InfoHub Logo

Bes túlik malymyz bar — biri shoshqa,

Jaıamyz tabynymen, bólip qosqa...

Kolhozdasý kezeńindegi halyq óleńi.

— Shoshqa bizdiń aýylǵa tyń kóterý naýqanymen birge keldi, — dep bastady óziniń áńgimesin bir zamandaǵy zootehnık, kolhoz basqarmasy, keıinde birgádi, búgingi aýyldyń jasy úlken aqsaqaly Qaben. — Iá, áýeli tyń kóterdik. Taý ishindegi bizdiń kolhoz eń sońynan. Aýdan esebimen alǵannyń ózinde. Joǵarydan berilgen jospar — eki myń gektir. Bizde myń emes, milıon jer bar, áıtkenmen, egiske jaramdy eki júz shyqpaıdy. Biraq jarlyqty oryndaý kerek. Taý basyn, shaqa tasty aýdara almaısyń, betegeli betkeı, jýsandy qyrat — túrenniń tisi tórt eli batatyn jer túgel, usaq tasy men sary topyraǵy aralasyp, oıylyp-oıylyp, uzaǵynan, jalpaǵynan jyrtyldy. Oǵan qanshama tuqym — bizdiń aýyldyń taryǵyp otyrǵan jurtyn jarym jyl asyraıtyn pálenbaı tonna taza bıdaı sebildi. Árıne, óz kúshimizben emes. Júz toqsan shaqyrym jerdegi Narynnan, odan da arǵy, tehnıkasy mol, áldebir aýdan, oblystardan, ras bolsa, tipti, sonaý qıyr batystaǵy respýblıkalardan kelgen orys, ýkraın, belorýs jigitteri men qyzdary. Yshqynǵan, daryldaǵan qanshama traktyr, ajal tisteri aqsıǵan soqa, temir emshegimen jer syzǵan sepkish, taǵy sonshama maıshy, sýshy, júkshi mashınalarymen. Jyrtty, septi, ketti. Arada aı ótkende keshegi jýsandy qyr, betegeli bel — búgingi jut soqqan taqyr topyraqqa bes qyltanaq shyqty. Ár jerden bir shalynǵan kók sabaqtardy sanap alýǵa bolar edi. Jaz jańbyrly bolǵannyń ózinde boıy qarys súıemnen aspady. Kúz tústi, kúzben birge shubyra tizilip, sonaý Narynnan, odan da arǵy aýdan, oblys, respýblıkalardan arandary ashylǵan bes, on, jıyrma kombaın keldi. Atyz-atyzǵa bólinip, astyq jınaýǵa kiristi. Atasynyń basy. Oıdym-oıdym, onysynyń ózi seldir, ár masaǵynda bes-alty ǵana dáni bar bıdaı kombaınnyń tisine birde ilinip, birde ilinbeıdi. Topyraq qaýyp, tyryldap jatqany. Erteden keshke deıin bir býnkerge jetpeıdi. Onysynyń ózi bıdaı men tas aralas. Arshyp alý múmkin emes. Ne kerek, onshaqty kúnde barlyq "astyǵymyz" jınalyp bitti. Osymen birjola bitken shyǵar dep edik. Keler jyly taǵy da erte kóktemde qara qarǵadaı japyrlap jetti, shatyr tigip, maı tógip, búkil ańǵardy boqtyq pen aıqaı, sháldir-shúldir sózge toltyryp, ótken jylǵy sharýasyn bastady. Jyrtty, septi, ketti, kúzde taǵy da topyraq qapty. Arǵy jyly, odan sońǵy jyldarda da. Soqyr dán túsim joq. Al shyǵyn shash etekten. Eń úlken sor — qarasań kóz toıatyn qaıran jerdiń shań-tozańy shyqqan qý topyraqqa aınalǵany. Biraq "tyń kóterý" jospary artyǵymen oryndalyp jatsa kerek. Aqyry, aıqaı saıabyr tartyp, naýqan bosańsyǵan kezde, onshaqty jyldan soń áreń toqtatty ǵoı. Óziń de kórgen shyǵarsyń, — dedi maǵan qarap. — Baıqoshqardyń ózenimen, joǵary órlep júrgende, qara joldyń oń qabaǵy, ózen jaq — qalyń kóde, al sol qanat — Úshqyzyldyń taýy, odan arǵy Býratıgenniń etegi — kóz kórim jer — óli dala, tap-taqyr, qańbaq pen qýraıdyń ózi sırek. Mine, elý jyl boldy, ońalatyn túri kórinbeıdi. Múmkin, bes júz jylda ońalmas, — dedi.

- Áńgimemiz shoshqadan bastaldy, — dedim men, aqsaqaldy ózime belgili jaǵdaıdan beımálim hıkaıaǵa qaraı ıkemdep.

Shyndyǵynda, shoshqa máselesi aıaq astynan kóterilgen. Men eldiń búgingi jaǵdaıy, turmys-ahýaly, naryqqa, jańa zamanǵa ıkemdelýi turǵysynda keńespek edim. Aqsaqal sebep, saldar joq, birden shoshqa tarabynan bastaǵan. Endi sheti kóringen áńgimeniń mánisin bilý kerek edi.

— Iá, shoshqa… — dedi aqsaqal. — Bári bir naýqannyń kórinisi ǵoı. Iá. Sol, jer jyrtý jańa bastalǵan kezde… joq, keler jyly. Men jas edim, jıyrmadan jańa asqan, Talǵardyń aýyl sharýashylyq tehnıkýmyn bitirip kelgem, agronom mamandyǵy boıynsha. Biraq tyń kóterý naýqanyna baılanysty, oblystan joǵarǵy bilimdi orys agronom kelip, eki kisige shtat joq, meni veterınar — kolhozdyń mal dárigeri qyzmetine bekitti.

— Qalaısha?.. — deımin.

— Solaısha. Oqyǵan, tehnıkým bitirgen atym bar ǵoı. Menen buryn osy aýyldyń bir shaly atqarypty. Árıne, qaradúrsin emes, malǵa qatysty aýrý-syrqaý, qazaqy em-dom jaıyn jaqsy biletin bir aǵamyz. Arnaıy bilimi joq, shalasaýat shaldy dıplomdy mamanmen almastyrsa nesi bar?..

— Qısyndy, — dedim men. –Manaǵy qý taqyrdy on jyl qatarynan jyrtqanmen salystyrǵanda.

— Qazir kóresiń, — dedi, — qaısysynyń qısyndyraq ekenin…

Saqalyn sylap, jymıa bere az ǵana bógeldi. Men aýyldyń keıingi, keıingi emes, jańadan shyqqan shaldaryna tańyrqaı qaraıtyn edim. Bizden assa bir múshel, áıtpese bes-alty-aq jas úlken. Mektepte oqyǵan. Joǵarǵy bilim alsyn, almasyn, jańa zaman, jańa aýylda tirshilik keshken. Bar bolmysy eskilikten aýlaq. Aqyry, zeınet jasyna jetip, mindetti jumysyn tastap, demalysqa shyqqan. Bir-aq kúnde baıaǵynyń shalyna aınalypty. Ótip ketken, estelikke aınalǵan ákeleri men aǵalarynyń ornyn basyp. İshte buǵyp jatqan qazaqshylyq, eskilikti mentalıtet syrtqa teýip, betke shyqqan.

Men de eriksiz jymısam kerek.

— Estimegen áńgimeń sıaqty, — dedi Qabekeń. — Ol kezde sen oqýǵa ketkensiń. Sodan birjola kettiń ǵoı, anda-sanda kóringeniń bolmasa…

Aqsaqal janqaltasynan úshkil, qońyr-jaǵal múıiz shaqshasyn alyp, nasybaı atty.

— Nasybaıǵa qalaı qaraısyń? — dedi sosyn, shaqshasyn meziretsiz, qaıtadan qaltaǵa salýdy yńǵaısyz kórse kerek. — Temekiden jaqsy…

— Men temeki tartpaımyn, — dedim. — Nasybaı… oıda bar edi, mursat kelmedi. Baby qıyn, sharýasy kóp…

Shyndyǵynda, kezinde meni toqtatqan — baby da, qıyndyǵy da emes. Súıekke sińgen qandaı da bir ǵadet — eriksiz quldyqtyń bir túri, onsyz da qıyn ómirge qosymsha salmaq túsirmek.

— Bári de moıyndaýǵa baılanysty, — dedi aqsaqal. — Beınetine saı ıgiligi de bar. Kóńiliń hosh, sharýań túgel kórinedi. Onyń ústine… Mine, — dedi aýzyn ashyp, sál-pál sarǵaıǵan, biraq bútin, tabıǵı, qatar-qatar tizilgen tisterin kórsetip. — Bar tisim aman. Jetpisti eńsergen jasymda…

— Bilem, — dedim. — Atam da nasybaı atyp edi. Seksen alty jasynda, otyz eki tisi bútin ketti.

— Iá, atań… — dedi Qaben aqsaqal jadyrap. — Nasybaıy ózgeshe bolatyn. Japyraq temekige qylshanyń kúlin ústeıdi. Qalaǵan kisisine ǵana shaqshasyn ustatady. Aýyldaǵy eń jas nasybaıshy maǵan toqtaý joq edi. Sol ádetpen bir kúni nasybaıǵa kelsem, shaqshasy ne, qolymdy alyp, amandaspaı qoıdy. Búkil aýyl syrtymnan kúlse, seniń atań kópe-kórneý jırenip tur...

— Qalaısha... — dedim. — Nege?

— Shoshqanyń kesiri, — dedi Qabekeń yrjıyp. — Áıteýir úıden aıdap shyqpaǵanyna táýba. Al áldeqalaı kele qalǵan Kádendi bosaǵadan attatpaǵan...

— Kim, kim? — dedim men, sondaı bir músápir shal bolǵany esime túsip. Áıtkenmen eshteńe uqpaǵan edim.

— Káden. Shoshqashy Káden... Bizdiń aýylda alǵash ret shoshqa baqqan kisi. Tilenip emes, amalsyzdan, tarshylyqtan...

— Sonymen, — dedi, — bizdiń jaqqa keshtetip jetse de, tabandap ornyqqan "tyń kóterý" naýqanynyń ekinshi jyly. Aýdan ortalyǵynda aýyl sharýashylyǵy aktıviniń úlken jınalysy boldy. Oblystan arnaıy ýákil kelipti. Aýdan basshylary, bizdiń irilengen toǵyz kolhozdyń betke shyǵary túgel. Baıandamany raıkomnyń ekinshi sekretary jasady. Sóz mánisi — osydan bir apta ǵana buryn Almatyda bizden de úlken jıyn ótipti. Qazaqstanǵa arnaıy saparmen kelgen Hrýshev, esimde joq, álde stadıonda, álde ıpodromda, myń san halyq aldynda sóıleıdi ǵoı. Ózi qyp-qyzyl mas. Árıne, keıingi áńgime. Anyǵy — kezekti tarıhı sóziniń bir tusynda halyqtar birliginiń aıqyn, naqty kórinisi retinde jylqy etine shoshqa maıyn qosyp jasalǵan "Dostyq" deıtin keremet shujyq shyǵarýǵa nusqaý beredi. Shıkileı jeıtin, jýan kolbasa ǵoı kádimgi. Jylqy bolar, sıyr bolar, qaıtkende de shoshqanyń maıy molynan qosylǵan. Endi danalyq nusqaýdy júzege asyrý kerek eken. Tek shujyq qana emes, shoshqa maıy, shoshqa sharýashylyǵy tarabynda.

"KPSS Ortalyq komıtetiniń Bas sekretary, dúnıejúzilik ımperıalızmge qarsy qaıtpas, qaısar kúresker, álemdegi baıandy beıbitshilik jolyndaǵy tabandy tulǵa, bes qurylyqtaǵy úsh mıllıard halyqtyń bar úmiti men senimin arqalaǵan jáne aqtap otyrǵan bizdiń súıikti Nıkıta Sergeevıch Hrýshev joldastyń aqylgóı keńes, kemeńger nusqaýlaryn tikeleı ári naqty basshylyqqa ala otyryp, bizdiń, sosıalızm ornatyp bolyp, endi komýnızmge qaraı alǵa basyp bara jatqan Bulǵyrtaý aýdanynyń eńbekshileri de tynymsyz órleý ústinde tabystan tabysqa jete bermek. Ótken kemistikterdiń ornyn toltyryp, jańa bıik, sony óriske shyqpaq. Osy oraıda, aýdan sharýashylyqtaryndaǵy mal basyn arttyrý jáne buryn arman etpegen jańa ónimderge jetý úshin besinshi túlikke ıelik jasaýymyz kerek, joldastar! Kúni ótken, kelmeske ketken feodalızmniń tórt túlikpen ǵana qalǵan tar sheńberinen shyǵyp, besinshi túlik — shoshqa janýardy baǵyp-qaǵyp, molynan ósirýge qol jetkizeıik! Partıa nusqaý berdi, bizdiń mindet — qaltqysyz oryndaý! İske sát, joldastar!" — Saltanatty baıandama osyndaı naqty mindet júktegen kóterińki uranmen aıaqtaldy.

Budan soń, ádepki tártip boıynsha, birneshe kisi sóıleýge tıis. Aldynala daıyndalǵan, sózderin qaǵazǵa jazyp berip, eki qaıtara tekserýden ótkizgen úsh-tórt kolhoz bastyǵy kezegimen minbege shyqty. Oryndaımyz, alamyz, baǵamyz, der kezinde berilgen dana nusqaý, qýanyshtymyz dep, ejiktep jatyr. Aldyńǵy baıandama, keıingi sózderdi tyńdap otyrǵanda mektepte madaqtap oqytqan bir áńgime, soǵan sáıkes, arnaıy jattatqan eki aýyz óleń esime túsip, "talpaq tanaý" bizge de jetti dep, álde mysqyl, álde kekesin, jaıbaraqat jymıyp otyrǵam. Sózge jazylmaǵam, ondaı qurmet tıer dárejege jetpegem. Jurttyń bári, tipti, minbedegi sheshenderdiń ózi abyrjyǵan, tańyrqaǵan, eki daı sezimde. Báriniń de júzi salǵyrt. Sirá, máz bolyp otyrǵan jalǵyz men. Kenet... oblystan kelgen, raıkomnyń baıandamashy jáne basshysy — eki hatshynyń ortasynda naıqalǵan dókeı ýákil úshinshi me, tórtinshi me, qatarda, kópshilik ishinde qamsyz, eleýsiz otyrǵan maǵan qarap saýsaǵyn shoshaıtty. "Myna jańa talap jas jigit sóılesin!" — dedi.

Sasqalaqtap ornymnan turdym. Jetelep súıregendeı, minbege shyqtym. Sosyn... aldym — tumandana tolqyp, jypyrlaǵan halyq; tanaýlary sáńireıgen, kózderi baqyraıǵan — toǵyz kolhozdyń barlyq basshy, qosshy, ozaty. Teńselip turyp qalsam kerek, "Jańa ne oılap, nemenege masattanyp otyrdyń? — dep surady ýákil. — Meniń baıqaýymsha, — dedi kópshilikke qarap, bul — jańa zamannyń jas mamany, besinshi túliktiń mán-jaıyn jaqsy biletin zootehnık bolsa kerek."

Sóıtip, des bergende, aıtar sózdi ýákildiń ózi aýzyma salǵany. Aǵyldym da kettim. Áýeli jattandy óleń. Sodan soń jadymda aıryqsha tańbalanǵan áńgimeniń ózi. Sońǵysyn mysal retinde, yqshamdap aıttym. Tıesili qorytyndy — ońaı edi. "Bul shoshqa janýar qazaq úshin aıryqsha qurmetti besinshi túlikke aınalýǵa tıis. Biz — orys bar, orman bar, bárimiz de sovet adamymyz deımiz. Qazir orystar jylqy etin jeıtin bolypty. Endeshe, biz nege shoshqa etin teris kórýimiz kerek? Uly orys halqynyń súıikti asy — biz úshin de qasterli. Tek uly orys halqy ǵana emes. Dúnıedegi eń oqyǵan, aldyńǵy qatarly jurttar — aǵylshyn, ıspan, fransýz — túgel shoshqa etin jeıdi, shoshqanyń súti... áı... eti... etinen neshe túrli taǵam jasaıdy, sonda shoshqadan jıirkenip, artta qalatyn biz kimnen kembiz! Joq, biz beıbitshilik súıgish aldyńǵy qatarly adamzatpen, onyń ishinde uly orys halqymen birge bolamyz!" — dep aıaqtadym sózimdi.

Basy kibirtiktep, ortasy kóterilip, aqyry seldiregen qol soǵý. Al qurmetti prezıdıým meılinshe rıza sıaqty. Oblystan kelgen ýákil men minbeden túse bergende toqtatty. "Jaqsy sóılediń, jas maman, — dedi. — Tek... aǵylshyn, amerıkan, fransýz ımperıalıseriniń oqý-toqýy... soǵys maqsatyna, eńbekshi tapty qanaý jaǵyna ǵana baǵyttalǵan. Olardyń asyl tuqymdy shoshqa ósire alatyny ras. Biraq sol sharýashylyq nátıjesi, odan túsetin barlyq kiris, búkil óndiris ataýly tek bir-aq maqsatqa — álemdegi soǵys órtin tutandyrý maqsatyna jumsalady. Osyny umytpaý kerek," — dedi bıazy jymıyp. Shoshqa sharýashylyǵy týraly baıandama jasaǵan raıkomnyń ekinshi hatshysy bas ızep, sál-pál jótkirinip baryp, taǵy bir qajetti eskertpe jasady. "Iá. Kapıtal elderinde bári de ústem tap úshin. Eńbekshi jurtqa túk te joq. Máseleńkı, qarapaıym jurtqa álgi asyl tuqymdy aǵylshyn shoshqasynyń súbesi túgili sıraǵy tımeıdi!.." — dedi yrjıa kúlip. "Ol ras, — dedi oblystyq ýákil, ózine ústeme jasaǵan jergilikti hatshyǵa qabaq shyta qarap. — Al bizde bári de eńbekshi tap úshin, sender úshin..." Ekinshi hatshy tuqyra bere qol soqqan. Biraq eshkim qostamady.

Men de ózimdi meılinshe kináli sezinip, ornyma kelip otyrdym. Jurttyń bári mysqyldaı, tosyrqap qaraǵandaı kóringen. Artyq qylam dep tyrtyq qylǵanym kúmánsiz. Tek oqyǵan ımperıalıser týraly ǵana emes, bar sózimde. Ras, minbege qalaýsyz shyqtym. Mektepte jattatqan sabaqpen ǵana shektelý kerek eken. Ary qaraı órshelene damytpaı-aq, partıalyq sheshimdi maquldaımyz, qostaımyn dep túıindese jetip jatyr ǵoı. Uıat boldy. Sonymen qatar ómirlik sabaq. Nusqaý, qaýly jóninen, jattandy sózden bir eli taımaımyn. Taptaýryn soqpaqtan sál-pál aýytqysań bitti — qalaı jaǵynsań da jazyqty bolyp shyǵady ekensiń.

Ataýly jıynnnan soń arada aı ótpeı, bizdiń aýdanǵa asyl tuqymdy shoshqalar kele bastady. Keńsiriksiz tanaýlary talpıǵan, qamshy quıryqtary shıyrylǵan, biteý, jýan moıyn, dúm qabyrǵa, ortasynan kesilgen emen shórkesindeı, tapaltaq, jup-jumyr, dop-domalaq, appaq shoshqalar. Syrty túksiz, terisi jalańash, bári bir qalyptan shyqqandaı, ajyratyp taný múmkin emes. Aıyr tuıaǵynan basqa, adal malǵa uqsaıtyn bir belgisi joq ózgeshe maqulyq. Ár kolhozǵa besten.

Bizdiń aýylǵa bólingen beseýi de megejin eken. Iaǵnı, túgel urǵashy. Áı, mynanyń aıǵyry qaıda deımiz ǵoı, buqasy, ıaǵnı erkegi, qabany. Qarap, tanyp túgendegemiz joq, qaǵaz boıynsha. Tizimde bar, munda kórinbeıdi. İzdeýimiz — azǵana shoshqany taqaý jyldarda eselep ósirý mindeti qoıylǵan. Túgel urǵashy, qalaı ósedi. Sóıtsek, bizdiń "Jańa turmysqa" tıesili qaban buqamyz kórshi "Alǵabas" kolhozyna aýysyp ketipti. Narynnan top-tobymen úlken mashınaǵa tıep ákelip, bóliske salǵanda erkek, urǵashysyn aıyrmaǵan ǵoı. Bizge qatarynan bes megejin, olarǵa úsh megejin jáne eki qaban. Bireýi bizdiki. Qaıtaryp berińder, deımiz ǵoı. Aıyrbastap. Kelispedi. Shoshqalaryńdy qalaı qashyrýdy ózderiń oılap tabyńdar, aınaldyrǵan eki aıǵyr, bireýi áldeqalaı jazym bolyp ketse, ekinshisi bar, tuqymsyz qalǵymyz kelmeıdi depti. Iaǵnı biz tuqymsyz qalýymyz kerek. Sóziniń jóni bar. Bizdiń eki kolhoz sosıalısik jarysta bolatyn. Endi ozyp shyqpaq. Biraq olar emes, biz ozdyq. Qashan, qalaı qursaqtanǵanyn kim bilsin, arada eki apta ótpeı, shildeniń basynda qatarynan qozdap... ıshshaı... qatarynan kúshikteı bastady. Topyrlatyp.

Aıtpaqshy, bulardyń kelýi, ornalasýynyń ózi bir hıkaıa. Álgi jıynnan soń "shoshqa fermasynyń meńgerýshisi" degen erekshe mansap, paı-paı, qosymsha, jańa qyzmet berilgen maǵan. Kolhozdyń zootehnıgi ári ferma bastyǵy. Qoı emes, sıyr, jylqy, túıe emes, shoshqa, aınalasy bes shoshqa bolsa da jeke ferma. Jáne maǵan bólingen eńbekkún qalǵan ferma meńgerýshilerinikinen áldeqaıda joǵary. Áýelde jurt tańyrqady, ózim kúldim. Sodan soń, aýylǵa daqpyrty emes, tiri shoshqalardyń ózi kelgende shynymen abdyradym, bar kúlki kóldeneń jurtqa kóshken. Kúlki solyqtaı kele mazaqqa aınaldy, mazaq solǵyndap baryp, jıirkenishke ulasty. Buryn shoshqanyń atyn ǵana estigen, assa sýretten ǵana biletin aýyl adamdary alǵashqy kezde zoopark kóship kelgendeı, japyrlaı kórgen. Mashınadan túsirilgen bette aýyl shetindegi eski qoralardyń birine aparyp qamap edi. Synǵan esikten syǵalap, úńireıgen terezeden qarap, ishekterin tarta tańyrqap, muryndaryn basa jıirkenip, qaıtkende de máz bolǵan. Ekinshi kúni aýyl aqsaqaldary, ishinde seniń atań da bar, kolhoz bastyǵyna baryp, surap almasań da, moınyńa alǵan myna dońyz haıýandy alysyraq áket, áıtpese bul aýyldan biz kóshemiz deıdi ǵoı. Áýelde mundaı artta qalǵan, sanasyz qaýymǵa renjigen basqarma tez jumsaryp, is mánisin uǵyndyrady. Endi úsh kún shydańdar, aýlaqqa, daıyndalyp jatqan arnaıy fermaǵa áketemiz deıdi.

Onysy ras. Asyl tuqymdy shoshqalardyń aýdan ortalyǵyna jetken habary tıer-tımesten men mindetti ári jaýapty qyzmetime kirisip ketkem. Kolhoz ortalyǵynan qunan shaptyrym jerde, ózenniń joǵarǵy aǵysynda toǵaıly, qamysty, tabıǵaty baı, Mysyq degen qystaý bar edi. Qoı fermasynyń bir pýnkti. Endi shoshqa fermasyna berildi, basy bútin, aýmaǵy, atyrabymen. Malshymyz — manaǵy Káden deıtin shal. Qulaǵy sańyraý, bir kózi soqyr, jalǵyzbasty baıǵus. Ústi-basy shoqpyt-shoqpyt, bireýdiń otynyn jaryp, bireýdiń sýyn tasyp, áıtip-búıtip tirshiligin aıyryp júrgen. Oǵan Sháshke degen kempirdi qostyq. Qosqanda, úılendirip emes, kómekshi qylyp. Bul Sháshkemiz de panasyz kisi edi. Tym kári emes. Qaıraty qaıtpaǵan, qyryqtyń jýan ishinde. Soǵys kezinde qańǵyǵan syǵandarmen birge kelip, adasyp, osy aýylda qalǵan da, birjola turaqtaǵan. Aty da, zaty da belgisiz. Óńi qońyrqaı. Dese de syǵanǵa uqsamaıdy. Sirá, sart-saýan. Ózi mylqaý, ısalmas. Bireýdiń tezegin terip, bireýdiń buzaýyn baǵyp júretin. Sońǵy jyldarda basqarmanyń aýyz úıine turaqtap edi, qyzmetshi, kúń esepti. Jymıyp kúlmeıdi, ún joq, til joq, eki kózi jaltyraıdy da turady. Alda-jalda birdeńege renjise, "shá-shásh... ke... ke..." dep tutyǵyp qalatyn. Sháshke esimi de sodan. Mine, osy Sháshke de shoshqaǵa shyǵaryldy. Álgi Káden ekeýinen qolaıly kisi joq edi. Qolaıynan buryn shoshqa baǵýǵa kónetin.

Sonymen, kóldeneń shyǵarylǵan eki malshyǵa kolhoz arnaıy aqsha bóldi, shyt jańa kıindirdi, árqaısysyna táýligine tórt eńbekkún belgiledi, bul degen — qatardaǵy emes, ozat kolhozshynyń eki ese upaıy, sodan soń birine ymdap, áldebir kitaptaǵy shoshqanyń sýretin kórsetip, ekinshisine aıqaılap, plakattaǵy Hrýshevtyń sýretin nusqap, is mánisin uǵyndyrdy. Joǵarydaǵy úkimet pen partıanyń tapsyrmasy. Sondaı, asa mańyzdy sharýa. Basqa eshkimniń qolynan kelmeıdi. Tańdaý osy ekeýine túsken. Mine, kıindi, ishindi. Endi árqaısynyń óz úıi, óz dastarqany, menshikti tósegi bolady, kisi esiginde emes, jeke ózi ǵana turady. Asyl tuqymdy aq qoı — baqytqa, baılyqqa bastaıdy. Uqty, uqpady — kelisti. Kelispese, dalada qalaryn ańdaýy anyq edi.

Áýeli eki malshymyzdy kóshirip qondyrdyq. Kóshkende, Sháshke soqa bas, Kádendi shańyraqsyz sholaq saldaý, jarty jabýly qara kúrkesimen. Aǵa shopan, ıaǵnı bas shoshqashy — burynǵy qoıshynyń eki bólmeli tamyna. Kómekshi shoshqashy — burynǵy kómekshiniń japsarlas, bir bólmeli úıine. Eki-úsh kún ótpeı, mashınaǵa tıelgen maldary da jetti.

Aýylda, jurt japyrlap jatqanda bular áńgimeden syrt qalypty. Áýelgi, kitaptaǵy sýret mánisin jáne uqpaǵan sıaqty. Baǵatyn maldary aq qoshqar, ala torpaq emes, birinen biri zor, dúmdeı bes shoshqa bolyp shyqqanda, árıne, ekeýi birdeı tiksingen. Biraq alaryn alǵan, kelisimin bergen, barar jer, basar taýy joq, kónýge týra keldi. Azdan soń, ıtshe qappaıtyn, sıyrsha súzbeıtin momyndyǵyn, baǵyp-qaǵýdyń júrissiz, beınetsiz ekenin ańdap, úırenisip ketken. Jáne tamaqtary toq. Qabymen un, jáshigimen jarma aparyp tastaǵanbyz. Shoshqalar turaqty mekenine kelip jetken kúni kabınaǵa minip barǵan basqarma taqaý mańdaǵy qoı fermasynan aldyryp, toqty soıǵyzdy. Músápir ekeý ǵana emes, qyzylsyrap júrgen ózimiz de ájeptáýir qaýjańdap qaldyq. Sol kúnnen bastap, ferma-bastyq meniń de qaltama azyn-aýlaq aqsha túse bastady. Ózderin ozyq qana emes, taza dep esepteıtin áriptesterimnen buryn. Besinshi túliktiń qudyreti.

Bárimiz de kúpti edik. Basqarma men ferma bastyǵy — aýyldaǵy ekeýimiz ǵana emes, aýdan ákimderi túgel. Arnaıy ýákil kelip, jaı-japsarymyzdy ańdap, rıza bolyp ketken. Bizdiń de kóńilimiz ornyqty. Shoshqa janýardy baǵý ońaı kóringen. Órisi qysqa, jaıyp, salpańdap sońynda júrmeısiń. Qoı qoranyń aldyna, uzyn aǵash astaý ornatyp, suly men bıdaıdy molynan tógip tastadyq. Sýǵa shylap, bórttirip. Tańerteń qorsyldap, yrsyldap, quıryqtaryn qaıshylap, raqattanyp turyp toıyp alady. Kúnuzaq irgedegi ózen jaǵasynda jatady. Keshke qoraǵa qamalady.

Arada apta ótpeı alǵashqy shyǵynǵa ushyradyq. Men ferma basynda turmaǵanmen, tańerteń kelip, kesh bata áreń qaıtam. Asyl tuqymdy, berekeli besinshi túlikti kózden tasa qylma degen qatty tapsyrys bar. Solaı, tupa-týra kóz aldymda boldy. Eń úlken megejinimizden qapıada aıryldyq. Úp-úshkir, qyp-qyzyl tili salaqtap, aýzynan qoıý, aram silekeıi shubyryp, jambastaı tóńkerilip, qınala yńyranyp jarty kún jatty da, jan tásilim qyldy. Sirá, kóldeneń syrqat emes, bıdaıdy kóbirek jep qoıyp, ishi kepken. Óldi. Qalaı ólse de, biz úshin orny tolmas qaza. Qyzmet turypty, bas ketýge múmkin. Qorqa-qorqa, qaıtkende de amal joq, ólik ústinde, arnaıy baryp, basqarmaǵa maǵulym qyldym. Shoshyp ketti. Kún batpaǵan, aptyǵyp atqa mindi, jele-jortyp fermaǵa keldik. Qaryny burynǵydan da sheńbirek atyp, ústine qara shybyn, kók shybyn úımelep, jansyz jatyr eken. Qosyla daýys salsaq ta qaıta tirilmek emes. Endi ne istedik? Basqarma kópti kórgen, qazaqy kisi edi. Shoshqa shynymen ólgenin jáne qalaı, neden ólgenin kórisimen, maǵan azǵana urysyp aldy da, sabyr tapty. Bolǵan jaıdy tisten shyǵarmaý kerek eken. Al ólgen shoshqanyń óziniń kózin qurtý kerek. Artynda iz qaldyrmaı. Aldymen, saqtyq úshin arnaıy akti jasaýǵa qosty. Ózi aýyryp kelgen shoshqa eken. Jaısyz, uzaq joldy kótere almaǵan. Kóldeneń dert — ishqurtqa ushyraǵan. Kádimgi, adal malda bolatyn aýrý ǵoı. Álde mektepte, álde tehnıkýmda zoologıa oqýlyǵynan ba eken, kózim shalǵany bar, shoshqanyń ishek qurty — solıser dep atalady, bálkim, solıtter. Solıs pe, solıt pe, mal mamany men bilmegen qurtty kim bilip jatyr, sondaı syrqattan óldi dep toltyrdym. Qolymdy qoıyp, bekittim. İzdeýshi shyǵa qalsa degen saqtyǵymyz. Endi óliktiń ózinen qutylý qajet edi. Kesh qaraıǵanda, tún jamylyp, basqarmanyń nusqaýymen, shoshqashy Káden ekeýimiz jar jıeginen arnaıy qabir qazdyq. Sorly megejinniń artqy eki aıaǵynan shylbyr shalyp, tapyraqtaı osqyrǵan, aqyry eki-úsh qamshy jep, amalsyz kóngen qoıtory... shoshqatory atpen súıretip aparyp, syryqpen ıterip turyp, kór túbine túsirdik. Topyraǵyn úımeı, artyǵyn alysqa shashyp, tegistep jaýyp, aıaqpen tapap, ústine eski shópshek, qýraǵan tal aparyp tastadyq. Ýh!.. Bitti.

Bitpepti. Taǵy bir apta ótpeı, ekinshi shoshqamyzdan aıryldyq. Tapa-tal túste qasqyr jep ketken. Taqaý tóńirekte úıirli qasqyr jortyp júrgenin malshylardan estigem. Mán bermeppin. Aýyldaǵy ash ıttiń ózi jıirkenetin sasyq shoshqany qasqyr jeıdi dep kim oılaǵan. Jepti. Toǵaı ishinde, qoradan nebári eki júz qadam jerde. Shoshqashy Káden úıge, shaı ishýge ketken eken. Bul, ajal aıdaǵan shirkin de, jelikti me, jeldedi me, tabynnan bólinip, ózendi órlep shyǵady ǵoı. Álde jańa qonys izdedi, álde úırenshikti batpaqta jata bergennen ishi pysty. Shoshqa fermanyń kúlimsi ıisi qyrymnan tartqan, sirá, neshe kúnnen beri torýyldap júrgen, álde úsh, álde bes, qaıtkende de jalǵyz emes, top qasqyr tarpa basypty. Oıpyr-aı, nege jırenbedi dep otyrmyn, ata-babasy kórmegen jerik asqa jolyǵypty. Syrty jún, qyl-qybyrsyz, terisi jumsaq, ishi shylqa maı. Tórt tuıaǵy men biteý aqtarylǵan, tipý, aram qaryn, shubatylǵan ishegi ǵana qalypty. Qasqyrǵa mereke, qýanysh, — biz úshin ýaıym, qaıǵy. Bir bas shyǵyndy jabarsyń. Ekinshisin qaıda tyǵarsyń. Aınaldyrǵan bes shoshqanyń ekeýi. Barlyq mal basynyń qyryq prosentinen aırylyppyz. Endi qutylyp kór jaýaptan. Zárem zár túbine ketti. Tipti, basqarmaǵa aıtýǵa batpadym. Sonym jón bolypty. Erteń ótip, arǵy kúni, qudaı saqtaǵanda, shoshqalarymyz tóldeı bastady.

İrkildegen semiz, bylqyldaǵan maı ǵoı. Býaz ba, qysyr ma, bilip bolmaıdy. Jáne qaperimizde joq. Sóıtip, áýeli, oılamaǵan jerde bireýi kúshiktedi... toraılady. Domalanǵan, syǵyraıǵan, aq kirpik, qyzylshaqa toǵyz toraı. Shala týǵan tyshqan sıaqty. Aıyrymy — úlkendigi ǵana. Sondaı jırenishti. Kóz kórmegen bylǵanysh. Biraq amal ne. Jırene tura qýanyp, bylǵana turyp táýba aıtasyń. Sańyraý shoshqashy Káden yrjıa kúlip, muqyl taıaǵynyń ushymen domalatyp turyp sanap berdi. Aldymen bes saýsaǵyn kórsetken. Bes shoshqamyz bar edi. Sodan soń jalǵyz kózin jumyp, kezektestire eki saýsaǵyn búkti. Ekeýinen aıryldyq. Kózin qaıta ashty. Úsheýi ǵana qaldy. Endi bir-birlep, qalǵan saýsaqtaryn jaza bastaǵan. Toǵyzy birdeı qatarǵa qosyldy. Toǵyz emes, jeti. Átteń, áýelgi ekeýi aman tursa ǵoı. Shoshqamyzdyń sanyna eki qoldyń saýsaǵy jetpeı qalar edi. Bárekeldi… erteńine on baqaıymyzdyń ózi azdyq etti. Arǵy kúni... keshegi bes shoshqa eseleı ósip, uzyn sany otyz ekige jetken. Budan artyq qandaı qýanysh bolýy múmkin.

Basqarmaǵa shabam ǵoı. Solaı da solaı. Ol da qýandy. "Eresek, úlken shoshqamyz tórteý ǵoı... — dedi. — Sonda, jıyrma toǵyz toraıyn qosqanda... otyz úsh bolmaı ma?.." Toraıdyń uzyn sany shynynda da jıyrma toǵyz, — dedim men, ájeptáýir tómenshiktep. — Al úlkeni... úsheý. Endi bir shoshqamyz... birden on bala tabý ońaı ma. Dobaldaı, jup-jumyr... Sodan, bosana almaı..." Óstip ótirikshi bolady ekensiń. Jan qınalǵanda qaıtpeısiń. Basqarma, keń, eskilikti kisi, sendi, senbedi, maǵan shúbalana qarap, qabaǵyn shytyp, azǵana bógeldi de, qolyn siltedi. "E, jaraıdy, — dedi. — Joǵarǵy jaq bizden maldyń jasyn suramaıdy, basyn suraıdy. Besinshi túligimiz arada on kún ótpeı, bes ese ósip, uzyn sany jıyrma beske jetti dep esep berem." "Otyz eki..." — deı berip em, "Mal ataýlyda kóldeneń shyǵyn bolmaı turmaıdy, — dedi, beti shalbarlana jymıyp. — Sońyra, jalpy sany asyp jatsa, taqaýda taǵy bireýi týǵan deı salamyz... Qazirgi eseptiń ózi... tura tursyn, — dedi sodan soń. — Tólderi aıaqtanǵansha. Kim biledi..."

Tólderi, ıaǵnı toraılary aıaqtanyp keledi. Ózen jaǵasynda shalshyq ta, batpaq ta, qorys ta bar. Tap-taza, móldir sý anaý, sarqyrap aǵyp jatqan. Túbi tastaq, taıaz. Bir jaǵy qamys, qoǵa, bir jaǵy tal, shilikti jasyl toǵaı. Eki qabaǵy kók shalǵyn. Naǵyz shoshqa ósiretin jer eken. Osy berekeli ózen boıy bizdiń otyz shoshqanyń qutty qonysyna aınaldy. Quty sol — tóńiregimiz túgel nájiske tolǵan. Tek keshki qora ǵana emes, kúndizgi jaıylym — ózen, toǵaı. Kisi tezeginen de soraqy, mol, qoıý, tynymsyz japalaǵanǵa qosa, bylǵanysh taǵy birdeńeler jer astynan óndip jatqandaı. Ólekseden de sasyq, múńkigen ıis jarty shaqyrym jerden qolqa jarady. Al shoshqalarǵa raqat. Batpaqqa aýnap jatady, qorysyn qazyp jatady, qamysty japyryp, kógaldy tapap, tóńiregin túgel nájiske toltyrady, sol batpaq, boǵymen, bar bylǵanyshymen taza sýǵa túsip, dál jaǵada solyqtaıdy.

Kóp uzamaı, tómendegi, kolhoz ortalyǵy bolyp turǵan Baıqoshqar aýylynan qaterli dert shyqty. Qaratyshqaq. Qazirgi tilmen aıtqanda, dızenterıa. Qaıdan kelgeni túsinikti edi. Búkil aýyl ózennen sý ishedi ǵoı. Kádimgi taý ózeni. Seniń qaladaǵy, krannan aǵatyn sýyńnan on ese taza. Móldiregen káýsar. Endi joǵarydan, qunan shaptyrym irgeden otyz shoshqa qatarynan bar nesep, bar nájisin tógip jatsa ne bolmaq. Buryn da mal bar. Biraq ol — jylqy, qoı, túıe, sıyr. Tezeginiń ózi taza. Jáne aqqan sýda aramdyq joq. Ol — burynǵy sý eken. Burynǵy mal. Al mynaý — basqa bir maqulyq. Záriniń ózi ýdan ótken. Sonymen, búkil aýyl shoshqa dertine shaldyqty. Áıteýir shetinegen eshkim joq. Asa aýyr jaǵdaıda, ábden álsiregen eki-úsh bala aýdan ortalyǵyndaǵy emhanadan aman oralǵan. Ol zamanda búgingideı narazylyq, ereýil degen bolmaıdy. Typyr etseń — kettiń. Shoshqanyń kesiri dep kórshi. Sen sosıalızm isine, halyqtar dostyǵyna qarsy zıankes sumyraı, ultshyl dushpan bolsyń da shyǵasyń. Bar renish kúbir, sybyrdan aspaǵan. Endi esi barlar birer shaqyrym, taý etegindegi bulaqtan shelektep sý tasyǵan, jaǵdaıy kelgender jabylyp qudyq qazǵan. Shelektegen sý jarytpady, qazylǵan qudyq shaqa tasqa tireldi. Áıtkenmen, kóp uzamaı, aýyzsý máselesi birjola sheshilgen. Sheshilgende, ózen qaıtadan tazardy. Men de, shoshqa fermasynyń meńgerýshisi degen, tabysy túsimdi bolǵanymen, tym mazasyz, ári qaterli, eń bastysy — úlken-kishi turypty, boıdaq edim, qyz-qyrqynǵa mazaq qyzmetten qutyldym.

Aýdannan, aýyl sharýashylyq bólimnen jańa nusqaý kelgen. Bizdiń Bulǵyrtaý aýdanynyń sharýashylyqtarynda sosıalısik jańa túlikti ıgerý tarabynda tolyp jatqan ókinishti olqylyqtarǵa jol berilipti. Árıne, bar jerde birdeı emes. Ozattar bar, kejirler bar. Máselen, "Jańa turmys" kolhozynda bar is durys jolǵa qoıylǵan. Ózen boıy, kórikti keń qonysta arnaıy ferma ashylǵan. Baǵymǵa, kútimge aıryqsha mán berilgen. Nátıjesinde, áýelgi bes shoshqa azǵana ýaqytta eselep kóbeıip, uzyn sany otyzǵa tartqan. Osyǵan kerisinshe, ósimtal besinshi túlikke teris kózqaras nátıjesinde, kórshiles "Alǵabas" kolhozynda jalǵyz-aq megejin toraılaǵan. Úıirge talasqan eki aıǵyr, ıaǵnı eki qaban qatty jaralanǵan. Ýaqytynda tıesili em jasalmaǵan sebepti, qansyrap, qurttap, kóterem halge jetken. Sonyń saldarynan taǵy eki megejin qysyr qalǵan. Oǵan jalǵas "Besoba" kolhozynda jalpy jurt shoshqa baǵýdan bas tartqan. Jergilikti maman kadrlar jetispeıdi degen syltaýmen Narynnan orystyń mátúshkesin alǵyzǵan. Ol maskúnem, jalqaý bolyp shyǵyp, óz isine jaýapsyz, salaq qaraǵan. Sonyń saldarynan ósý ornyna keri ketip, orny tolmas shyǵynǵa ushyraǵan shoshqa sharýashylyǵy búkil aýdandy artqa tartyp otyr. "Sarqamys" kolhozyndaǵy jaǵdaı tipti soraqy. Baǵymsyz, qaraýsyz qalǵan bes shoshqanyń úsheýin qasqyr jep qoıǵan... Qoıshy áıteýir, bizden basqa ońǵan bireýi joq. Bizdiń ózimiz de kemshilikten quralaqan emespiz. Qalǵan tórt túlik mal jaılaýǵa shyqqanda, besinshi túlik shetke qaǵylyp, eski jataqta, sasyq qysaýda qalǵan. Bul ne, sabataj ba, álde sosıalısik qurylysqa, halyqtar dostyǵyna qarsylyq pa?..

Mundaı aýyr aıyptyń zardabyn jaqsy biletin qartań basqarmanyń záresi ushyp ketti. Aqshataýdyń eteginde, qasqa bulaq, keń darada otyrǵan qoı aýyldarynyń birin ysyryp, shoshqa fermasyna tıesili qonys dep jarıalady. Kún ozdyrmaı, kóshýge jarlyq berdi. Ol zamanda qazirgi órip júrgen tehnıka joq. Aıttym, álgi kombaın, traktorlar syrttan keledi, naýqandyq jumystaryn atqaryp bitisimen, qaıtyp ketedi, astyq, maı tasıtyn mashınalarymen qosa. Búkil kolhozda jalǵyz-aq avto-kólik bar, eski, "Ýralzıs" degen. Sony suraımyn ǵoı. Shoshqalar, ásirese kishkentaı toraılar júre almaıdy, tasyp aparý kerek. Qyrsyqqanda, buzylyp jatyr eken. Álde motory óshken, álde janarmaıy taýsylǵan. Buzylmaıtyn kúni joq edi óziniń de. Bul joly birjola toqtaǵan sıaqty. Onda arba. Qatarynan úsheýi kerek. Arbanyń bári shópaýylda. Pishenshilerge berilgen. Ol da qaýyrt naýqan. Jumysynan qaldyra almaımyz. Ári kolhozdyń basqa bir qıyrynda. Jaıaý aıdańdar dedi basqarma. Bul — anaý-mynaý emes, asyl tuqym. Ózimizdiń jaman qazaqy qoı-eshki, qozy-laǵymen, eshbir mashına, arbaǵa tıelmeı-aq jaılaýǵa shyǵyp júr ǵoı. Kún jarymda jet dep turǵan eshkim joq. Balqybektiń ózenin órleı shyǵyp, ottatyp, sýlatyp, dem aldyryp, úsh qonyp, bes qonyp góláıttap júrip jetpeısińder me.

Sonymen, shoshqalardy jaılaýǵa jaıaý aıdadyq. Jaıaý bolǵanda, biz — atty, shoshqalar tórt aıaǵymen.

Tań bozynan qamdanǵan edik, sáskede áreń jyljydyq. Shoshqalar qoradan órgenimen, kúndegi ádetinshe ózendegi qorystaryna tartqan. "Shóre-shóre" dedik, "áýkim-áýkim", "quraý-quraý" dedik, qaıtardyq, úıirdik, qolaıly ótkel taýyp, arǵy jaǵaǵa shyǵardyq. Bul — úsh dereniń ortanǵysy, Baqanas ózeni. Endi jaılaýǵa aıdaý úshin, tórt-bes shaqyrym tómen, sol qabaqtan qosylatyn Balqybek ózeniniń arnasyna jetýimiz kerek. Týra qısaq, eki-úsh shaqyrym ǵana jer. Jýsandy qyratqa qaraı betteımiz ǵoı. Úırenshikti qonystan teriske tartyp. Biz aqymaq, topas dep júrgen shoshqalarymyz áldenendeı zobalańnyń taqaǵanyn birden ańdapty. Teńkıip turyp, kóldeneńdeı buryldy. Úlken úsh megejindi aıtam. Buryldy. Sodan soń, emshekteri salaqtap, qaryndary irk-irk etip, aýylǵa qaraı týra shapsyn. Bar toraıyn sońynan shubyrtyp. Árıne, shabysy jeliske jetpeıdi, júristeri ónimsiz, qolbań, biraq tegeýrindi, qaıtarýǵa kóbeıdi, aıqaıǵa toqtamaıdy. Úlkenderin aıtam. Qatar-qatar, boljyraǵan ıt emshekteri jýsannyń basyn syzyp, talpaq tumsyqty úshburysh aýyzdaryn ashyp, qors-qors, entige, ysyldaı júgiredi. Súrine jyǵylǵan, shyńǵyra úreılengen toraılar opyr-topyr. Sol beti ózenge bir-aq túsken. Aldaǵy emes, artqy. Shyrmaýyqty, tal, shilikti toǵaı ishine. Tumsyǵyn jerge sala eńkeńdegen úsh shoshqa, otyz toraıymen birge. Mynasy tipti qıyn boldy. Aýyldan basjip ákeldik. Basjip bolǵanda, uzyn úsh arqan. Kádenniń jarty qosyn artqan jalǵyz túıe qyrda shógip jatyr. Úsh megejindi biteý moınynan shala almaı, qoltyǵynan tartyp, jelkeden baılaǵan edik, aıdap, súırep, áreń jetkizdik. Sodan soń túıege tirkedik. Júre bere toqtadyq, tórt toraıymyz kem eken. Tal arasynda qalyp qoıǵan ǵoı. Taýyp alǵansha taǵy birtalaı ýaqyt ketti. Ne kerek, qyr basyna áreń shyqtyq. Sýly ózen — taly oıdym-oıdym, kógi mol Balqybek tómende, aıaq astynda kerile sozylyp jatyr. Jaılaýǵa emes, ujmaqqa aparar dańǵyl jol, raqatty meken kóringen. Birer shaqyrymnan aspaıdy. Biz úshin jerdiń túbi bolyp shyqty.

Úsh megejin tirkelip, ústine shoshaıǵan, jaman qos artylǵan qaraqaıys túıeni kózi baqyraıǵan, bet-aýzy qojalaq Sháshke kempir jeteleıdi. Qalǵan ekeýimiz — aıdaýshymyz. Men megejinderge jaýaptymyn. Sańyraý Káden — otyz toraıǵa. Ol — jaıaý. Amalsyzdan. Atyn jetelep alǵan, aldaǵy enelerinen qalmaýǵa tyrysyp, qysqa aıaqtarymen emes, baýyrymen jorǵalaǵandaı, qybyrlap, áreń kele jatqan toraılardy qısyq taıaǵyn shoshańdata, tamaǵynan qyryldaı aıqaılap, kúrgeılep qoıady. Al men... megejinderdi qamshymen jasqap kelem. Sonyń ózinde ilbigen túıege áreń ilesedi. Keıde qors etip, toqtap qalady. Mundaıda jon arqadan segiz órim qamshymen osyp ótemin. Shoshqa shirkin tapyraqtap baryp, qaıta toqtaıdy. Áıteýir arqan uzyn. Ázirshe shalyspaı, jyǵylmaı, jaqsy keledi. Anda-munda qashýǵa múmkindik joq. Oıǵa túsip, taldy, kógaldy arnaǵa jaqyndaǵanda arqannan bosattyq. Jelke, qoltyǵy ysylyp, qyzaryp qalypty. Qoltyq qana emes. Jon, jaıa, qos qabyrǵa — qamshy tıgen jerdiń bári aıǵyz-aıǵyz. Erteń basqarma, nemese basqadaı arnaıy ýákil kele qalsa, úlken shataq. Biraq men qoryqqam joq, qysyldym. Jan ıesiniń obalyn endi ǵana oılap turmyn. Bul dońyz shirkinderdiń ne jazyǵy bar. Táńiriniń jaratqan bir maqulyǵy. Buryn baqpaq túgili syqpytyn kórmegen qazaq arasyna eriksiz aıdap ákeldi. Jırengenim jón, ashýym orynsyz, qınaýym teris. Endi qaıtyp qamshy kótermeske sert qyldym. Bul kezde kishkentaı toraılar ájeptáýir artta qalǵan. Arqannan bosaǵan úsh megejin de biteý búıirleri solyqtap, aýyzdarynan qoıý silekeıleri shubyryp, tórt aıaqtary qatarynan búgilip, boz jýsan ústine teńkıip jata-jata ketken. Al arttaǵy toraılar qyp-qyzyl, sap-sary bolyp, beles ústinde shashylyp qalǵandaı. Byt-shyt, ubaq-shubaq. Keıin qaraı shoqyttym. Káden shal jaıaýlaǵan qalpy, eki toraıdy eki qoltyǵyna qysypty. Taǵy tórt toraı, ekeý-ekeýden, jetektegi attyń beline tastalǵan qorjynǵa salynypty. Qalǵandary, ábden talyqqan, sharshaǵan, kózderi kilbıip, súrine táltirektep, áreń keledi. Áýdem jerdegi enelerine jetýden basqa nıet joq sekildi. Aldyma ekeý-ekeýden alyp, kezegimen tasyp, jetkizdim. Shoshqa bolsa da ene ǵoı, býyndary búgilip, tumsyǵymen topyraq súze, etpetteı jatqan megejinder toraılaryn kórgende qaıta tirilgendeı boldy, kúrsindi me, yńyrandy ma, álsiz qorsyldap, jambastaı aýdarylǵan. Toraılar qaraǵan kózge jırenishti, biraq ózderi úshin adal, sary ýyzdy, qatar-qatar bozǵyl emshekterge jarmasqan.

Sonymen, ne kerek, nesheme saǵat beınet shegip, nebári eki shaqyrym ǵana jerde turǵan ózenge kún besinnen aýǵanda áreń jettik. Shyn raqatqa kenelippiz. Talyqqan shoshqalar ǵana emes, qajyp sharshaǵan, sharasyz renishti bizder de. Túıemizdi shógerip, qosymyzdy tigip, jaqsy jaıǵastyq. Al shoshqalar úshin naǵyz mereke. Ekinti ótpeı, bári de ońalyp qaldy. Mine batpaq, mine sý. Qamys, qoǵa, baldyr. Bala-shaǵasymen tyrańdap jatyr. Ózimiz de shaı qaınatyp iship, áýpirimmen es jıdyq. Sol kezde ǵana túgendegen edik. Taǵy eki toraı kem shyqty. Atqa minip, jele-jortyp, ótken jolymyzdy qaradym. Qaramaı-aq alystan kórdim. Qaraqus qaptap ketipti. Anaý betkeıde. Mynaý qyrańda. Jaǵdaı belgili edi. Sańyraý, soqyr shal baıqamaǵan ǵoı. Men keıin qaırylyp, muqıat teksermegem. Endi amal joq. Eriksiz shyǵyn dep, ózimdi jubattym. Kún uıasyna qonarda taǵy bir toraıdan aıryldyq. Múmkin mana, erterek ketýi de. Jar jıeginde, bozarǵan teńge tanaýymen jer súze, domalanyp jatyr. Sirá, kún ótken. Nemese zoryqqan. Syǵyraıǵan eki kózi qatarynan jumylyp, kishkentaı jarǵaq qulaqtary jyǵylyp, typ-tynysh, momaqan keıipke túsken. Dońyz desek te bala ǵoı, adamnyń jany ashıdy eken.

Endigi jol uzaq bolsa da jeńil edi. Júrisimiz qybyr bolsa da toqtaýsyz. Ózendi jaǵalaı aıdaımyz ǵoı. Attarymyzdy jetelep, jaıaýlap. Kógaldy qabaq, betegeli betkeımen. Birer saǵat kóshten soń arnaǵa túsemiz. Qatarynan eki-úsh saǵat sýlaımyz, batpaqtaımyz. Shildeniń kúni ystyq qana emes, uzaq. Kún kóterile qozǵalsań, kesh batqansha bes-alty, tipti — jeti-segiz shaqyrymdy júrip tastaısyń. Biz jolǵa shyqqannan bergi úshinshi, álde tórtinshi kún degende arttan kómekke bir arba, eki kisi jetken. Kisi esebi ǵana. Oıbaı, mynaý ne pále dep, shoshqanyń úlkeni túgili kishisine quryq boıy jaqyndamaıdy. Betterin teris buryp, muryndaryn basa tyrjıyp, tipti, loqsyp jatqany. Shoshqashy shaldy aınalyp ótedi. Shoshqashy turypty, meniń ózimnen alysyraq turýǵa tyrysady. Dońyz baqqan ózgeshe kásibimiz úshin ǵana emes. Qolańsa, erekshe ıisi boıymyzǵa sińip ketken sıaqty. Áýelgi kúni, álgi, aldyǵa alyp, atpen tasyp júrgende kún qaǵyp, dymy quryp sharshap, tyshqaqtaǵan toraılar meniń omyraýymdy, shalbarymdy maılap bergen. Árıne, sý mol, sabyn da bar, kıimdi úsh qaıtara jýǵam, ózim de terim qyzarǵansha ysynǵam. Sondaǵy nájis qana emes, árıne, únemi aralasyp júrgen soń, dońyz jupar óne boıymdy túgel qarmaǵan tárizdi. Ózim onsha ańdamaımyn, úırenip ketkem, al myna jigitter aı daladan sezinse kerek. Áıtkenmen, múlde paıdasyz bolmady. Biri kóshtegi qara malǵa ıe boldy, ekinshisi arbaǵa otyrmaı, jegindegi ógizdi aıdaǵan. Al arba ústinde — jypyrlaǵan toraı. Túgel syımady, árıne. Bastapqyda jıyrma toǵyz edi ǵoı. Áýeli ekeýi, odan soń bireýi, jolaı jáne bireýi, taǵy bireýi ólgen. Qalǵan jıyrma tórtin teńdeı bólip, kezektese salyp, túsirip, aýystyryp otyrdyq. Mindetti sharýaǵa mashyǵa bastaǵan shoshqashy shal ekeýimiz. Aıtpaqshy, bir megejinimiz aqsap qalǵan, múlde júre almaıdy, jarym arbany alyp, teńkıip ol jatyr.

Ne kerek, talaı qyzyqtan soń, onshaqty kún muǵdarynda jaılaýǵa da jettik. Keń dara, qasqa bulaq. Aqshataýdyń qoınaýyndaǵy eń tańdaýly qonystardyń biri. Bulaq basyndaǵy shoq terek, qalyń shilik demesek, arttaǵy fermaǵa jetpeıdi, qamysy az, batpaq, qorysy joq. Biraq jaısań dúnıe, naǵyz qan jaılaý. Biz úshin. Shoshqalar úshin de jaman emes edi. Áýelde. Kúndiz qońyrjaı, keshke salqyn bolǵanymen, órisi keń, jemi mol. Dońyzdarymyz, úlkenderi ábden maılanyp, kishileri domalana irilenip, bizdiń ózimiz de aram malymyzdyń amandyǵyna marqaıyp júr edik. Samaldy jaılaý, keń óriske shyqqanymyzǵa túgel rızamyz. Áıtkenmen ne aıtarsyń, aqyr túbi apatqa ákeldi.

Tamyzdyń sońyna jetpeı, kenetten kún sýytqan. Aqshataýdyń basynan qoıý, túıdek-túıdek bult kóterilip, áýeli qara jańbyr jaýdy. Arty burshaqqa aınaldy. Men ǵumyrymda ondaı qalyń, iri burshaq kórmedim. Qoı qumalaǵynan áldeqaıda úlken, túıe qumalaǵyna taqaý. Eki eli bolyp, erimeı, jer betinde jatty. Keshine úskirik qara sýyq soqty. Pana joq, qalqa joq, terisi juqa, ústi jap-jalańash bar shoshqamyz tań atqansha túgelimen qyryldy da qaldy.

— Apyr-aı, — dedim men. — Qıyn bolǵan eken. Janyńyz ashyǵan joq pa?

— Qıyn, árıne, — dedi Qaben aqsaqal. — Jan... shoshqa qaıda, árqaısymyz óz janymyzben qaıǵy bolyp kettik. Aıqaı, attan, esep, jaýap. Áıteýir, abyroı bolǵanda, mal shyǵyny da bar eken. Iaǵnı qoı. Kúzemge qyrqylǵan. Kóp emes, ár otardan bes-on, jıyrma-otyz degendeı. Sol sep boldy. Tabıǵat... qudaıda da, adamda da jazyq joq — tabıǵat kináli. Áli baǵyndyryp bolǵanymyz joq qoı. Keı-keıde óstip sabasynan shyǵyp ketetini bar. Ferma basy, yqtasyn ózen boıy, jyly qorada otyra berse, túk te joq edi. Erýlige — qarýly, sóıtip aqtalamyz ǵoı. Aqyry bizdiń basqarma qatań sógispen qutyldy. Men jumystan shettedim. Iaǵnı, shoshqa fermasynyń bastyǵy degen qyzmetten. Endi onsyz da joq qyzmet qoı. Biraq jarlyqta solaı jazyldy. Qatelik jibergen kisige jaza qoldaný shart emes pe. Mindetine salaq qaraǵany, senip tapsyrylǵan isti oıdaǵydaı atqara almaǵany úshin shoshqa fermasynyń meńgerýshisi qyzmetinen bosatylsyn dep. Soǵan rıza boldyq.

— Basqa aýyldar...

— Basqa kolhozdar... Tabıǵat apaty deısiz be, qudaıdyń kómegi deısiz be, áıteýir kóldeneń sebeppen bar bylǵanyshtan bir-aq kúnde qutylǵan — jalǵyz biz ekenbiz. Qalǵan jurt taǵy birer jyl azap shekti. Azdy-kópti toraılary kúzge jetkenderiniń ózi qystan túgel shyǵa almady. Odan qalǵany keler jazda. Raıkom búrosy: "Bizdiń artta qalǵan qazaqy aýdan shoshqa ósirý sıaqty ozat sharýashylyqty ıgeretin dárejege áli jete almaı jatyr, besinshi túlik — shyn asyl tuqymdy ósirý — keleshek, komýnızm kúnderine tıesili" degen arnaıy qaýly shyǵarypty da, ár tusta tam-tum qalǵan bes-on shoshqany jınastyryp, qalaǵa jetkizip, túgel etke ótkizipti...

— Sonymen bitti me? — dep suradym.

— Bitken joq. Raıkomnyń birinshi sekretary — maıdanger, keńqoltyq, esti kisi edi, kúzge qaraı, jasy ulǵaıdy degen syltaýmen pensıaǵa shyǵarylyp, qyzmetten bosatyldy. Bilgen jurttyń bári álgi besinshi túliktiń zardaby dep júrdi.

— Jaýapqa tartpaı, aman-esen ketkeniniń ózi jetistik, — dedim men.

— Árıne, solaı. Al biz úshin dońyz jyry úzilip baryp, erekshe qýatpen qaıta jańǵyrdy, — dedi qartym shoqsha saqaly selteń etip; áńgimesin ári qaraı jalǵady. — Sol shoshqańyz burynǵydaı keleke, mazaq emes, shynymen-aq besinshi túlik retinde aýylǵa qaıtyp oraldy ǵoı. Arada týra elý jyl ótken soń. Eriksiz emes, óz qalaýymyzben!..

— Qalaısha, qashan? — dedim men tań qalyp.

— Estimegen ekensiń ǵoı. Endi baryp kórýińe de bolady. Sol baıaǵy, keıinde Dońyz-qyrylǵan atanǵan Keńbulaqta. Anaý bir zamanda kolhozdan sovhozǵa aınalǵan bul aýyldyń eń sońǵy dırektory Shákerdiń úlken balasy Keńesbek. Jaılaýdyń bar jumsaǵyn menshiktenip alǵan ǵoı. Jerdi satý týraly zań shyǵar-shyqpastan. Ákesiniń sovhozdan jymqyrǵan qyrýar baılyǵyn ońdy jumsap, bıznesmen boldy deıtin. Endi ózi qalada, bul jerge álde Pavlodar, álde Óskemen, áıteýir shoshqaly, orysty mekenderden jınap-tergen malshy-jalshylaryn ákep ornalastyrdy. Úlken qora saldy, jabdyq-jaraǵyn túgendedi. Sodan soń, erte kóktemde elý shoshqa ákeldi. Túgel megejin, eki-úsh qabanymen. Mine, jaz ortasy, toraılarymen eselep kóbeıip, tórt júzge jetipti dep júr. Bálkim, bes júz. Keshegi, burshaq soǵyp ólgen bes shoshqanyń zańdy murageri...

— Sonyń bárin ne isteıdi? — dedim.

— Qyzyq ekensiń, shyraǵym, — dedi aqsaqal maǵan shekesinen qarap. — Bıznes. Naryq. Urlyq túbi, zorlyq túbi — qorlyq emes, baılyqqa, bılikke jetkizip jatqan zamanda bári de sıymdy. Ózi bar, zeınettegi ákesi, sheshesi, bala-shaǵasyn qosqanda, kóp bolsa, jylyna on, jıyrma shoshqa jer. Múmkin múlde jemes. Tunyp turǵan aqsha emes pe. Qan jaılaý, keń qonysta myńdap ósiredi. Keshegi jalǵyz jaıdaq "Ýralzıs" emes, bir ózine júzi sıatyn, abajadaı áldeneshe "Kamaz" mashınasymen Narynǵa tıep aparady; onda menshikti, úlken kalbasa zaýytyn ashqan kórinedi, myń, milıon, neshe milıon, sytyrlaǵan aqsha emes pe! Qoı baǵý — azap, sıyr baǵý — tozaq, jylqy baǵý — beınet, túıe... qazir bul óńirde túıeniń kóleńkesi de joq — sonda osy, assa egiz, áıtpese jalqynyń ózin bir jylda áreń tabatyn tórt túligiń kimge kerek? Jyl on eki aıda eki-úsh qaıtara, ár joly segizden, onnan tabatyn dońyz turǵanda. Sen jemeseń basqalar jeıdi. Baıyrǵy orys emes, búgingi qazaqtyń ózi!

— Tórt túliktiń kúni ótken! — dedi sosyn maǵan qatýlana qarap. — Qazir besinshi túliktiń zamany.

— Maldy aıtasyń, — dedi sál bógelip baryp, úni jumsaryp. — Adamnyń ózi sol besinshi túlikke aınaldy ǵoı. Biz kórgen sońǵy elý jyl, arydan eseptegende sovettik jetpis jyl oraıynda emes. 32-jylǵy sumdyq asharshylyq, 41-jylǵy qyrǵyn soǵysta emes. Odan bergi... naryq, erkindik dep daýryǵyp júrgen on bes jyl ishinde!

Menimen sálemdesýge kelip, shaı ústinde jaılap bastap, jazyla sóılegen aýyl aqsaqaly tuqyryp, únsiz otyryp qaldy. Álde qısyndy ýáj, qarsy jaýap kútti.

Biraq men eshteńe deı almap edim.

---