InfoHub Logo

Shirkin, tóbe quıqańdy shymyrlatyp, jyly sóılep jylandy ininen eriksiz shyǵaratyn, tas jar almasa da bas jaratyn, súıeksiz bolǵanmen súıekten ótetin qasıetińnen aınaldym, tilim! Ulttyń súıenetin tamyry da, asyl oıdyń qaınar bulaǵy da ózińsiń, tilim! Sol tamyryńnyń tereńge jaıylýyn qalap, qaınar bulaǵyńnyń ıneniń jasýyndaı bolsyn lastanýyn qalamaǵan, qaıran qazaǵym-aı! Sonshama jyl tar jol taıǵaq keshýde de aıaǵyńdy shalys baspaı, týǵan eliniń kúıi úshin, tili úshin, dini, dili úshin boz ingendeı bozdaǵan qaıran qazaǵymnyń eren eńbegin taıǵa tańba basqandaı bilsem nur ústine nur. Ata-babadan qalǵan amanatqa qıanat jasaý keshirilmes qylmys. 

Qazaǵymnyń sónbeıtin altyn kúni – ana tilim. Eldigimiz ben birligimizdiń týy bolyp sanalatyn qasıetińnen aınaldym, qudirettim! Ushsa qustyń qanaty talatyn sary dalany saqtap qalýda jan-jigerin aıamaǵan ata-baba rýhymen daryǵan sendik qudiret alpys eki tamyrymda soǵyp turǵany baǵa jetpes baqyt. Qundaǵymnan ananyń áldılegen úninen sábı deneme sińgeniń ómirlik azyq, rýhymnyń ushar bıigi, ultymnyń ómirsheńdigi.

Seniń ón boıyńa jan bitirip, ony urpaqtan urpaqqa jalǵasyp kelýi, qashanda kóziniń qarashaǵyndaı qasterlep bizderge amanattaǵan ata-baba rýhyna san myńdaǵan alǵysymyzdy bildiremiz. Táýelsizdigimizdiń tuǵyry bolyp sanalatyn tilimniń tilingenin kórý júrekke úskideı qadalady. 

Shirkin, «Etigiń tar bolsa, dúnıeniń keńdiginen ne paıda?», - deıdi qarıalar. Aıdyń, kúniń amanynda, egemendigin alǵan, ushsa qustyń qanaty talarlyqtaı ulan-ǵaıyr jeri bar, táýelsiz el jurtynyń óz ana tiline jany ashymaýy múmkin emes. Deı turǵanmen, qyzyl tildi qyzyqqa aınaldyrǵan qýys keýde jandardyń sıqyn kórip olaı aıta almaısyń. Mundaılardy kórgende, K.G. Paýstovskııdiń: «Týǵan tiline jany ashymaǵan adam – jándik» degen sózi eriksiz oıǵa oralady. Qazaq tiliniń tamyryna balta shapqysy keletin qýys keýdelerdi óz tilinde sóıleýdi qor, shet tilde sóıleýdi zor sanaıtyndar degen oıǵa toqtalasyń. Shyryqty buzar shubar tildiń shyrylyn basý úshin shyryldaǵan jandarymyz da az emes aramyzda. Ana tili degende ishi baýyry jıdip, etegi jasqa tolatyn izgi jandardy kórgende shúkirshilik degennen basqa ne aıta alasyń?

Bekasyl áýlıeniń kitabynda «men kún emespin jurttyń bárin jylytar, men qul emespin ata tegin, tilin, dinin umytar!», - dep jazǵanyndaı qazaq eli ata-tegin umytatyndaı qul emes. Elin súıetin ór rýhty halqym búgingi tańda ańsaǵan táýelsiz kúnge jetken. Al  sol táýelsizdiktiń astarynda qasyqtaı qany qalǵanynsha aıanbaǵan, ushsa qustyń qanaty talatyn sary dalańdy jaýdyń aıaǵyna taptatpaıyn dep qyrshynynan qıylǵan jastyń armany, tilersegi qıylǵansha qyńq etpegen qara qazaǵymnyń tókken teri, janynyń sadaǵasy jatyr. Nebir tar jol, taıǵaq keshýde de aıaǵynan shalys baspaı, ultym dep boz ingendeı bozdaǵan ult janashyrlarymnyń jan armany, bolashaqtan úmit kútken qazaǵymnyń tileginiń oryndalǵanyn kórý kózge eriksiz jas keltiredi. 

Búgingi kúnde táýelsiz qazaq elinde  úsh tuǵyrly til degen jańa qaǵıda oryn alǵan. Álemdik órkenıettiń kóshine qoltyq tiresý úshin qazaq tilimen qatar orys, aǵylshyn tilderin meńgerý qolǵa alynǵan. Óskeleń urpaqtyń bilim ordasynda atalǵan shet tilderin meńgerýdegi talpynys barshamyzdy qýantady. Árıne, álemdik damý úderisinen shet qalýǵa bolmaıdy. Alaıda, taıaqtyń eki ushy bolatyny sıaqty, ár nárseniń  jaqsy ıakı jaman tusy bolady. Bul bolyp jatqan úderiske myq shegedeı myqty bolýymyz kerek. Iaǵnı, meniń aıtpaǵym, tilimizdiń taǵdyryna asa uqyptylyqpen qaraýymyz lázim. Óz balańnyń ózegińnen tepkeni júrekke qanjar suqqanmen birdeı. Ózge tilde sóıleýge talpynys, árıne, zaman aǵymyna saı elderdiń damýyna túrtki. Biraq óz tilimizge degen mahabbat óshpeýi tıis, tilimizdiń qyr-syryn ashýǵa, onyń ómirsheńdigin saqtaý ár qazaǵymnyń boryshy, ana tildi ózge tilmen shubarlamaýy tıis. Aýzy qulyp sandyqty tis ashpasa, til ashpaı qoımaıtyndyǵyn, sóz qadirin bilmegen – óz qadirin bilmeıtindigin túsingen ór tulǵaly qazaǵym! Halyq úshin ózge tilde sóıleý qaýipti emes, ózge tilde oılaý qaýipti.

Adam balasy óz anasyn qalaı súıse, óz ana  tilinde solaı sıýi de paryz ekeni zańdy deı otyra, Qadyr Myrza Álıevtiń:  

«Anat tiliń  - aryń bul,

Uıatyń bolyp tur bette.

Ózge tildiń bárin bil,

Óz tilińdi qurmette!» - degen óleń joldaryn taıǵa tańba basqandaı sanamyzǵa sińirýimiz kerekti. Ana tili – arymyzdyń aınasy. Olaı bolsa, tildi shubarlaý – ardy shubaraý, sana-sezimniń móldir bulaǵyn laılaý, baryp turǵan soraqylyq. «Bas múlgise, aıaq súriner» degen bar.

«Tilimizdi kirshiksiz taza ustap, qyz jasaýyndaı jaınatýǵa tıistimiz» degen uly ǵalym Shoqan Ýálıhanuly. Dese degendeı, tilimizdi qasterleý, onyń bedelin arttyrý, júregi ultym dep lúpil qaqqan qazaqtyń sanasynan oıyp turyp oryn alýǵa mindetti qasıet dep oılaımyn.

 

Ótemis Aıgúl Sákenqyzy (Almaty qalasy, Alataý aýdany 26 jalpy bilim beretin mekteptiń qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi)

---