Esim han tusyndaǵy Qazaq handyǵy
Jospary
Sabaqtyń taqyryby: Esim han tusyndaǵy Qazaq handyǵy
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdik: Esim hannyń qazaq handyǵynyń tarıhynda tájirıbeli qolbasshy, bilikti saıahatshy, tulǵa retinde atqarǵan rolin ashyp kórsetý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń bilimderin tirek - syzba arqyly túsindire otyryp tolyqtyrý, shyńdaý. Kartamen jumys júrgizý, óz betinshe qortyndy jasaýǵa, mátindegi negizgi máseleni tabýǵa daǵdyrlandyrý, basqatyrǵyshtardy sheshe otyryp este saqtaý qabiletin damytý.
Tárbıelik: Oqýshyny jan – jaqty tereń, erkin oılaýǵa, toppen jumys jasaýǵa, ustamdylyqqa, óz oıyn ózgelermen bólisýge, ózgeniń de oıyn tyńdaı bilýge tárbıeleý. Esim hannyń áreketterin áńgimeleı otyryp erlikke, batyr, batyl bolýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń ádisi: Damyta oqytý, tirek – syzba arqyly oqytý, toppen jeke jumys, mátinmen jumys.
Pánaralyq baılanysy: Matematıka, mýzyka, qazaq tili.
Kórnekilikter: Tirek – syzba, Táýekel, Esim handardyń sýretteri, saıası karta.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý.
Oqýshylarmen amandasý, túgeldeý.
Sabaqqa daıyndyqtaryn baqylaý.
Sabaq barysynda eki toppen de ertegiler eline saıaqat jasaımyz. Ol úshin eki topqa da bólek plakatqa salynǵan sýretter ilinedi. Eki topta sabaq barysynda tórt kezeńnen ótý kerek.
Birinshi toptyq sharttary.
1 - kezeń: úı tapsyrmasyn aıtý.
2 - kezeń: Mergenshiler. taqtada turǵan sharlardy dáldep atyp onyń ishindegi suraqtarǵa jaýap beredi.
3 - kezeń: Ánder álemi. ánniń áýenin tyńdap ol qandaı án ekendigin taýyp, onyń artyndaǵy suraqqa jaýap beredi.
4 - kezeń: Altyn sandyq. Altyn sandyq kezeńinde taqtadaǵy sandyqtardy tańdap, ondaǵy jyldardy bir - birine qosyp, sol jyly ne bolǵanyn aıtý.
Ekinshi toptyń sharttary:
1 - kezeń: úı tapsyrmasyn aıtý.
2 - kezeń: Alma terý. Almany alyp ondaǵy suraqtarǵa jaýap beredi.
3 - kezeń: Ánder álemi. ánniń áýenin tyńdap ol qandaı án ekendigin taýyp, onyń artyndaǵy suraqqa jaýap beredi.
4 - kezeń: Mystan kempirden qutylý. Ol úshin taqtadaǵy aınanyń artyndaǵy jyldardy bir - birine qosyp, sol jyly ne bolǵanyn aıtý.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
1 – kezeń: 2 toptyń toptan bir - bir oqýshydan taqtaǵa shyǵyp úı tapsyrmasyn aıtý.
1 - top: 2 - kezeń: Mergenshiler. taqtada turǵan sharlardy dáldep atyp onyń ishindegi suraqtarǵa jaýap beredi.
1. 1580 jyly Haqnazar han qaıtys bolǵan soń, han taǵyna kim otyrady? (Shyǵaı han)
2. 1582 jyly Táýekel sultan bastaǵan qazaq áskerleri kimdi óltirdi? (Baba sultandy)
3. Ózbek pen qazaq áskerleri kimdi óksheleı qýdy? (Baba sultandy)
4. Shyǵaı han men Táýekel sultanǵa Abdalah han rıza bolyp qaı jerdi syıǵa beredi? (Hodjent)
5. Qaısy ózenniń boıyndaǵy qalalar Abdallah hanǵa tize búgip, baǵynyshty boldy? (Syrdarıa)
2 - top: 2 - kezeń: Alma terý. Almany alyp ondaǵy suraqtarǵa jaýap beredi.
1. Shyǵaı hannyń balasy? (Táýekel)
2. Buharanyń hany kim? (Abdallah)
3. Táýekel han kóp áskermen Abdallah handyǵyna shabýyl bastap qaısy qalalardy basyp aldy jáne qandaı qalaǵa qater tóndi? (Saýran, Túrkistan, Otyrar, Saıram qalalaryn basyp alyp, Tashkentke qater tóndi)
4. Shaıbanı áýletiniń ornyna kimder kelip qandaı zańdastyrý sharty jasaldy? (Ashtarhanıler men qazaq ámirshileriniń arasynda qazaq handyǵyna qosylǵan jerlerdi)
5. Reseıden sibirge attanǵan jasaq? (Ermaktyń jasaǵy)
İİİ. Jańa sabaq
Esim hanǵa minezdeme
Esim hannyń ishki saıasaty. Táýekel han qaıtys bolǵan soń, inisi esim (1598 - 1628) muragerlik jolmen resmı túrde han taǵyna otyrdy. Eńsegeı boıly Er Esim han taǵyna laıyqty tájirıbeli qolbasshy, bilikti saıasatshy tulǵa bolatyn. Qazaqtyń han taǵyna otyrǵan soń Esim han Buhar hanymen bitim shartyn jasasyp, Orta Azıa qalalarymen beıbit ekonomıkalyq baılanys ornatýǵa umtyldy. Qazaq handyǵyn bir ortalyqqa baǵynǵan memleket etip qurýdy basty maqsat etti. Qazaq handyǵynyń áskerı kúsh - qýatyn arttyrýǵa aıryqsha kóńil bólip, sultandar men tórelerge erkindik, bılik berdi.
17 ǵasyrdyń basynda Qazaq handyǵynda ishki saıası ómir birshama turaqtanǵanymen, burynnan kele jatqan keıbir qaıshylyqtar sheshimin tappaǵan edi. Qazaq handyǵy barǵan saıyn bólshektene tústi. Feodaldyq talas - tartystar keń óris aldy. Kóshpeli aqsúıekterdiń ár túrli toptary ózara baqtalastyqqa tústi. Ońtústikte is júzinde eki han bılik etti. Esim han Túrkistan qalasyn óziniń astanasy etse, Tursyn han ózin táýelsiz han jarıalap, Tashkent qalasyn astana jasady. Birte - birte Qazaq handyǵynda handardyń dara bıligi kórinis tapty.
Bul kezde Tashkentte – Keldi Muhammed sultan, Ándijanda - Abylaı sultan, Turfanda - Ábd - ar - Rahym han, Jarkentte - Abaq han, t. b dara bılik júrgizdi.
Buhar - qazaq qarym - qatynastary. Qazaq handyǵynyń ishki jaǵdaıyn ańdyp otyrǵan Buhar hany burynǵy bitim shartyn buzyp, Qazaq handyǵynyń jerine jańa joryqtar uıymdastyrady. Buhar hany keshegi Táýekel hanmen sátsiz soǵysta qoldan shyqqan Tashkent, Saıram, Ándijan jerlerin qaıtaryp alýdy armandady. Sonymen qatar qazaqtardy Syrdarıanyń arǵy betine asyryp tastaýdy maqsat etti.
Qazaq – buhar soǵysy (1603 - 1624) erekshe qan tógisti soǵys boldy. Birinshi qazabuhar shaıqasy 1603 jyly Aıǵyrjar degen jerde boldy. Bul shaıqasta Buhar handyǵynyń áskeri jeńilis taýyp, typ - m - tyraqaı qashty. Buhar áskerleri Samarqan bekinisine tyǵylady. Biraq qorshaýǵa túsken Samarqan qamaly berik edi. Qazaq handyǵynyń jasaqtary jaýdyń saǵyn syndyryp, mol oljamen Tashkentke qaıtyp oralady.
1611 jyly buhar áskerin Imamkýlı han ózi basqaryp keledi. Tashkent túbinde ótken bul urysta qazaqtyń qalan qolyn Esim han basqardy. Bul shaıqasta Buhar hany jeńilis taýyp, kelisimge keledi.
Qazaq sultandarynan áskerı kómek alǵan Buhar hany Imamkýlı Qarataý, Aspara óńirine shabýyl jasap, beıǵam aýyldar men qalalardy úlken shyǵynǵa ushyratty. Buǵan jaýap retinde 1613 jyly Esim han qalyń qolmen Samarqanǵa basyp kirdi. Buhar handyǵynyń áskerin qırata jeńdi.
1620 - 1621 jyldary bolǵan tórtinshi, besinshi, altynshy qazaq – buhar soǵysynda Qazaq handyǵynyń áskerin Tursyn han bastap shyǵyp, qazaqtar tolyq jeńiske jetti.
1627 jylǵy eń sońǵy, jetinshi qandy shaıqasqa Esim han Qazaq handyǵynyń áskerin ózi bastap kelip, keskilesken shaıqasta jeńiske jetti. Sóıtip ońtústik shekarasyn berik bekitedi. Buhara hany Imamkýlı jeńilisti moıyndaıdy.
Tursyn hannyń búligi. Tursyn sultan – Jalym sultannyń uly. 1598 jylǵy han saılaýda Esimniń joly úlken bolǵandyqtan, Tursynnyń taqqa talastan qısyny bolmady. Tursyn sultan Ózbek handyǵyna qarsy kúreste qazaq áskerlerin bastap, áldeneshe ret úlken jeńisterge jetedi, bedeli artady. Kóp uzamaı Tursyn sultan 1613 jyly ózin han, Tashkent qalasynyń bıleýshisi dep jarıalaıdy. Óz atynan aqsha shyǵarady. Tursyn han Esim hanmen eki ret bitimge kelip, eki ret sertten taıǵan.
Ózin han sanaǵan Tursyn qaraýyndaǵy halyqtyń kúsh - qýatyna ábden senim artady. Tursyn hannyń senimdi tiregi sany kóp, aıbyndy Qataǵan rýy bolǵan. Tursynnyń handyq bılikke umtylysy Esim hannyń bıligine moıynsunbaýy edi. Qazaq handyǵy ishinen ońasha otaý tigildi. Halyq bireý, han ekeý bolýy handyqtyń birligi, yntymaǵynyń buzylýyna jol ashty.
Esim hannyń el ishinde bedeliniń artýy Tursyn hanǵa unamady. Esim hannyń kózin joıýǵa, dara bılikke jetýge umtyldy. 1627 jyly jońǵarlardyń qazaq jerine jıi - jıi joryq jasap, eldiń mazasyn alyp, taran - tarajǵa túsýine baılanysty Esim han joryq týyn kóterip, qalyń qol jınap, qalmaqtarǵa qarsy soǵysqa attanady. Eldiń mazasyn alǵan qalmaqtardy, Jońǵar taýynan ary asyryp jiberedi. Esim han joryqta júrgende Tursyn han barlyq áskerin jınap, alystaǵy jaýdy emes, baýyry turǵan Túrkistandy shabady. Qaraýsyz jurtty qanǵa bóktirip, oıranyn shyǵarady. Esim hannyń úı ishin, áıelin, jas balalaryn tutqyndap, Tashkentke áketedi. Esim hannyń kózin joımaq bolyp, jolyn tosady. Bul búlikten habar alǵan Esim han saqtanys jasaıdy. Eki hannyń áreketi Saıram qamalynyń túbinde kezdesedi. Jeńilis tapqan Tursyn han Tashkentke sheginedi.
Qazaq pen qazaq arasyndaǵy jan túrshigerlik meırimsiz urys órtteı laýlady. Bar áskerinen aırylǵan Tursyn han qamalǵa tyǵylady.
«Eı, Qataǵannyń hany Tursyn,
Kim aramdy ant ursyn!
Jazyqsyz eldi eńiretip,
Jer táńirisip jatyrsyń.
Han emessiń, qasqyrsyń,
Qara albasty basqyrsyń
Altyn taqta jatsań da,
Ajaly ketken paqyrsyń!
Eńsegeı boıly er Esim,
Esigińe kelip tur:
Alǵaly tur janyńdy,
Shashqaly tur qanyńdy!»
Baǵy taıǵan hannyń nókerleri Tursyn handy tutqyndap, Esim hanǵa tapsyrady. Esim han búlikshi baýyry Tursyn hannyń basyn aldy. Esim han Tursyn hanǵa ilesip, beıbit eldi oırandaýǵa belsene qatynasqan Qataǵan rýyn túgeldeı ólim jazasyna kesedi. Shyǵys Túrkistandaǵy Qataǵan rýy jazalanýdan qashyp, uıǵyr halqynyń arasyna baryp panalady. Tursyn hannyń bul búligi tarıhta «Qataǵan qyrǵyny» dep ataldy.
Qazaq handyǵynyń osy saıasaty joıqyn ózgeristiń, qaterli daýyldyń alǵashqy dúmpýimen betpe-bet kezdesken Esim han boldy. Esim han ishki - syrtqy saıasatta tártip ornatty. «Esim hannyń eski joly» degen sózdiń máni de Esim hannyń tusynda jasalǵan dalalyq zańdarǵa baılanysty aıtylǵan. t
Ásirese jaýgershilik zamanda eldiń qorǵanys qabiletin nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan zańdary Esim hannyń shyn máninde memleket turǵysyndaǵy iri qaıratker ekenin kórsetti.
1 - top: 3 - kezeń: Ánder álemi, ánniń áýenin tyńdap ol qandaı án ekendigin taýyp, onyń artyndaǵy suraqqa jaýap beredi.
1. Esim hannyń el bılegen jyly? (1598 - 1628j. j.)
2. Tursyn hannyń astana dep jarıalaǵan qalasy? (Tashkent)
3. 1611 jyly buhar áskerin kim basqaryp keldi? (Imamkýlı han)
4. Tursynhan kimniń uly? (Jalym sultannyń uly)
5. Abaq han qaı jerlerdi bıledi? (Jarkent pen Qashǵardy)
2 - top: 3 - kezeń: Ánder álemi. ánniń áýenin tyńdap ol qandaı án ekendigin taýyp, onyń artyndaǵy suraqqa jaýap beredi.
1. Esim hannyń shyǵarǵan zańnyń ataýy? («Esim hannyń eski joly»)
2. Tursyn hannyń búligi tarıhta qalaı ataldy? (Qataǵan qyrǵyn)
3. Esim hannyń úı ishin, áıelin jas balalaryn tutqyndap qaıda alyp ketti? (Tashkent)
4. Esim han óziniń astanasy etip jarıalaǵan qala? (Túrkistan)
5. Qaısy rýdyń adamdary Esim hanǵa bas ımedi? (Qataǵan)
1 - top: 4 - kezeń: Altyn sandyq. Altyn sandyq kezeńinde taqtadaǵy sandyqtardy tańdap, ondaǵy jyldardy bir - birine qosyp, sol jyly ne bolǵanyn aıtý.
1. 1443+160=(1603 jyly Aıǵyrjar degen jerde birinshi qazaq - buhar shaıqasy)
2. 1921 - 308=(1613 jyly Esim han qalyń qolmen Samarqanǵa basyp kirdi)
3. 1620j - 1404+217=(1620 - 1621 jyldary 4 - 5 - 6 qazaq – buhar soǵysy boldy)
4. XI+Vİ = (XVİİ ǵ Qazaq handyǵynda ishki saıası ómir birshama turaqtan, Feodaldyq talas – tartystar keń óris aldy)
5. 1333+295= (1628 jyly Esim han qaıtys bolady)
2 - top: 4 - kezeń: Mystan kempirden qutylý. Ol úshin taqtadaǵy aınanyń artyndaǵy jyldardy bir - birine qosyp, sol jyly ne bolǵanyn aıtý.
1. 1332+281= (1613 jyly Tursyn han Tashkentti astanasy etip jarıalaıdy)
2. 1822 - 224= (1598 jyly Esim han taqqa otyrady)
3. 1219+408= (1627 jyly eń sońǵy qandy shaıqas bolady)
4. İH+Vİİ=(XVİ ǵ qýatty Moǵolstan memleketi birjolata ydyraýǵa bet aldy)
5. 921+690= (1611 jyly buhar áskerin Imamkýlı han basqardy)
Ú. Baǵalaý, jeńiske jetken topty marapattaý.
Úİ. Úı tapsyrmasy.
Taqyrypty oqý.
Test qurastyrý.
Eger men han bolsam.... Áńgime jazý
Sabaqtyń taqyryby: Esim han tusyndaǵy Qazaq handyǵy
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdik: Esim hannyń qazaq handyǵynyń tarıhynda tájirıbeli qolbasshy, bilikti saıahatshy, tulǵa retinde atqarǵan rolin ashyp kórsetý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń bilimderin tirek - syzba arqyly túsindire otyryp tolyqtyrý, shyńdaý. Kartamen jumys júrgizý, óz betinshe qortyndy jasaýǵa, mátindegi negizgi máseleni tabýǵa daǵdyrlandyrý, basqatyrǵyshtardy sheshe otyryp este saqtaý qabiletin damytý.
Tárbıelik: Oqýshyny jan – jaqty tereń, erkin oılaýǵa, toppen jumys jasaýǵa, ustamdylyqqa, óz oıyn ózgelermen bólisýge, ózgeniń de oıyn tyńdaı bilýge tárbıeleý. Esim hannyń áreketterin áńgimeleı otyryp erlikke, batyr, batyl bolýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń ádisi: Damyta oqytý, tirek – syzba arqyly oqytý, toppen jeke jumys, mátinmen jumys.
Pánaralyq baılanysy: Matematıka, mýzyka, qazaq tili.
Kórnekilikter: Tirek – syzba, Táýekel, Esim handardyń sýretteri, saıası karta.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý.
Oqýshylarmen amandasý, túgeldeý.
Sabaqqa daıyndyqtaryn baqylaý.
Sabaq barysynda eki toppen de ertegiler eline saıaqat jasaımyz. Ol úshin eki topqa da bólek plakatqa salynǵan sýretter ilinedi. Eki topta sabaq barysynda tórt kezeńnen ótý kerek.
Birinshi toptyq sharttary.
1 - kezeń: úı tapsyrmasyn aıtý.
2 - kezeń: Mergenshiler. taqtada turǵan sharlardy dáldep atyp onyń ishindegi suraqtarǵa jaýap beredi.
3 - kezeń: Ánder álemi. ánniń áýenin tyńdap ol qandaı án ekendigin taýyp, onyń artyndaǵy suraqqa jaýap beredi.
4 - kezeń: Altyn sandyq. Altyn sandyq kezeńinde taqtadaǵy sandyqtardy tańdap, ondaǵy jyldardy bir - birine qosyp, sol jyly ne bolǵanyn aıtý.
Ekinshi toptyń sharttary:
1 - kezeń: úı tapsyrmasyn aıtý.
2 - kezeń: Alma terý. Almany alyp ondaǵy suraqtarǵa jaýap beredi.
3 - kezeń: Ánder álemi. ánniń áýenin tyńdap ol qandaı án ekendigin taýyp, onyń artyndaǵy suraqqa jaýap beredi.
4 - kezeń: Mystan kempirden qutylý. Ol úshin taqtadaǵy aınanyń artyndaǵy jyldardy bir - birine qosyp, sol jyly ne bolǵanyn aıtý.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
1 – kezeń: 2 toptyń toptan bir - bir oqýshydan taqtaǵa shyǵyp úı tapsyrmasyn aıtý.
1 - top: 2 - kezeń: Mergenshiler. taqtada turǵan sharlardy dáldep atyp onyń ishindegi suraqtarǵa jaýap beredi.
1. 1580 jyly Haqnazar han qaıtys bolǵan soń, han taǵyna kim otyrady? (Shyǵaı han)
2. 1582 jyly Táýekel sultan bastaǵan qazaq áskerleri kimdi óltirdi? (Baba sultandy)
3. Ózbek pen qazaq áskerleri kimdi óksheleı qýdy? (Baba sultandy)
4. Shyǵaı han men Táýekel sultanǵa Abdalah han rıza bolyp qaı jerdi syıǵa beredi? (Hodjent)
5. Qaısy ózenniń boıyndaǵy qalalar Abdallah hanǵa tize búgip, baǵynyshty boldy? (Syrdarıa)
2 - top: 2 - kezeń: Alma terý. Almany alyp ondaǵy suraqtarǵa jaýap beredi.
1. Shyǵaı hannyń balasy? (Táýekel)
2. Buharanyń hany kim? (Abdallah)
3. Táýekel han kóp áskermen Abdallah handyǵyna shabýyl bastap qaısy qalalardy basyp aldy jáne qandaı qalaǵa qater tóndi? (Saýran, Túrkistan, Otyrar, Saıram qalalaryn basyp alyp, Tashkentke qater tóndi)
4. Shaıbanı áýletiniń ornyna kimder kelip qandaı zańdastyrý sharty jasaldy? (Ashtarhanıler men qazaq ámirshileriniń arasynda qazaq handyǵyna qosylǵan jerlerdi)
5. Reseıden sibirge attanǵan jasaq? (Ermaktyń jasaǵy)
İİİ. Jańa sabaq
Esim hanǵa minezdeme
Esim hannyń ishki saıasaty. Táýekel han qaıtys bolǵan soń, inisi esim (1598 - 1628) muragerlik jolmen resmı túrde han taǵyna otyrdy. Eńsegeı boıly Er Esim han taǵyna laıyqty tájirıbeli qolbasshy, bilikti saıasatshy tulǵa bolatyn. Qazaqtyń han taǵyna otyrǵan soń Esim han Buhar hanymen bitim shartyn jasasyp, Orta Azıa qalalarymen beıbit ekonomıkalyq baılanys ornatýǵa umtyldy. Qazaq handyǵyn bir ortalyqqa baǵynǵan memleket etip qurýdy basty maqsat etti. Qazaq handyǵynyń áskerı kúsh - qýatyn arttyrýǵa aıryqsha kóńil bólip, sultandar men tórelerge erkindik, bılik berdi.
17 ǵasyrdyń basynda Qazaq handyǵynda ishki saıası ómir birshama turaqtanǵanymen, burynnan kele jatqan keıbir qaıshylyqtar sheshimin tappaǵan edi. Qazaq handyǵy barǵan saıyn bólshektene tústi. Feodaldyq talas - tartystar keń óris aldy. Kóshpeli aqsúıekterdiń ár túrli toptary ózara baqtalastyqqa tústi. Ońtústikte is júzinde eki han bılik etti. Esim han Túrkistan qalasyn óziniń astanasy etse, Tursyn han ózin táýelsiz han jarıalap, Tashkent qalasyn astana jasady. Birte - birte Qazaq handyǵynda handardyń dara bıligi kórinis tapty.
Bul kezde Tashkentte – Keldi Muhammed sultan, Ándijanda - Abylaı sultan, Turfanda - Ábd - ar - Rahym han, Jarkentte - Abaq han, t. b dara bılik júrgizdi.
Buhar - qazaq qarym - qatynastary. Qazaq handyǵynyń ishki jaǵdaıyn ańdyp otyrǵan Buhar hany burynǵy bitim shartyn buzyp, Qazaq handyǵynyń jerine jańa joryqtar uıymdastyrady. Buhar hany keshegi Táýekel hanmen sátsiz soǵysta qoldan shyqqan Tashkent, Saıram, Ándijan jerlerin qaıtaryp alýdy armandady. Sonymen qatar qazaqtardy Syrdarıanyń arǵy betine asyryp tastaýdy maqsat etti.
Qazaq – buhar soǵysy (1603 - 1624) erekshe qan tógisti soǵys boldy. Birinshi qazabuhar shaıqasy 1603 jyly Aıǵyrjar degen jerde boldy. Bul shaıqasta Buhar handyǵynyń áskeri jeńilis taýyp, typ - m - tyraqaı qashty. Buhar áskerleri Samarqan bekinisine tyǵylady. Biraq qorshaýǵa túsken Samarqan qamaly berik edi. Qazaq handyǵynyń jasaqtary jaýdyń saǵyn syndyryp, mol oljamen Tashkentke qaıtyp oralady.
1611 jyly buhar áskerin Imamkýlı han ózi basqaryp keledi. Tashkent túbinde ótken bul urysta qazaqtyń qalan qolyn Esim han basqardy. Bul shaıqasta Buhar hany jeńilis taýyp, kelisimge keledi.
Qazaq sultandarynan áskerı kómek alǵan Buhar hany Imamkýlı Qarataý, Aspara óńirine shabýyl jasap, beıǵam aýyldar men qalalardy úlken shyǵynǵa ushyratty. Buǵan jaýap retinde 1613 jyly Esim han qalyń qolmen Samarqanǵa basyp kirdi. Buhar handyǵynyń áskerin qırata jeńdi.
1620 - 1621 jyldary bolǵan tórtinshi, besinshi, altynshy qazaq – buhar soǵysynda Qazaq handyǵynyń áskerin Tursyn han bastap shyǵyp, qazaqtar tolyq jeńiske jetti.
1627 jylǵy eń sońǵy, jetinshi qandy shaıqasqa Esim han Qazaq handyǵynyń áskerin ózi bastap kelip, keskilesken shaıqasta jeńiske jetti. Sóıtip ońtústik shekarasyn berik bekitedi. Buhara hany Imamkýlı jeńilisti moıyndaıdy.
Tursyn hannyń búligi. Tursyn sultan – Jalym sultannyń uly. 1598 jylǵy han saılaýda Esimniń joly úlken bolǵandyqtan, Tursynnyń taqqa talastan qısyny bolmady. Tursyn sultan Ózbek handyǵyna qarsy kúreste qazaq áskerlerin bastap, áldeneshe ret úlken jeńisterge jetedi, bedeli artady. Kóp uzamaı Tursyn sultan 1613 jyly ózin han, Tashkent qalasynyń bıleýshisi dep jarıalaıdy. Óz atynan aqsha shyǵarady. Tursyn han Esim hanmen eki ret bitimge kelip, eki ret sertten taıǵan.
Ózin han sanaǵan Tursyn qaraýyndaǵy halyqtyń kúsh - qýatyna ábden senim artady. Tursyn hannyń senimdi tiregi sany kóp, aıbyndy Qataǵan rýy bolǵan. Tursynnyń handyq bılikke umtylysy Esim hannyń bıligine moıynsunbaýy edi. Qazaq handyǵy ishinen ońasha otaý tigildi. Halyq bireý, han ekeý bolýy handyqtyń birligi, yntymaǵynyń buzylýyna jol ashty.
Esim hannyń el ishinde bedeliniń artýy Tursyn hanǵa unamady. Esim hannyń kózin joıýǵa, dara bılikke jetýge umtyldy. 1627 jyly jońǵarlardyń qazaq jerine jıi - jıi joryq jasap, eldiń mazasyn alyp, taran - tarajǵa túsýine baılanysty Esim han joryq týyn kóterip, qalyń qol jınap, qalmaqtarǵa qarsy soǵysqa attanady. Eldiń mazasyn alǵan qalmaqtardy, Jońǵar taýynan ary asyryp jiberedi. Esim han joryqta júrgende Tursyn han barlyq áskerin jınap, alystaǵy jaýdy emes, baýyry turǵan Túrkistandy shabady. Qaraýsyz jurtty qanǵa bóktirip, oıranyn shyǵarady. Esim hannyń úı ishin, áıelin, jas balalaryn tutqyndap, Tashkentke áketedi. Esim hannyń kózin joımaq bolyp, jolyn tosady. Bul búlikten habar alǵan Esim han saqtanys jasaıdy. Eki hannyń áreketi Saıram qamalynyń túbinde kezdesedi. Jeńilis tapqan Tursyn han Tashkentke sheginedi.
Qazaq pen qazaq arasyndaǵy jan túrshigerlik meırimsiz urys órtteı laýlady. Bar áskerinen aırylǵan Tursyn han qamalǵa tyǵylady.
«Eı, Qataǵannyń hany Tursyn,
Kim aramdy ant ursyn!
Jazyqsyz eldi eńiretip,
Jer táńirisip jatyrsyń.
Han emessiń, qasqyrsyń,
Qara albasty basqyrsyń
Altyn taqta jatsań da,
Ajaly ketken paqyrsyń!
Eńsegeı boıly er Esim,
Esigińe kelip tur:
Alǵaly tur janyńdy,
Shashqaly tur qanyńdy!»
Baǵy taıǵan hannyń nókerleri Tursyn handy tutqyndap, Esim hanǵa tapsyrady. Esim han búlikshi baýyry Tursyn hannyń basyn aldy. Esim han Tursyn hanǵa ilesip, beıbit eldi oırandaýǵa belsene qatynasqan Qataǵan rýyn túgeldeı ólim jazasyna kesedi. Shyǵys Túrkistandaǵy Qataǵan rýy jazalanýdan qashyp, uıǵyr halqynyń arasyna baryp panalady. Tursyn hannyń bul búligi tarıhta «Qataǵan qyrǵyny» dep ataldy.
Qazaq handyǵynyń osy saıasaty joıqyn ózgeristiń, qaterli daýyldyń alǵashqy dúmpýimen betpe-bet kezdesken Esim han boldy. Esim han ishki - syrtqy saıasatta tártip ornatty. «Esim hannyń eski joly» degen sózdiń máni de Esim hannyń tusynda jasalǵan dalalyq zańdarǵa baılanysty aıtylǵan. t
Ásirese jaýgershilik zamanda eldiń qorǵanys qabiletin nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan zańdary Esim hannyń shyn máninde memleket turǵysyndaǵy iri qaıratker ekenin kórsetti.
1 - top: 3 - kezeń: Ánder álemi, ánniń áýenin tyńdap ol qandaı án ekendigin taýyp, onyń artyndaǵy suraqqa jaýap beredi.
1. Esim hannyń el bılegen jyly? (1598 - 1628j. j.)
2. Tursyn hannyń astana dep jarıalaǵan qalasy? (Tashkent)
3. 1611 jyly buhar áskerin kim basqaryp keldi? (Imamkýlı han)
4. Tursynhan kimniń uly? (Jalym sultannyń uly)
5. Abaq han qaı jerlerdi bıledi? (Jarkent pen Qashǵardy)
2 - top: 3 - kezeń: Ánder álemi. ánniń áýenin tyńdap ol qandaı án ekendigin taýyp, onyń artyndaǵy suraqqa jaýap beredi.
1. Esim hannyń shyǵarǵan zańnyń ataýy? («Esim hannyń eski joly»)
2. Tursyn hannyń búligi tarıhta qalaı ataldy? (Qataǵan qyrǵyn)
3. Esim hannyń úı ishin, áıelin jas balalaryn tutqyndap qaıda alyp ketti? (Tashkent)
4. Esim han óziniń astanasy etip jarıalaǵan qala? (Túrkistan)
5. Qaısy rýdyń adamdary Esim hanǵa bas ımedi? (Qataǵan)
1 - top: 4 - kezeń: Altyn sandyq. Altyn sandyq kezeńinde taqtadaǵy sandyqtardy tańdap, ondaǵy jyldardy bir - birine qosyp, sol jyly ne bolǵanyn aıtý.
1. 1443+160=(1603 jyly Aıǵyrjar degen jerde birinshi qazaq - buhar shaıqasy)
2. 1921 - 308=(1613 jyly Esim han qalyń qolmen Samarqanǵa basyp kirdi)
3. 1620j - 1404+217=(1620 - 1621 jyldary 4 - 5 - 6 qazaq – buhar soǵysy boldy)
4. XI+Vİ = (XVİİ ǵ Qazaq handyǵynda ishki saıası ómir birshama turaqtan, Feodaldyq talas – tartystar keń óris aldy)
5. 1333+295= (1628 jyly Esim han qaıtys bolady)
2 - top: 4 - kezeń: Mystan kempirden qutylý. Ol úshin taqtadaǵy aınanyń artyndaǵy jyldardy bir - birine qosyp, sol jyly ne bolǵanyn aıtý.
1. 1332+281= (1613 jyly Tursyn han Tashkentti astanasy etip jarıalaıdy)
2. 1822 - 224= (1598 jyly Esim han taqqa otyrady)
3. 1219+408= (1627 jyly eń sońǵy qandy shaıqas bolady)
4. İH+Vİİ=(XVİ ǵ qýatty Moǵolstan memleketi birjolata ydyraýǵa bet aldy)
5. 921+690= (1611 jyly buhar áskerin Imamkýlı han basqardy)
Ú. Baǵalaý, jeńiske jetken topty marapattaý.
Úİ. Úı tapsyrmasy.
Taqyrypty oqý.
Test qurastyrý.
Eger men han bolsam.... Áńgime jazý
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Temperatýra. Temperatýrany ólsheý ádisteri. 8 klass
