InfoHub Logo

1.

Tań aldynda jer silkindi.

Kórpesh ádetinshe tez oıanǵan. Alaq-julaq etip, syqyr etken tereze men aqyryn terbelip turǵan shamǵa kezek qarap úlgerdi. Jastyqtan basyn kóterýge de murshasy kelmeı qalyp edi. Bir jaqsysy, dúmpý tez basylǵandaı. Degenmen, lústra syldyrlaýyna qaraǵanda, tolqynys kúshi birtalaı sıaqty. Keminde, tórt-bes bal bar-aý...

Kórshi bólmedegi nemeresi eske túskende bir julqynyp, atyp turmaqqa oqtaldy da, tartyndy. (Úlken uldyń balasy Qanat qoı. Ony kishkentaıynan baýyryna basqan. Altynshy synypta oqıdy). Ózi eki kúnnen beri belinen shoıyrylyp, qozǵala almaı jatqan-tyn. Jáne balam aman shyǵar degen. — «Ájeptáýir jigit bolyp qaldy ǵoı ol da. Seskene qoımas. Áı, áýeli, sol sezdi me eken-eı jańaǵy dirildi?!».

Eki qolyn qýsyryna, úrpıip, kóz qıyǵymen qasyndaǵy áıeli Márıaǵa qaraıdy. Alakóleńkede ashyq qalǵan ıyǵy aǵarańdap, aýzy ańqıǵan kúıi, eshteńeden qapersiz jatyr. Dybyr eter emes. «Allaý, ne degen adamdar! Aram óle me! — dep ejireıip, tiksinińkireı qadaldy da, dereý sabasyna tústi. — Baıǵus qaıtsin, sharshap júr ǵoı»...

Almatynyń aragidik terbelip turatyn «minezi» erteden málim. Aı, biraq, osyǵan boı úırete almaıdy ekensiń. Qorqasoqtaısyń kádimgishe... Báribir, osynaý shuǵylaly shahardan jerine almaıtynyn da jaqsy biledi. «Ǵashyqpyn jaýynyńa» demekshi, qary men jańbyrynyń ózi kókten tógiletin ǵajaıyp bir nur emes pe! Tipti, anda-sanda aýyr oıdan tebirengendeı tereń tynystap, qozǵalaqtap qoıatyn álgindeı daǵdysynda da tylsym syr bar ma eken...

Kórpesh eppen ǵana qımyldap, zaıybynyń kórpesin qymtap, ózi de yńǵaılana jatyp, baqyraıyp, tóbege tesildi. Odan terezege jaqqa taǵy bir qaıyrylǵan. Syrtta — qatqaq. Aıaz. Uıytqyp, jel soqqan sekildendi. Ushqyndap, qar qylaýlaı bastaǵandaı. Dirdek qaǵyp, aǵash kúrkeni panalaǵan sabalaq sary dúregeıin de aıap, jeńil kúrsindi. Sanada «Aı, ıt tirlik! Shydamasqa jáne laj joq» degen tirkes zý etti. Kóz aldynan ómir elesteri zaýlap ótti. Alyp shyńdaryn sharby bulttar búrkegen basy — bátes, baýyry torqa Alataý bókterin mekendegeli de elý jylǵa taıaǵanyn oılady. On jeti jasynda kelipti. «Arman arqalap» degendeı, baıaǵyda ana-oý alystaǵy Arqa dalasynan jetip edi. Oqýǵa...

Árıne, «oqý-ý» dep áýesekteıtin de dáneńesi joq; sabaqqa asa alǵyr edim deı almaıdy. Orta mektepti ilinip-salynyńqyrap bitirgen soń kópshilik dúrmekke ilesip jetken bala ǵoı. Áıtpese, dál osy Kórpeshti ǵylym-bilim aınalasynan izdeý qısynǵa kele qoımas. Alaıda asa essiz de jigit emes-ti; alǵashqy synaqtan-aq murttaı túsken soń, nedáýir tolǵanyp júrip, ózi sekildi joldastarymen qalada qalyp qoıdy. Dánekerleýshiler kýrsin túgesken. O kezde «SMÝ-13», «SMÝ-15» atalatyn qurylys-montaj basqarmalary kóp, sonyń birine jumysqa ornalasty. Ras, arasynda eki jyl ásker qatarynda bolyp qaıtty. Sodan — osynda...

Márıa da óz «taǵdyrlasy» edi. Armıadan oralǵan soń jumysshy jastar jataqhanasynda tanysty. Sylaqshy kórinedi. Qarapaıym ǵana, orta boıly, aqqubasha, qolańshash qyzdy bir kórgennen-aq unatty. Dala balasynyń kók aspandy, kúndi, jeldi súıgenindeı, osy janǵa kóńili qaltqysyz qulapty. Uzamaı-aq shańyraq tikti. Ósti-óndi. Eki ul, bir qyz tárbıelegen... İsine tyńǵylyqty azamat aqyryndap joǵary sanatty dánekerleýshi-montajshy deńgeıine kóterildi. Márıa da óz kásibiniń sheberi-tin. Qanattasa eńbektenip, kezek jetkende úsh bólmeli úı aldy.

Buıyrǵan jaılary tramvaı deposynyń týra qasynda eken. Úıden shyqqan boıda osy kóliktiń kez kelgenine otyra qalyp, qajetti mejege «dú-dú-dúk-k-h, dú-dú-dúk-h-h, dú-dú-dúk-k-k-h» dep satyr-sutyr, shaqur-shuqyr etken dóńgelekter áýenimen terbelip, jónep bara jatady.

Almatynyń kóp qurylysyn salǵan — osylardyń qatarlastary. Nebir záýlim ǵımarattarda joldasy ekeýiniń de qoltańbasy bar.

Negizi, qosaǵynyń shyn esimi Gúlmárıa edi. Almatyǵa alǵash kelgende attaryn «redaksıalaǵan» keıbir qurbylarynsha «Gúldi» alyp tastap «Márıasyn» qaldyrýdy uıǵarǵan sıaqty. Bazbir dos-jaran áli kúnge deıin solaı ataıdy. Kórpesh «Gúlekeni» qolaı kórgen. Keıde «Máken» deıdi. Al ashýlanǵan sátterinde: «Áı, Gúlmárıa!» — dep gúr ete túsedi. Áıeli kúıeýiniń kóńil kúıin osydan-aq baıqar-aý.

Tabystary jaman emes-ti. Shama kelgenshe, kúni búginge deıin aýyldaǵy aǵaıynnyń da toı-tomalaq, ólim-jitimine osylar qaraılasady. Birde jetip, birde jetpeı, tirnektep, tyrmysa júrip, balalaryn da úıledi. Zeınetke shyǵar qarsańda ortalyqtaǵy shańyraqty sátti satyp, ekinshi ul men qyzǵa jaı ápergen. Tuńǵyshtary úıdi úkimetten alyp úlgergen-di. Al ózderi qala shetinen oımaqtaı ǵana tórt bólmeli tam salyp aldy. Ekeýi de qurylysshy adamdar, baspana sáýleti jaman bolǵan joq. Aýlasy da keń. Muqtajdyq týyndap jatsa, taǵy bir úı turǵyzýǵa jer molynan jetedi...

Kórpesh keıde rels yrǵaǵymen shaıqalyp kele jatqanynda jańadan boı kótergen bes qabat, alty qabat ǵımarattardy kórip: «Shirkin, osynda aýyldaǵy týystardyń bárin kóshirip ákelip ornalastyrsam! — dep qıaldar-dy. Sońynan: — Biraq sondaı jaǵdaı týǵan kúnde olar ózi tatý tura ala ma... Joq pa... Áı, qaıdam-aý! Eki aıdan keıin-aq ári otyr, beri otyrǵa salyp, yryń-jyryńdy taǵy bastaıtyny anyq» dep túıedi.

Jarqyldaǵan jastyq shaqty bular da ótkergen. Zamanyndaǵy modamen kıindi. Márıa ekeýi qolustasyp júrip, bı keshteriniń de kórigin qyzdyryp baǵypty. Kórpeshtiń sol alańdarda áldekimdermen qaqtyǵysqan, alysqan-julysqan... judyryqtasqan kezderi de joq emes. Keritarpa júıe sondaı minezge ózi ıtermeleıtin. Jastyq albyrttyq, eldik ar-namys qoıdan jýas qyla qoımapty. Búginderi sol ór minezden jurnaq qaldy ma, qalmady ma?! Ýaqyt shirkin nebir asaýlaryńnyń ózin aqyryndap ezip, janshyp, ıleýge salyp, jynyn aldyrǵan baqsydaı qylady eken-aý. Áı, biraq, osy Kórpeshti momyn deýge jáne kelmes...

Myna aýzy ashylyp, aqyryn pysyldaǵan kempiri baıaǵyda saltanatty saraılar, kıno... drama teatrlaryndaǵy jańa qoıylymdarǵa qumar-aq edi-eı! Qalt etse, kúıeýin de sonda tartqylaıtyn. Jas jup bir-eki márte kásipodaq komıtetiniń joldamasymen kishkene uldaryn ertip Qyrymǵa, Chehoslovakıaǵa deıin saıahattap baryp, tynyqqan kezderi bar. Keleshekte osyny saltqa aınaldyryp, óristi keńeıtsek dep armandaıtyn kezderin umytpapty. Biraq keıin turmys qıyndap, qysqa jip kúrmeýge kelmeı ketti. Qý beınet adym ashtyrmaıdy eken. Sóıtip júrip, áne-mine degenshe jastyń ulǵaıǵanyn da sezbegendeı. Alataýdyń aqbas quzdaryndaı munyń da shashy býyryl tartty. Keshegi kóz jasyndaı móldiregen jan serigi de birtindep qartaıdy. Ýaqyt óz úkimine baǵyndyrmaı qoımaıtyn kórinedi.

2.

Ásili, kárilik degen de birden sap ete túspeı, aqyryndap, aıańdap jetetin kezeń ekenin ańdap qalatyn. Qoǵamdyq kólikke kirgenińde buryn elp etip oryn usyna qoımaıtyn jastar endi seni kórgen boıda atyp turatyn bolsa, halim múshkil eken deı ber. Al keıbir qyz-jigit qozǵala qoımasa, e, mynalar meni áli de jasyraq sanaıdy-aý dep eleńdep, nasattanyp turasyń. Kórpesh, shyny kerek, ázirge qarttyqty moıyndaǵysy joq.

Keıbir qurdastary anda-sanda:

— Oý, shal! — dep qońyraý shalady. Syraǵa shaqyrady.

Sonda osynaý sózge azdap shamdanatyny ras. Kádýilgishe qyzaraqtaıdy.

— Óı, «shalyń» ne, aǵataıdyń balasy?! Qartaısań óziń-aq qartaıa bermeısiń be? Elde neń bar, — dep qıtyǵady.

Birer saptyaıaq syradan ketári emes. Aragidik baıaǵy dýly ortasyn ańsap, elegzimeı me. Turmystyń taýqymetinen jeńileıip, jelpinýge, serpilýge umtylmaı ma.

Áldebir aqynnyń «Men nege araq ishem?! Qaltamdaǵy aqshamdy sanap ishem...» dep bastalatyn óleń joldary esine tústi. Áıtkenmen, osynyń qaı shaıyrdyń jyry ekenin anyqtaı almaı-aq qoıdy. Sony, bir, biletinderden naqty surap, tolyq jazyp alýy kerek eken... Sol aıtqandaıyn, bul da tapqan-taıanǵanyn áýelden úıge tasýǵa, bala-shaǵasynyń aýzyna tosýǵa daǵdylanypty. Máselen, anaý Qanattyń árbir «besi» — bes júz teńge. Ózi taǵaıyndaǵan «stıpendıa». Ol da asa úzdik bolmaǵanmen, aptasyna «bestiń» eki-úsheýin ákelip, kúndeligin aldyna tosyp turady. Sonda atasynyń esi shyǵyp qýanǵanyn kórseńiz! Joldastaryna:

— Óı, mynaý qaǵyp aldy taǵy da bes júz teńgemdi! — dep máz bolǵanyn kórseńiz...

Keıinde taqıa kıýdi ádet qyla bastaǵan. Ómirdiń ózi egdelikke, salıqalylyqqa bas ıgizbeı tynbaıdy eken.

Álbette, zeınetker ekeninińdi teriske qalaı shyǵararsyń. Qansha jasyrǵanmen, kún saıyn jasaryp bara jatqan joqsyń, bári badyraıyp kórinip te turady ǵoı. He-e!

Esepshotyna aı saıyn týra bir júz on bes myń teńge túsedi. Buǵan da shúkir. Márıaǵa da buıyrǵany — toqsan myńdaı. Ol buǵan qosymsha jaqyn mańdaǵy keńseniń edenin jýyp, otyz bes myń teńgeni jáne taýyp júr. Osyny bilgen eldegi aǵaıyn bular kúrep alyp jatyr degendeı alaqandaryna qarap, dámetedi de otyrady. Rasyn aıtqanda, shylqyp júrmegeni ózderine ǵana aıan, qalada bári satýly emes pe. Áldeqashan jeke úı bolyp ketken balalar da qazirge deıin osylarǵa ıek artady. Ásirese, kishi uldyń aqsha suraýy jıi. Onyń bir jaqsy jeri, jaǵdaıdy kúniburyn eskertip, qalta telefonyna: «Áke, aldaǵy aıda bir sharýaǵa tórt júz myń teńgedeı qarajat kerek edi, sonyń bir, jetpis myńdaıyna kómektese alasyń ba? Sosyn qaıtaramyn ǵoı» dep hat jazady.

İshteı qynjylatyn. Áıtkenmen, dál búgin ákel dep alqymnan almaıtynyna qýanatyn edi. Betinen qaqqan emes. Retin qarastyryp, ylǵı beredi. Ol aqshanyń oralmaıtynyn da jaqsy biledi. Balańa: «Áı, anadaǵy qaryzdy qashan qaıtarasyń?» — dep júrmesiń belgili.

Endi birde tramvaıda kele jatqanynda aýyldaǵy shóbere inisi qońyraýlatty. Erterekte alǵashqy áıelimen ajyrasyp, keıin basqa adammen turmys qurǵan jigit-tin. Jasy qyryqtarda.

— Aǵa, jaǵdaıdy bilesiz ǵoı. Baıaǵy ońbaǵan áıel sotqa beripti. Alıment tólemesem pálege ushyratpaqshy. Birneshe jylǵa qamatatyn túri bar. Aqshanyń aýqymdy bóligin taptym. Endi ózińiz búgin-erteń eki júz elý myń teńgedeı qaryz berseńiz. Sizden ózge arqa súıeıtindeı kimim bar, — deıdi.

Kórpeshtiń jon arqasyn ter jýyp ketti. Munsha qınalmas. Býynsyz jerden pyshaq urdy degen osy bolar. Sol sát dóńgelekter dúrsili de «aǵa-a-a, eki júz elý-ý myń-ń teńge-e tap-p qaıtkende-e, eki júz-z elý myń-ń-ń teńge-e-e tap-p-p» dep shekesin shyńyldatqany esinde.

— Jaraıdy, endi. Oılasaıyq. Sál erterek aıtyp qoımaǵan ekensiń, — dedi baýyryna telefonnan kúmiljip.

Erteńine Márıamen aqyldasa kelip, álgi qarajatty taýyp jiberdi ǵoı. Ondaı járdemniń de qaıtpaıtyny túsinikti...

Bular da elmen qatar nebir qıyn kezeńderdi keshken. Kúıbeń tirlik tıtyqtatyp, qajyp júrgen kezderinde Kórpesh ózin qanshalyqty tozǵanymen, sartyldap, qaýsaǵansha toqtamaıtyn eski tramvaıǵa uqsatýshy edi. Sondaıda kóz aldyna súıretilip, qybyrlap bara jatatyn jaraly qońyz nemese mertikken qumyrsqa sýreti de elestep ótedi. Bala kezde ondaı kórinister talaı kezdesti. Bul da aýyr jumystan keıin shańyraǵyna qas qaraıa salp-salp etip, súrine-qabyna jetetin-di.

Qalada kele-kele mashına nópiri kóbeıdi. Qaptaǵan jeńil avtokólik tramvaı aldyna túsip alyp sýmań qaǵatyn kez jetti. Dese de, bir sát, temirjol marshrýttarynyń da dáýiri júrgen. Tramvaılar da aspaly kópirler ústimen júıtkidi.

Biraq tirshilik yrǵaǵynyń osylaısha kúrt aýysýy, yǵy-jyǵy qozǵalystyń shıraýy da san alýan saýaldyń sheshýin tappaı daǵdarǵan jasamys adamnyń júıkesine salmaq salyp, dińkeletip, tyǵyryqqa tireıtin tárizdi. Sondaǵy jalǵyz súıeýshisi Márıa ǵana. Biraq, nege ekenin, barlyq ashý-yzasyn tek osydan alǵysy kelgendeı buǵan keıde bostan-bos zekip ursatynyn oılady. Qıt etse árbir isinen kemshilik izdep, mysaly, monshaǵa barǵanynda:

— Óı, myna qatyn deni durys jóke de salmapty ǵoı! — dep kijinetinin oılady.

Qanshalyqty qoqılanǵanmen, dármensiz jas baladaı, sonyń qamqorlyǵyna zárý ekenin esten shyǵaratynyn oılady.

Qaladaǵy dos-jarannyń da túrli sharalaryna aralasasyń.

Birde meıramhana aldynda áıeline kúńkildep urysyp turdy:

— Óı, sen de bir! Taǵy da eki qyr salyp qoıypsyń ǵoı myna shalbarǵa! Qyryq jyl qatyn bolǵanda ómiri bir úırene almaı qoıdyń-aý, osy, kıim ótekteýdi!

Márıa júdep, jáýteńdeı qaraıdy:

— Shyǵarda qaraı salmadyń ba endi jańa óziń?..

— Qaıdan bileıin! E, jaraıdy, muny qoıshy. Birdeńe qylyp kólegeıleı turarmyn. Onan da toıǵa qansha beremiz, sony aıtshy! Otyz myń jete me?

— Bilmedim. Jetip qalatyn shyǵar sol.

— Taǵy bir bes myń teńge qos. Qarshadaıdan qatar ósken ıt edi. Balasy kúnde úılenip jatqan joq...

Sóıtken jalǵyz syrlasy, janashyry keshe keshke qaraı kózi ilinip ketken sátte aqyryn túrtip oıatty:

— Eki kúnnen beri nár syzbadyń ǵoı. Eń bolmasa bir kese ystyq sorpa ishshi káne! — deıdi.

Únsiz bas ızedi. Ydysty ala bergende Márıanyń qolyna qoly tıip, týra temir ustaǵandaı bolǵany. Alaqany kóń bolyp qatyp ketkendeı. Áıeline janynyń ashyǵan-aı!

İshteı budan bylaı osyǵan bosqa jekı bermeıinshi dep túıgen.

Keıde tús kóredi. Túsine ózi týyp-ósken eski qońyr úı kiredi. Kóbine sheshesimen sóılesip júrer-di. Nege ekenin, ákesiniń kirýi sırek. Qazir ekeýi de joq...

Depoǵa jaqyn turyp, ǵumyr boıy temirjol qatynasyn paıdalanǵandyqtan ba, ara-arasynda qulaǵyna vagonetkalar dóńgeleginiń dúbiri keledi.

Mine, endi sonaý eski tramvaılar sekildi ózi de eki-úsh kúnnen beri saldyrap, «shashylýdyń» az-aq aldynda jatyr. Beli júrgizbeıdi. Tula boıy zilbatpan. Odan tumaýratty. Alpys alty jas degen de ońaı emes-aý. Jas ulǵaıǵan saıyn túrli-aýrý-syrqaý da aınaldyra bastaıtyn sıaqty. «Olaı-bylaı bolsaq, súıegime kim túser eken. Qaıda jerleıdi» degen de oılar jalt etedi.

Qarap tursań, arsyz ajaldan qoryqtyń ne, qoryqpadyń ne, jetip kelse ne deı alǵandaısyń! «Áı, áıtkenmen, ólimdi ázirge qoıa turaıyq. Bitiretin biraz sharýalar bar» dep ishteı myrs etti. Kóz aldynan tirkesken tramvaılar elesi jóńkile josydy.

Qazir, ózi, Almatyda olardyń da júristi toqtatqanyna talaı bolypty-aý. Ánegúni syrtynan kórdi, depo aýlasynda eskisin qoıyp, jańalary da úımelep, qańtarýly tur...

Qaıtadan qalǵyp ketken eken. Kózin ashqanda balbyrap terlep jatqanyn ańǵardy. Rahattana oıanǵan. Dál búgin Qanattyń mektebine, ata-analar jınalysyna barýy kerek ekeni eske tústi. Osy kúndi kópten asyǵa kútkeni eske tústi. Umytyp kete jazdapty.

Terezege jalt etip qarady. Kún arqan boıy kóterilgen sekildi. Úıdiń ishi jap-jaryq. Beliniń aýyrǵany da kilt tyıylǵanyn bildi. Ózin anadan jańa týǵandaı jep-jeńil sezindi. Tumaýdan da qulan-taza aıyqqanyn ańdaıdy. Dúr silkinip, ornynan atyp túregeldi.

Eleńdep, syrtqa qulaq túrgen. Alystan tramvaı dońǵalaqtarynyń dybysy talyp jetetindeı.

---