InfoHub Logo

(Eski dápterden)

— Sol aýylǵa baryp kelýdi sozyp kettiń-aý, — dep, raıkom hatshysy maǵan eki ret eskertip edi.

Men Býrabaı orman tehnıkýmynda beretin sabaqtarymnan bosana almaı júrgemin.

Raıkom hatshysynyń meni asyqtyratyn da jóni bar. Aýdannyń shetirek bir jaǵynda alty-jeti aýyl bastaryn qurastyryp, kolhoz qurǵaly jatqanyna úsh-tórt aı boldy. Biraq sol aýyldardyń naq ortasynda otyratyn eń bir shuraıly jerdiń ıesi — Jańbyrshy aýylyn kolhozǵa alǵylary kelmeıdi eken. Ol aýyldyń kolhozǵa kirgileri de kelmeıdi.
— Ózderi taqyr kedeı, minezderi túsiniksiz... Raıkomnyń jaýapty ınstrýktory eki ret baryp — "allanyń jazǵany bolad ta" degen sózden basqa esh nárse ákelgen joq... Sen tezirek baryp, sol aýyldyń syryn ashyp kelshi, — dep raıkom hatshysy bul joly maǵan salmaq sala aıtty. Oıynda tyqyrshý barlyǵy baıqalady. Jańa ǵana bastalyp kele jatqan úlken is túsiniksiz bir kedergige ushyrap qalǵan sıaqtanady.

Tek qana oraq bastyǵyna, qara maqpal túsine qyzyǵyp, qotyrlaý ekenine de qaramaı alǵan beske shyǵarym bar edi. Salt minseń, sylań ǵana júrisi bar, arbaǵa jekseń, aınalshyq jegendeı, aınala beretin. Sony jegip alyp, bir jaǵynan úırete qaıtý da oıda bolyp, men júrip kettim. Qasyma tehnıkýmnyń eki oqýshysyn aldym. Úsh jas jigit, qara dónendi eriksiz jónge kóndirip, keshke qaraı Jańbyrshy aýyly degen aýylǵa jettik.

Bul aýyldyń eń bir shuraıly jerdiń ıesi ekenin manadan kórip kelemiz. Qalyń qara qyrtysty, at shashasynan keletin qalyń bozdy jer baılyqty aıtyp býsanyp jatyr. Alystan oraǵytqan qaıyńdy ormandar osy jerdiń kúnnen, jelde qorǵaıtyn qorǵany sıaqty. Qum-qaırań kúmis kólder kemerin kere, keń tolqyp, tolyp jatqan áńgime shertetindeı seziledi. Jazǵyturǵy jadyraý dúnıeniń barlyq sulýlyǵy qalaı bas qosyp, qalaı ıesiz jatqanyna tandanǵandaısyń.

Jańbyrshy aýyly bıik bolǵanymen seldirep ketken aǵashtyń ishindegi qystaýynan jańada ǵana jyljyp uzyn bir saıdyń boıyn órleı qonǵan eken. Aınalasy on shaqty qarasha úıler shyǵystan batysqa qaraı shubala qonypty. Aýyl mańynda anda-sanda bir jylqy, eki-úsh sıyr, beseý-altaýdan bólek-bólek júrgen qoı-eshki kórinedi. Bul mańaıdaǵy eń aryq maldardy osy aýyl jınap alǵan sıaqtanady, bul mańaıdaǵy maly az aýyl da osy bolý kerek.

Osynsha baı jerdiń ıesi neden jutap otyrǵanyna qaıran qalasyń. Ótken qys óte jumsaq, basqa elderdiń kúıli shyqqan bir jyry edi.

Shubatyla qonǵan aýyldyń orta deńgeıinde jeti-segiz erkek, alqa-qotan otyr eken. Ár úıdiń syrtynda kózderin kúnge syǵyraıta qarap, aıaqtary men aıaqtaryn qysyp turǵan qyz balalar kórinedi. Erkek balalar joq sıaqty. Biz erkekterdiń qasyna kelip toqtap, sálem berdik. Kún jyly bolsa da tymaqtaryn tastamaǵan bastar az ǵana eńsesin kóterdi de, til qatqan joq. Jyrtyq tóbelerinen jún julynyp shyǵyp tursa da tymaqtarda bir tákapparlyq bary andalady. Sóılesip qaıtar adamdarymyz osylar bolar dep, men arbadan tezirek túsip, bir shetinen bastap otyrǵandarǵa qolymdy usyndym.

— Áýeli ana kisiden basta, shyraǵym, — dedi eń shetki erkek, ortada otyrǵan sırek býryl saqaldy, opyryq aýyz, sary shaldy ıegimen nusqap. Qýsyryp alǵan qoldaryn óz jeńinen de shyǵarǵan joq. Men amalsyz sary shalǵa jaqyndaǵanymda ol basyn tipti shalqalaı kóterip alyp:

— Ýakaláıkúm-eshalám... — dedi. Basyn menmen kóterip alýymen aýzyn shúrshıtip "ýakaláıkúm-eshalám" degennin rasynda túk jarasymdylyq joqtyǵyn ol ózi ańdamasa kerek. Opyryq aýyzdan erinderi birin-biri qatty qapsyryp, aýyz qaqpaǵyn qısaıta jaýyp aldy da sonymen tynyp qaldy.

Shaldan keıin men onyń sol jaǵyndaǵy mosqaldaý adamǵa qolymdy sozyp edim, ol qolyn sozbastan, siresken kúıi otyra berdi. Onyń ornyna álgi eń shetki erkek:

— Endi Atekemniń oń jaǵyndaǵy adamǵa qol ber, — dedi.

Atekesi jańaǵy opyryq shal ekenin túsindim de, men onyn oń jaǵyndaǵy saqaly bar, murty joq bireýge qolymdy usyndym.

— Ýaǵalaıkúm ássálám, — dedi ol, moldalarsha naqystaı aıtyp. Sálemdi endi sonyń qatarymen jaǵalatyp keteıin dep edim, jeti atadan kele jatqan dástúrdi buzýǵa bolmaıdy eken, manaǵy shetki erkek:

— Endi álgi kisige qol ber, — dedi.

Sonymen, Atekeńniń eki jaǵyna otyrǵan adamdardyń úlkendi-kishili retin taýyp, aıqysh-uıqysh qol berip shyqqansha, olar kezegimen sálem alýdy aıtyp bolǵansha, bir aýyldy kóshirip-qondyratyn ýaqyt ketti.

Sodan keıin ǵana ortadaǵy opyryq shal:

— Qorash, sen árirek ysyryl. Jas qonaqqa sol oryn laıyq, — dedi. Shaldyń Qorash degen adamy kóńilsiz ysyrylyp oryn berdi. Keń dalada, aspan astynda oryn talǵasyp, úlkendik jasasyp otyrǵan jandarǵa tek qana tań qalǵandaı ediń! Basqa elderde, basqa aýyldarda mundaı eskilikti men buryndy-sondy kórgen emen. Bul adamdar maǵan ári qyzyq, ári bir qaıǵy kórindi.

— Shyraǵym, jol bolsyn, — dedi, ortada otyrǵan shal.

— Áleı bolsyn... Sizdiń aýylda jumysymyz bolyp kelip edik, — dedim men.

— Áleı bolsyn dediń, boldy sol. Ar jaǵyn kezegi kelgende aıtar bolar, — dep, shal meni aýyzdyqtap qaldy.

Túsinde kórgendeı kári taǵylyqtyń mán-jaıyna men endi túsine bastadym da qatemdi tez túzep:

— Iá... Áleı bolsyn... - dedim.

— Qaı eldiń balasy bolasyń?

— Kereı bolamyn.

— Qaı kereı?

— Qyzyljarǵa qaraıtyn kereı.

— Elderiń aman ba?

— Biz attanǵanda aman edi.

— Búgin qaı jerden shyqtyń?

— Býrabaıdan shyqtym.

— Jol shetiń qaı jer?

— Osy sizdiń aýyl...

— Endeshe, Esengeldi, bul balalardy úlken úıge aparyp túsir... — dep, shal maquldaý kútkendeı, eki jaǵyna kezek qarady.

— Atekem durys aıtady: izdep kelgeni osy aýyl bolǵan soń, ul balalardyń jóni úlken úı bolady, — dedi, shaldyń oń jaǵynda otyrǵan saqaly qaýǵadaı, murty joq adam.

— Atekem durys aıtady: izdep kelgeni osy aýyl bolǵan soń, balalardyń jóni úlken úı bolady, — dep, shaldyń sol jaǵyndaǵy adam da sózbe-sóz qostady. Bul bir úńireıgen kóse qara eken, kóz quıryqtary súıirlenip, eki shekesine qaraı sozylyp ketipti. Ózgelerdiń uıǵarǵanyn aıaqtap kelgende sol bekitetin sıaqty. Aıtty da qara tas bolyp qatyp qaldy.

Sodan keıin ǵana Esengeldi degen, manaǵy eń shette otyrǵan erkek ornynan turyp:

— Qonaq balalar, úlken úıge júrińizder, — dedi.

Qonaqtar ornymyzdan turdyq...

Qasymdaǵy oqýshylar jarylyp ketýge jaqyn qypyldasyp kele jatyr. Men ezý tartsam bolǵany, kúlkilerin tyıa alar emes. Eń aldymen solardyń oıyn bólip, kúlkilerin ydyratqym kelip:

— Eseke, kún áli erte... Biz kelgen jumysymyzdyń jáıin sóıleskimiz keledi, qalaı bolar eken? — dedim.

— Shyraǵym, bul aýylǵa kelgen adamnyń ne jumysy baryn Atekem ózi suraıdy. Ózi suraǵańda, aıtasyń, — dedi Esengeldi.

— Ol kisige siz aıtsańyz qaıter, tezirek seılessek dep edik...

— Shyraǵym, bul aýylǵa kelgen adamnyń ne jumysy baryn Atekem ózi suraıdy. Ózi suraǵanda, aıtasyń,- dedi Esengeldi, jańaǵy aıtqanyn aınytpaı qaıtalap. Bul joly kúlmeı qalýǵa shyn-aq ustamdylyq kerek edi...

Endi túsindim, bul aýyl atam zamannan da ári bir kezde qabyldanǵan dástúrdi buzbaı keledi eken. Úlken bireýi aıtqan bir sózdi, úlken ornatqan bir dástúrdi eshqaısysy buzbaıdy da ózgertpeıdi.

Jańaǵy qaıtalaýdan keıin Esengeldiniń bet-aýzy tasqa aınalǵandaı sazaryp, ózge qazaqta kezdespeıtin tákapparlyqqa kóshti. Áldeqashan tysy ońyp-bozaryp ketken tymaǵynyń tóbesindegi jyrtyǵynan sýyrylyp shyqqan túıeniń júni de tákappar shoshaıatyn sıaqty. Esengeldi opyraıǵan úlken qara úıge kadaǵan kózin aýdarmaı ustaǵan boıy syqyr-syqyr, qıkań-shıqań etken shilterli esikti ashty da:

— Marhamat! — dedi bizge. Biz úıge kirdik.

İshki dostyǵy joq shet bir eldiń ókilderine kórsetiletin syrt sypaıylyq osy sıaqty bolýǵa kerek. Biz ishimizden kúlip, kóne berdik.

Úlken qara úıdiń ishi de ertedegi baılyqtyń, qazirgi kúndegi jutaý kedeıliktiń jaıyn aıtyp tur eken. Eń aldymen, bul men kórgen kıiz úı bitkenniń ishindegi eń jyrtyq-tesigi kóp úı. Mundaı kóp jyrtyqty, mundaı úlken tesikterdi men qoıshynyń qosynan da kórgen emespin. Qoıshynyń áıeli myna qara qurymdy da jamap qoıǵan bolar edi. Bes-alty ýyǵy alaqandaı jalpaq, bir kezde syrlanǵandyǵy, zerlengendigi baıqalady. Ózge ýyqtary qyryq rý — biri jińishke, biri ıinsiz, shańyraqqa tik tirelipti.

Taǵy bir bes-alty ýyqta josanyń izi de joq, ystyń izi ǵana bar. Ańyraıǵan irgeden bir tórt kóz qara ıt kirip kele jatyr.

Oń jaq bosaǵada alasa júkaıaqtyń ústinde temirmen beldeýlengen arýaqty bir eski sandyq, betinde eki-úsh jerde ǵana súıektelgen órnektiń izi qalǵan eski kebeje... Kórpe-jastyq degenniń izi baıqalmaıdy. Eki basy qaıyqtaı qaqyraıǵan aǵash tósektiń ústinde syrmaq sıaqty, quramys kórpe sıaqty birdemeler qoqyp jatyr. Tór aldynda taı, taıynsha, eshki, laq terileri shıki kúıinde tóselgen. Bir kezde kók saýyrlatkqn, kúmistetken úırek bas er osy úıdiń tórine myń jyl buryn ilingen kúıi qala bergendeı, qaýsap tur. Taralǵylary qyrqylyp, kúmistetken úzeńgileri úzilip túskeli tur.

Biz Esengeldiniń nusqaǵan tórine kelip otyrdyq."Úlken úıi" osyndaı bolsa, ózge úıleri qandaı eken degen oı keledi. Esengeldi bizdi qozǵalmaı qaraıtyn kózderimen bir túgendedi de shyǵyp ketti. Sodan keıin ǵana biz erkimizben kúlip, áreń degende ezýimizdi jıdyq.

— Bul úıdiń jandary qaıda? — dedi oqýshynyń biri.

— Osy úıdiń ıesi myna qara ala ıt bolmasyn... Úıge irgeden kirip, irgeden shyǵyp júrgen túri jaman eken, — dedi ekinshi oqýshy.

— Úndemender, bul aýyldyń syryn túgel kóreıik, — dedim men.

Jigitter atty aǵytyp, ózimizdiń tósek-oryndy úıge engizip, astymyzǵa tehnıkýmniń qara odeıalyn tósedi.

— Osy odeıal osynda qalsyn ózi, — dedi bireýi.

— Aram bolar! — dedi ekinshisi.

Uzamaı alysyraqtan shyqqan Esengeldiniń daýsy estildi:

— Qarashash, úlken qonaq keldi. Atekem sizge qonaqtardyń qyzmetinde bolsyn dep buıyrady... — dep tur.

— Qaıdaǵy qonaq, qandaı qonaq? — degen áıel daýsy estiledi.

Biz qandaı kútýshige dýshar bolar ekemiz dep, qaýiptenip otyrǵanymyzda Esengeldi úıge qaıta kirip:

— Bul aýyl qonaqqa at aǵytyrmaıdy, ózi kútedi, — dedi.

Onymyzdyń úlken narazylyq týǵyzǵanyn men ańǵarmaı qalyp:

— Oqasy joq, otaǵasy, úsheýimiz de jas jigittermiz ǵoı, ózimiz-aq kútemiz... Raqmet, — dedim, osy aýyldyń yńǵaıyna qaraı sóıleskim kelip.

Biraq Esengeldi jibigen jok, sógis jarıalaýǵa laıyq qatal daýyspen:

— Bul aýyl qonaqqa at aǵyttyrmaıdy, ózi kútedi, — dedi de, taǵy da shyǵyp ketti. Biz taǵy da erkin kúlisip aldyq.

Osy kezde iri deneli, mosqal tartqan qara tory áıel esikten eńkeıip kire berdi. Bizdiń "esensiz be?" degen amandyǵymyzǵa áıel qalypty qazaq áıelindeı jaýap qaıyrdy:

— Shúkir, shyraqtarym... Aınalyp keteıinderim-aı, qaıdaǵy bir molaǵa qaıdan kezdesip júrsinder? — dedi áıel, birden-aq bizdi baýyryna tarta sóılep. Bul aýyldyń mán-jaıyn surap alatyn adamyń da osy áıel sıaqty. Eptep qana kelgen jumysymyzdyń ushyǵyn ańǵartyp edik, ar jaǵyn áıel ózi túsinip, oıymyzdaǵymyzǵa jaýap bere sóıledi:

— Bul bir erteden qyrsyǵy arylmaǵan jadaý tórelerdiń aýyly, tamtyǵy qalmaı bitken aýyl. "Baq aýysady, yrys juǵysady" dep, bizden burynǵylary da tyrp etpeı otyra bergen eken, biz de tyrp etpeı otyrmyz. Aýysqan da, juǵysqan da dáneme joq. Otyz úı tóleńgit bolýshy edi, olar áldeqashan tastap ketgi. Ózderi áp-ádemi aýyl bolyp, ońasha otyr. Kolhoz bolyp jatqandar da solar. Keshe ǵana kórip keldim, bir qyrqanyń qyrtysyn aıyryp, egin salyp jatyr. Al, bul aýyl kolhoz túgil, ásheıin aýyl bolyp otyra alatyn da jaıy joq Osy aýyldyń on shaqty erkeginde óz atyn erttep mine alatyn bireýi tabylar ma eken? Bir arba otyn ákeletin bireýi bar ma eken? Ondaılaryna tóleńgit qyzy — men júrem. Elýi jınalyp eshki soıa almaıtyn ólimtikter, qalqıyp otyrǵan. Óńkeı bir paraqorlar... Ózderiń de kórersinder, shyraqtarym... Endi men shaı qoıaıyn, — dep, áıel shyǵyp ketti.

Áıel úıge bir kirip, bir shyǵyp júrip, aýyldyń arǵy-bergi jaılarynan birtalaı tanystyrdy. Bir kezde tóre tuqymynyń bireýi qonyp-tústengen, bireýi týǵan, bireýi ólgen, as bergen, at shaptyrǵan jerleriniń bárin de baýyryna basa beripti bul aýyl. Biraq, sol jerlerge qaǵylǵan jalǵyz qazyq ta joq. Bular adam eńbegi degenniń eshbir túrin bilgen emes, áli kúnge deıin qabyldamaıdy da. Baı jer ózi asyrap kelgen: jer maldy asyraǵan, mal bulardy asyraǵan. Atyn erttep, qoltyǵynan keterip atqa mingizý tóleńgitterdiń mindeti bolǵan. Endi olar da tastap ketkennen keıin tóre aýyly birjola tıtyqtap, qularmanǵa kelip otyr. Biraq baıaǵy pańdyq saqtalyp qalǵan.

Áıel qaınaǵan samaýyrdy úıge kirgizdi de:

— Shyraqtarym, bul aýylda bir qaınatym shaı joq. Aq sý ishesińder, — dedi. Bizde shaı barlyǵyn estigen soń, shaınek izdep basqa úılerdi kezip ketti.

Qalaıymen noqtalanǵan shaınekke erip, ár úıden jınalǵany kórinip turǵan on shaqty shynyaıaqtar keldi. Kóp jamalǵan, kóp kir sińgen sireý dastarqan jaıyldy. Biz dastarkannyń ústine ózimizdiń oramalymyzdy jaıyp, qaladan alyp shyqqan nan, qant, maıymyzdy tóktik. Osy kezde áli de aýyl syrtynda qalǵan erkekter de úlkendete úıge kirdi.

Atekeń degen opyraq shaddyń otyratyn daǵdyly ornyna men otyryp qalǵan ekem. Shal basyn qaqshıtyp alǵan boıy týra maǵan kelip tireldi de turyp kaldy. Men tómen yǵysyp, ornyn bosattym. Ekinshi bireýine taǵy oryn bereıin dep, taǵy da tómen qaraı yǵysa berim em. Atekeń az ǵana saqalyn aldyna qaraı shoshaıtyp:

— Endigi jol qonaqtiki, qozǵalma, - dedi. Biraq, joldastarym syrǵı-syrǵı, menen alystap ketti. Az ǵana tamaǵymyz aýyl adamdarynyń aldynda qaldy. Olardyń ortasynda men ǵana...

Opyryq shal nan men maıǵa obyrdaı tıip jatyr... Tisi joqtyǵy bógeı me deseń, shaınamaı-aq qylǵı beretin sıaqty. Biz bir-bir shyny aıaq shaı iship úlgirgenshe, dastarkan ústi typ-tyıpyl boldy. Meniń eki joldasymnyń nanǵa qoldary da tıgen joq. Mynaý adamdardyń arasynda tamaq jeýge bolmaıtyn da sıaqty. Bári de qumyǵa qımyldap, ógizdeı oryp, dastarqan betin sıpap saldy. Bir adam dybysyn shyǵaryp, bir aýyz sóz de aıtqan joq. Baǵanaǵy pańdyqtan da túk belgi qalǵan joq, nan men maıǵa qaraı birinen-biri qoldaryn asyra sozady. Ábden jep bolǵan soń ǵana Atekeń shal baısaldylyq taýyp:

— Jeýge bolatyn jańa maı eken, — dedi.

— Atekem durys aıtady, jeýge bolatyn jańa maı eken, — dep, manaǵy oń jaǵyndaǵysy qostady da, onyń aıtqanyn aýdarmaı qaıtalap sol jaǵyndaǵysy qostady. 

— Myna bir shekerdi kóketaıyma aparyp bereıinshi, — dep Atekeń dastarqan ústinde seldirep qalǵan az ǵana qanttyń eki túıirin súırep áketti.

— Atekem durys aıtady, men de kóketaıyma aparyp bereıinshi, — dep, saqaly bar, murty joq adam eki túıirdi ózine qaraı tartty. Basqalary da osyny istep, sireý dastarqannan basqa esh nárse qaldyrǵan joq. Endi olar shyny aıaqty saýsaqtarynyń ushyna ǵana qondyryp, syldyr shaıdyń ózin ǵana soraptap otyr. Pandyqtary da qaıta oralǵan sıaqty: kózderi bul dúnıeniń ar jaǵyndaǵy birdemege qadalǵandaı; bet-aýyzdarynda qatyp qalǵan tas menmendik qana bar... Bizdiń ash qalǵanymyzdan qysylyp otyrǵan jalǵyz áıel ǵana.

Qonaq atyn bul aýyldyń ózi kútedi degen Esengeldi qarańǵy ińirge attyń mańaıyna da barǵan joq. Ózi suraıdy degen Atekesi bizden áli bir aýyz sóz suraǵan joq. Syqsyraıǵan bilte shamnyń shalaǵaı jaryǵynda, áldekim birine birin súıep ketken kıimsheń ólikter sıaqtanyp, bireýi qybyr etpeı, aýyl ıeleri otyr. Tań qalyp biz otyrmyz. Óli aýyl typ-tynysh...

Atekeń bir kezde tamaǵyn qyrynyp, az ǵana eńsesin kóterip aldy da:

— Úlken úıge túsken qonaqtarǵa qoı soıý kerek, — dedi.

— Atekem durys aıtady, úlken úıge túsken qonaqtarǵa qoı soıý kerek, — dep, oń jaǵyndaǵysy qostady.

Osyny aıtysty da edáýir ýaqyt taǵy da siresip qalysty. Meniń qoı soıýǵa qarsylyk bildirgen ádepsizdigime eshbir jaýap qaıtqan joq. Uıalǵannan úndemeýge týra keldi. Jalǵyz-aq "bizdiń qyzmetimizdegi" áıeldiń qatty tyqyrshyp otyrǵany seziledi. Áıel árqaısysyna bir qarap, az ǵana shydap kórdi de aıaǵynda kesek ketti:

— Soıatyn bolsańdar, nege ákelmeısinder tezirek? Aýyzdaryń aıtyp, arttaryń kóterilmeıtin adyra qalǵyrdy qashan qoıasyndar osy? Jandaryń bar ma,joq pa ózi? — dep, jaıdan jaı esikti tars etkizip jaýyp jiberdi. Esiktiń bir shilteri ushyp ketkeni baıqalady. Jalańdap úıde júrgen tórt kóz ıt te esikten emes, tesikten atyp shyqty. Biraq, erkekter jaǵy qalasyn buzǵan joq. Taǵy birtalaı ýaqyt ótkennen keıin ǵana Atekeń baılamyn aıtty.

— Qarashash durys aıtady, soıatyn bolsańdar — soıý kerek, — dedi. Qasyndaǵylar taǵy da sózbe-sóz qaıtalasty da qozǵalǵan joq.

Endi áıel erkindep, jumysty tezdetýge kirisip ketti. Birese otyn kóterip ákelip, birese qazan men oshaqty ákele júrip:

— Qaı úıdiń qoıyn aldyrýshy eńder? Aldyrsańdarshy, — dep úıden shyǵyp ketedi de, dalaǵa shyǵyp alyp odan kóri de qatalyraq aıaqtaıdy.

— Esengeldi, sary ájeń úıiniń bir boz qoıy bolsa kerek edi, sony soıǵan durys bolar. Alyp kelshi, — dedi Atekeń. Áldeqashan ólgen Jańbyrshy tóreniń áýleti, teginde, birine-biri enshiles sıaqty kórinip ketti.

— Atekem durys aıtady, sary ájeń úıiniń bir boz qoıy bolsa kerek edi, sony soıǵan durys bolar... — taǵy da eki ret qaıtalandy.

Esengeldi sodan keıin ǵana ornynan turyp, esikke qaraı bettedi. Asyǵysy joq, pań basyp barady.

Úı ishi taǵy da jym-jyrt... Syrtta ashyqqan qara dónen ǵana oqyranyp qoıady. Saǵat on birden ótip barady.

Bir kezde Esengeldi kelip:

Sary ájeń úıiniń boz qoıy búgin-erteń qozylaıyn dep tur eken. Obal bolady ǵoı deıdi Aısha kelinińiz, — dedi.

Aısha kelin durys aıtady, boz qoıdyń búgin-erteń qozylaıyn dep turǵany ras, — dedi Atekeń.

— Atekeń durys aıtady, boz qoıdyń búgin-erteń qozylaıyn dep turǵany ras, — dep úńirek qara men saqaly bar, murty joq adam bul joly qabattasa qaıtalasty. Tegi, bir et bolyp qalýyn ishteri tilep otyrǵan adamdar endi manaǵylarynan góri shıraıyn degen sıaqty.

Atekeń de ún-túnsiz qalýdy uzaqqa sozbaı:

— Endeshe, Qansha apaı úıiniń qońyr qozysyn alyp kel. Ol erte týǵan qozy bolatyn, endigi soıýǵa jarap qaldy, — dedi.

Bul sózder de eki ret qaıtalanyp, maquldanyp bolǵan soń, Esengeldi taǵy da jóneldi. Manaǵydaı emes, endi tezirek basyp barady. Biraq onyń bul sapary da ońyna aınalmapty. Esengeldi esikten kire bere-aq:

— Juma kúni Qansha apaıdyń jyly tolady eken... Soǵan saqtap otyrmyn dedi, Aıjan kelinderiń, — dedi.

— Ie, ıe... Aıjan kelin durys aıtady, juma kúni Qansha apaıdyń qaıtqanyna bir jyl tolady. Soǵan saqtap otyrǵany ras, — dedi Atekeń. Qalyptasqan ádet boıynsha kasyndaǵylary da osyny qaıtalasty.

Atekeń endi birjola daǵdaryp qalǵandaı edi, ashyqqan qaryn taǵy bir tamaqtan óterdi esine salǵan eken:

— Endi sózdi qoıyp, Kárekeń úıiniń kók serkesin ákelip soı! — dep buıyrdy. Basqalary endi buıryqty qaıtalady.

Sonymen kók serke kelgende saǵat on ekiden asyp ketip edi. Ol ózi serke emes, ıisi múńkigen teke eken. Tóre tuqymynyń bul ıisten qalaı jerkenbeıtinderine tań qalǵandaısyń. Joq, jerkener emes, kózderine qarasań kók tekeni tirideı jutyp qoıǵandaı! Árqaısysy bir teke jutkysy kelip jutynyp otyr...

Taǵy bir úlken kedergi pyshaq izdeý aınalasynda kezdesip qaldy. Atekeń qaı úıde qandaı pyshaq baryn da biledi eken. Ol aıtyp, ózgeler qostap, aıaǵynda Esengeldi bir pyshaq taba almaı qaıtty. Tekesi qurǵyrdyń kúlimsi ıisi tunshyqtyryp barady.

Ábden shydamy taýsylǵan joldastarymnyń biri atyp turyp:

— Luqsat etseńizder... men... — dep, kishkentaı ǵana qaryndash ushtaıtyn bákisin kórsetti. Sózi ádepti sıaqty bolǵanymen, ózi ishinen qaınap turǵany baıqalady...

Tań ata kók teke bir astaý et bolyp aldymyzǵa keldi. Biriniń Sońynan biri sálem etip, on shaqty áıelder kirip keldi. Bári de bir-bir balasyn jeteleı kelipti. Uıkydan oıatyp alǵan iriń kóz qyz balalar, jasynan-aq ketilgen tisterin jasyra almaı, esineı kirdi. Bári de júdeý, bári de naýqas, bári de shala jan balalar. Tóre tuqymy máńgiden beri biriniń qyzyn biri alyp, ábden azǵyndap bolǵan, balalarda tirshilik belgili bolymsyz ǵana seziledi.

Osynsha erkek-áıel bir kók tekege jabylyp kep ketkende tún uıqysyn bólip kelgen eńbekterine tursa jarar edi-aý degen oı keledi.

Erkekteri esesin jibergen joq... Bastyń bir qulaǵyn kesip meniń aldyma tastady da, Atekeń basty óz aldyna alyp qoıdy. Jambastan bir japyraq etti meniń aldyma tastady da, saqaly bar, murty joq adam o da jambasty óz aldyna qoıdy. Ózgeleri de solaı, ózderine tıisti múshelerdi ustap-ustap alyp, aldaryna qoıyp jatyr... Qalǵan ondaı-mundaı týralyp bir japyraq tabaqqa túse bergenshe bireýiniń óńeshinen ótip te ketedi.

Et jeý yrymy aıaqtalyp, sorpa ishilip bolysymen-aq tóre tuqymdary bir-bir súıekti balalaryna ustatyp, tez tarasyp ketti. Bizge, árıne, tynysh uıqy, qaıyrly sapar tilep tarasty...

Jurt aıaǵy basylǵan soń, manaǵy Qarashash degen áıelmen biraz keńestik te "Atekeńniń ózi suraýyn" kúte almaı, biz de júrip kettik. Molaǵa aınalǵan aýyldan qashyp kettik. Men-mendigin qoıa almaǵan, qasqyrdaı obyrlardan qashtyq.

— Apyraý, bul aýyldyń bir aýyz sóz aıtýyna qansha ýaqyt kerek?! — dep tańdanady eki joldasymnyń biri.

— Al sonsha pań aıtylǵan sózderdiń bolmashy bir iske aınalýyna qansha ýaqyt kerek?! — dep, ekinshisi tandanady.

Maǵan osylar neshe zaman el bılep otyrǵanda, sol eldin neshe ǵasyr ómirin osylaı bosqa ótkizdi eken degen oı keldi.

Áldenege raqymsyz yzalanǵandaı bolasyń.

Erteńine raıkom hatshysyna kelip meniń jasaǵan baıandamam mynaý ǵana boldy: — Jańbyrshy aýylynda on kolhozǵa erkin jetetin jer bar. Asa shuraıly jer, tekke jatyr. Kolhozǵa alatyn bir-aq adam bar, aty Qarashash, — dedim.

— Ózgelerin qaıtemiz? — dedi raıkom hatshysy.

— Ózgeleriniń orny ózge jerde, — dedim men.

Raıkom hatshysy aýyr oılanyp qaldy...

---