyp kelgen oıshyldarǵa ózi tikeleı qamqorlyq jasady. Jańa kanaldar qazylyp, sý qubyrlary jańardy. Árbir horasandyqtyń salystyrmaly túrde turmysy túzelip, ómir súrý sapasy jaqsardy. Ózara soǵystar men dinı alaýyzdyqtan qırap, toqyrap qalǵan medısına isin qolǵa alyp, dárigerler úıin, naýqastarǵa arnalǵan orynjaılar turǵyzdy. Gerat sekildi mańyzdy qalalarda myńdaǵan kitap qory bar ortalyq kitaphanalar jumys istep turdy.

Óziniń bes jylǵa sozylǵan bas ýázir qyzmetinde 300-den astam qurylysqa basshylyq etipti. Sondaǵysy 5 jyl ǵana.  Oılap qarańyzshy, bar bolǵany 5 jyl. Bizdegi bir Májilis merzimi. XV ǵasyrdyń ózinde qazaq handyǵymyz endi qurylǵan tusta bir ǵana alaqandaı Horasanda 300-den astam ǵımarat turǵyzyp, halyqtyń áleýetin, densaýlyǵy men bilim deńgeıin kóterý degen... Munyń bári aspannan túse salǵan ǵajaıyp nemese Andersenniń ertegisi emes.

Álisher jetistiginiń bar qupıasy mynada. Ol memlekettik iske, halyqtyń máselesin kóteretin jıyndarǵa patshanyń shapanyn súıetin jaǵympaz, TJ-lardy/týflı jalaǵyshtardy/jınaǵan joq. Eldiń taǵdyry qol kóterip, daýys berip, sheshilmeıtinin ol jaqsy túsindi. Sóıtti de teriniń pushpaǵyndaı ǵana Horasanǵa ár elden qashqan, óz elinde qoldaý tappaǵan oqymystylar, aqyndar, arhıtektorlar, esepshiler, ónerpazdar, ǵalymdar men myqty, bilikti dárigerlerdi jınady.

Onyń komandasy:

Álemge aty máshhúr aqyn ári fılosof «Láıli-Májúninniń», «Júsip-Zylıqanyń» avtory Ábdirahman Jámı.

Eldegi kitaphana men aǵartý isin basqarǵan Kemeladdın Bekzat.

[Shaıbanıdiń ataqty portretin kórgen bolarsyz. Sol kartınanyń avtory osy Bekzat].

«Raýzat ýs-safa» atty tarıhı-geografıalyq týyndyny jazyp shyqqan Ǵıas ad-dın Hondemir.

«Tańǵajaıyp oqıǵalar baıany» atty óshpes týyndynyń avtory, keremet tarıhshy Mahmud Vasıfı.

Ataqty «Tazkırat ash-shýardyń» avtory Dáýletshah Samarqandı.

Zamanynyń alyby, oıshyl Mirhond sekildi ıntellegentterden quraldy. Qarańyzshy, osy adamdardyń barlyǵy búkil álemge óz salasynyń jetistikterimen tanylǵan, eń quryǵanda patshaǵa naqty keńes berýge áleýetti fılosoftar. Endi olardyń basy bir ústelde jınalǵandaǵy qýatty kórińiz.

Osyndaı komanda jınaǵan Álisher bar bolǵany 5 jyldyń ishinde eldiń jaǵdaıyn túgel ózgertti. Myna jaqta Jibek joly toqyrap, jekelegen patshalyqtar bir birimen qyrqysyp, Ábilqaıyr handyǵy qırap, Úlken Orda jer jastanyp, Samarqan alasapyran bolyp jatqanda Horasan aımaǵy parsy áleminiń «Altyn dáýirine» aıaq basty. Tipti Úndistan padıshahy Babyrdyń ózi Álisherdiń el basqarý isinen úlgi aldy.

Bir ókinishtisi kóz ilespes damýǵa bet Álisherdiń bıligi uzaqqa sozylmady. Bılik baspaldaǵyna jaǵympazdyq, qorqytyp-úrkitý arqyly kóteriligen ámirlerge saraıda qaptap ketken ǵalymdar kózge shyqqan súıeldeı jandaryn azaptady. Mundaı adamdar baǵynyshty qoǵamda halyq jappaı saýattanyp ketedi dep ólerdeı qoryqty. Qylyshyna sengen bilimsiz ámirler Álisher komandasyndaǵy maıtalmandarmen ashyq maıdanǵa shyǵýdan árqashan seskendi. Olar ózderiniń ashyq saıysta utylatynyn jaqsy túsindi. Sóıtti de oǵan túrli jala japty, neshe túrli qıturqylyqtar, adam uıalatyn qıanattarǵa deıin oılap taýyp, eń aqyrynda ashyq qastandyqtarǵa deıin bardy.

Eń sońynda bala kezden birge ósken dosy ámirshi Húseıin Baıqara bas ýázirin Astrabad degen artta qalǵan qystaqqa jiberip tyndy. Bul qyzmet emes, jer aýdarý bolatyn. Daryndy ýázirge astanaǵa kelýge tyıym salyndy. Bir kezderi memleketti gúldendirgen Álisherdiń komandasy ol bas ýázirlikten ketkesin toz-tozy shyǵyp, eldiń ár túkpirine tarap ketti.

Osylaısha shyǵystyń taǵy bir úmiti saraıdan qýyldy. Qolynan bılik, basynan baǵy taıǵan qart Álisher baq ishine ońashalanyp alyp óleń jazýdy qanaǵat tutty. Munan basqa onyń qoǵamǵa tıgizer eshqandaı paıdasy da joq edi.

Oılap qarańyzshy, sondaǵysy 5-aq jyl. Bizdegi bir Májilis saılaýynyń kezeńi. Sol bar bolǵany 5 jylda júzdegen ǵımarat turǵyzyp, ǵalymdar men oqymystylardy jınap, kitaphana isin jandandyryp, halyqtyń kózin ashyp, aǵartýshylyq, medısına jetistikterin paıdalanyp, kanalǵa deıin qazyp, qubyrlarǵa deıin salyp shyqty.

Dál qazir ár aýylda, ár qalada Qazaqstannyń kez kelgen túkpirinde biz madaqtap otyrǵan Jámı, Mirhond, Vasıfı sekildi daryndy kadrlar barshylyq. Qazaqtyń qaınaǵan ortasynda álemdi moıyndatqan matematık, hımık, fızıkter de jetkilikti. Oǵan eshqandaı daý aıta almaısyz. Tek bizge sondaı talantty jastardyń basyn qosatyn «Álisher» kerek.

Sondaı qarańǵy, feodaldyq XV-shi ǵasyrdyń ózinde 5 jyl mursat berdi ǵoı. Eń quryǵanda  XXI ǵasyrda ózin demokratıaly el sanaǵan Qazaqstanda qashan sondaı aqylmandardyń kúni týar eken? Jalpy, ol múmkin nárse me ózi...

Bir sózben aıtqanda Álisher adamdy eshekteı jegip qara kúshin emes, oqytyp, kózin ashyp mıyn paıdalana bildi. Sebebi qoǵamda esekter onysyzda kóp. Bizge basyn shulǵyp, buıryqty oryndaıtyn esekter emes, óz oıy, aıtar dúnıesi bar «adamdar» kerek!

---