InfoHub Logo

Kóńilim sengen sońǵy jyldarǵy bir shyndyq — Muztaýdyń qadirine bizdiń qazaq áli kúnge jete qoımapty.

Sútpen enip, súıekke sińgen, qashanda arqany keńge salyp júretin ejelgi enjar minezimiz bul rette de óz áserin tıgizgen sıaqty. El jaqtaǵy bas kóterer myqty degen azamattardyń qaısybirinen Muztaý týraly suraı qalsań: «e, kórip júrmiz ǵoıdan» árige aspady.

­­ — Jaılaýda malda júrgende anadaıda jarqyrap jatatyn, — desti eldiń aqsaqal úlkenderi.

— Birde jylqy izdep Qapshalǵa deıin baryp qaıtqam, — dep bósti jylqyshy bir qurdasym.

— Basyna deısiń be?.. Qyzyq ekensiń! Kók muz, aq qarda atamnyń basy qalǵandaı ne qylam men ol Muztaýdan! — dep kelesi biri shamdanyp, teris aınalyp ketti.

Sóıtip eldegi aǵaıynnan Muztaý jaıynda jaqsy sóz, jarytymdy jaýap ala almaǵanbyz.

Meniń aýyldastarymnyń álgi aıtqan «kórip júrmizi» — keminde Muztaýdan júz shaqyrymdaǵy aralyq. Al Muztaýǵa eń taıap barǵan jylqyshy qurdasymnyń Qapshalynan ármen áli on bes shaqyrym jer.

Osydan uqqanym — kúnshilikten kóz salyp, aıshylyqtan maldanyp júrgenderi bolmasa, bizdiń aǵaıyn arnaıy izdep ol jaqqa ǵumyry barmapty ǵoı. Muztaýdy asqaǵym deıtin adam da sırek eken, kóbisi bóten birdeńedeı syrt kóz bolyp sóıleıdi.

Ala jazdaı Muztaýǵa shubyrǵan shambalashylar, rerıhshilerdi bylaı qoıshy, qara jaıaý qaptaǵan týrıserdiń ishinen qara kózdi emge tappaısyń. Tek ótken jyly ótkizilgen «Muztaý — 2002» festıvaline eki álpınıs qazaq jigiti qatysypty degen sóz bar. Estýimizshe, sonyń bireýi álemniń biraz shyńyn baǵyndyrǵan áıgili muzbalaq Maqsut Jumaev eken. Basqasynda, uly taýdyń basyna shyqpaq túgil, etegine baryp qaıtqan qazaqty kezdestire de, estı de almadyq.

Qazaqtardyń Muztaýǵa degen kózqarasyn 19 ǵasyrdyń sońynda orystyń áıgili saıahatshy-ǵalymy V.V.Sapojnıkov ta jazyp qaldyrǵan eken.

«Vysokıe snejnye gory (Belýha) slýjat ý kalmykov predmetom sváshennogo pochıtanıa, — dep jazady ǵalym. — Nıkto ız nıh pod strahom smertı ne smeet voshodıt na nıh. Obaıanıe Belýhı na kırgızov (kazahov) eshe bolshe: «Nam ı smotret blızko na nee nelzá», — govorıl mne odın starık ız aýla v vershıne Chernoı Berelı».

Ǵalymnyń aıtyp otyrǵan qarıasy — qazirgi bizdiń Berel aýylynyń bir turǵyny bolsa kerek.

Ózge jurtty bilmeımin, Muztaý bizdiń bala kúngi ańsarymyzdyń biri bolatyn. Áıgili taýdyń áıdik kelbetin, shirkin-aı, jaqynnan baryp bir kórse, tynysyn sezip, kók muzyn sıpap qyzyqtasa degendeı arman bala qıalymyzdy talaı terbegen.

Birde jaılaýdaǵy bizdiń qostyń qasyna qyzyldy-jasyldy kıingen jeti adamnyń túnep shyqqany esimde. Apam olarǵa qymyz berdi, et asty, joldaryna bir torsyq aıran arqalatyp jiberdi. Arada alty kúnnen soń álgi top alty adam bop keıin qaıtty. Bireýi muzdyń jaryǵyna qulap qaza bolypty, qutqarýshylar kelip ony qalaǵa alyp ketipti. «Muztaý qaterli jer, ol jaqta ólim-jitimsiz bolmaıdy» deıtin ańyzǵa álgi oqıǵadan soń bizdiń de bala kóńilimiz sene bastaǵan. «Muztaý qaterli, Muztaý qıamet» dep, jaǵalaryn ustap, bas shaıqasqan áńgimeni odan keıin de talaı estidik. Osylaısha Muztaý beınesi bizdiń sanamyzda sumdyq qıyndyqpen, tipti ólimmen qabattasa elesteıtin boldy.

Báribir uly taý ózine qyzyqtyrýyn qoımaǵan.

Aldyńǵy jyly Altaıdyń adam baspas álde bir bıiginde ıesiz qalǵan eski aýyl — Kókkólge shyqqan saparymyzda áıel-bala-shaǵasymen shubyrǵan shambalashylardy kórip eriksiz oıǵa qalǵamyz. «Mynansha halyq besiktegi balasymen qosa jaıaý-jalpyly Muztaýǵa shubap bara jatqanda, soqtaldaı erkekter bizge ne joq, osy bizder neden taısaqtap, neden jasqanyp júrmiz», — degendeı qıal kelgen.

Kókeıdegi osy qıalymyzdy iske asyrýdyń reti bıylǵy jazǵa tıgen edi.

Óskemendegi álpınısik-týrıstik fırmamen kelisip, Altaı dese ishken asyn jerge qoıatyn baıaǵy azamattar qańtardan bastap ózimizdi rýhanı daıyndaý, dene shynyqtyrý turǵysynan shynyǵý áreketterine kirisip kettik. «Baıaǵy azamattar» dep qatarynan birneshe jyl Altaıǵa baryp júrgen dostardy aıtyp otyrmyn. Olar: polıgrafıst Ahmetqalı Óteǵalev, baspagerler — Turlyǵazy Dýanbekov, Elemes Imanǵalıev, Qaıyrdy Nazyrbaev, jýrnalıser Oleg Rábchenko men Saýytbek Abdrahmanov edi. Alaıda, sońǵy sátterde osy dostarymyzdyń keıbireýi jumystyń yńǵaıy, otbasynyń jaǵdaıyna baılanysty túrli sebeptermen saparaǵa shyǵa almaı qalysty. Biraq muz jastanyp, qar tósenip borandy bıikterde júrgen kezderimizde qalada qalyp qoıǵan álgi dostarymyzdy ózimizben birge sanadyq. Óıtkeni, barshamyz bop ala qystaı daıyndalǵan, kópten maqsat etken bul sapar bárimizge ortaq arman-múdde bolatyn.

Sóıtip, tań atpaı jelip júgirýge kiristik, demalys kúnderi qala syrtyna shyǵyp, shaqyrymdap jaıaý júrdik, velosıped teptik. Oleg Rábchenko ekeýmizdiń qyzmet bólmemiz 23 qabatta edi, soǵan aq ter-qara terge malynyp jaıaý shyǵatyn boldyq. Qysqasy, shama-sharqymyzsha aıaqty shynyqtyratyn, ókpeni shyńdaıtyn talaı jattyǵýlardy jasap baqtyq.

Jeme-jemge kelgende bul tirligimizdiń bári túk emes eken, balanyń oıyny sekildi bári adyra qaldy.

Muztaý joly biz oılaǵandaı tunǵan romantıka emes, asa qaýipti ári qıyn sapar bop shyqty.

***

Aldymen aýdan ortalyǵynan eki júz shaqyrymnyń ústindegi Qarakólge deıin (kartada Iazevaıa kóli dep belgilengen) «vezdehod» avtokólikterimen jettik. Kól jaǵasyndaǵy jotaly jazań túbekke Katonqaraǵaı ulttyq tabıǵı parki týrıser úshin qonaq úı keshenin salyp jatyr eken. Qaraǵaıdan qıǵan kórikti úılerdiń birnesheýi boı kóterip qalypty.

— Zaman yǵyna qaraı beıimdelip jatqan jaıymyz bar, — dedi osy óńirdegi orman sharýashylyǵynyń dırektory Igor Mesásev dosymyz.

— Muztaýǵa aǵylǵan týrıserdiń teń jarymy Qazaqstan arqyly ótedi. Olarǵa jaqsy servıs daıyndaý — el men jerdi nasıhattaýdyń bir parasy dep otyrmyz.

Osy Qarakóldiń jaǵasynda bir túnep, erteńinde salt attarmen erteletip Muztaýǵa sapar shektik.

Biz úshin osy bir qaıyrly sapardyń kerek-jaraǵyn qamdap, jón-josyǵyn jasap, eldegi qajet sharalardy úılestirgen Ulttyq tabıǵı parktiń dırektory Eren Jumaǵulov bolatyn. Erekeń jylmıǵan júırik, taıpalǵan jorǵa emes, uzyn jolǵa shydamdy, qıa-jartasqa myǵym myqty attardy daıyndatyp qoıypty.

Toǵyz at, segiz kisimiz. Segizdiń ekeýi — álpınıs-nusqaýshy, sosyn bir atqosshymyz bar. Palatkalar, tósek-qaptar, álpınısik ábzelder, basqa da kerek-jaraq artqan bir atty jetekke aldyq. Basqamyzda da teńdelgen qorjyn-somalar, olardyń ishi birneshe kúndik azyq-túlikke, jyly kıimderge, báteńke-baıpaqtarǵa toly.

Sodan toqtaýsyz sýyt júrip kettik. Atam qazaq aıtpaqshy, alasa-bıigi bar jermenen, ashyǵy-tuıyǵy bar jolmenen toqtaýsyz tartyp kelemiz. Taýly-qıaly uzaq saparda keı tusta joldyń sorabyn joǵaltyp, shyr aınalyp adasyp ta qalamyz. Sapar barysynda qazaqtyń kezindegi nebir kórikti qonystaryn, úkili jaılaýlaryn basyp óttik. «Kezindegi» deıtinim — Qarakólden shyǵa bere, arada on shaqyrym ótpeı jatyp Reseıdiń terıtorıasyna kirip ketkenbiz... Atam zamannan beri syzylyp qoıǵan joldyń jóni solaı eken.

Birazdan soń ońdy-soldy jyǵylǵan aǵash, sıdıǵan sıda, qaraqat pen kókboıaýdyń uıysqan butasy jolymyzdy bógep, taıganyń ishimen syrǵanaı yldılap, tús áletinde Katýn ózeniniń tereń shatqalyna tústik.

— Biz Eleńshadyr ózeniniń Qatynsýǵa qosylǵan tusyna keldik. Anaý ızbýshkany baıaǵyda bizdiń Katonnyń malshylary salǵan.

— Ien jerge úı salǵandary nesi?

— Buryn ıen emes bolatyn. Bizdiń malshylar ala jazdaı osy arada mal baǵatyn, keıde tipti qystap ta qalysatyn.

— Qazir she?

— Qazir eshkim turmaıdy. Qys aılarynda boranǵa qalǵan qoryqshylar ǵana soǵyp turady. Olardyń ózi oqta-tekte bir keledi.

Katýn ózeniniń eki jaq ańǵaryndaǵy keń kósilgen bul ıesiz mekenge qazir qazaqtyń malshylaryn Reseı jaǵy attap bastyrmaıdy eken. Al arǵy bettegi oırattar bolsa — anaý tas qamaldaı siresken quz-jartas, Abylaı aspas asýlardan beri óte almaıdy. Osylaısha Ór Altaıdy jaılaǵan Qarataı jurtynyń ertegideı ádemi tór jaılaýy saldyrap bos qalypty.

Orys halqynyń álimsaqtan beri arman etip, ańyz qylyp izdep ótken Belovodesi osy qazaq Altaıynyń Katonqaraǵaı óńiri ekeni kóp aıtyldy da, kóp jazyldy da. Keıde biz jetpis jyl ǵumyr keshken Keńes ókimetin kózsiz jamandaı beretinimiz bar. Alaıda, sol Keńes jaryqtyq bolmaǵanda bul aımaqtyń qazaǵy údere kóship, sonaý Qarqaralydan biraq shyǵa jazdapty. Qazan tóńkerisiniń aldynda Altaıdyń Shabanbaı alabyndaǵy álgi «Belovode» atalǵan quıqaly pushpaǵynyń bári Aq patshanyń jeke ıeligine ótip, Kabınetnye Zemlı Ego Imperatorskogo Velıchestva atalyp ketkenin bul jaqtyń halqy jaqsy biledi (Ol jaıynda osy kitaptyń «Shabanbaı» atty bóliminde keńirek aıtylady).

Baıqap otyrsaq, Altaı jazǵannyń kórmegen quqaıy qalmapty. Qal-aǵańnyń (Qalıhan Ysqaqov) osy óńirdi «jetimder men jesirler eli» deýinde de bir astar jatyr. Altaıdy jiliktep bólý aldyńǵy ǵasyrda, atap aıtqanda 1869 jylǵy Sháýeshek kelisiminde bastalady. Bul kelisim qalyń qazaqty ortasynan qaq bólip, Reseı men Qytaıdyń shekarasyn belgileıdi. Aq qashyp, qyzyl qýǵan alasapyranda bul óńirdiń qazaǵy Qytaı qashyp, «kirán» asyp taǵy oıran-asyry shyǵady. Ol qazaqtardyń kópshiligi odan ármen Tıbet ótip, Indıa kóship, Aýǵanstan arqyly túrik aǵaıyndardan ǵana pana tapqandaryn bertinde bildik. Qazan tóńkerisi qazaqty Altaı aýǵannan saqtap qaldy dep júrgende, 1930 jyly birtutas taıpaly el bolyp otyrǵan Katonqaraǵaı aımaǵy ekige bólinip, Qoshaǵashtaǵy (qazir jeke aýdan) aǵaıyn-juraǵat Reseıge qarap ketedi. Áıtse de, táýbeshil halyqpyz ǵoı, el bólinse de enshimiz bólinbesin dep júrgende, táýelsizdiktiń alǵashqy alasapyranynda belgisiz sebeptermen baıaǵy Shabanbaı osy Qatynsýǵa deıin, oǵan qosymsha Muztaýdyń mańaıy, Aqalaqa, Úkókke deıin Reseıge ótip ketipti.

Endi, minekı, «Shabanbaıdaı jer qaıda, Bulandydaı kól qaıda» dep bala kúnimizde ánge qosqan bal qymyzdaı baıtaq ólke jetim jatyr. Elge qut bolǵan óleńdi jer edi, erge qut bolǵan tereńdi jer edi, jerge qut bolǵan beleńdi jer edi, sol Shabanbaıdyń jarymynan aırylyp otyrmyz.

***

Balqaraǵaıy samsaǵan bir tumsyqty aınala bere qarsy aldymyzdan ashylyp salǵan jaıqyn dala eriksiz ish tartqyzdy. Jaıqyn dala jap-jasyl bolyp jaıqalyp jatyr. Sazdy jerdiń at baýyryn syzǵan bos baldyry, soıaýdaı boz qıaǵy emes, qyrdyń salqyn sabat shymdaýyt shalǵyny, ýyzdaı uıyǵan ultandy shóbi: úp etken samalmen qosylyp úlbiregen shálideı tolqyǵanda kóziń jasaýraıdy. Darıǵa-aı deseńshi, aǵash násilimen, jer jasylymen sándi degen osy da tegi!

— Bul alqapty «Mákıle darasy» dep ataıdy, — dedi bul óńirdi bir adamdaı biletin ormanshy Aǵádil Súndetbaev. — Qazaqtyń shybynsyz jazyn izdeseńiz — osy jerge kelińiz. Mynaý jaıqalǵan jasyl beldiń bári — atburshaq pen jońyshqa. Burynǵynyń qazaǵy bul daranyń shóbin malǵa shıpa, malshyǵa dári sanapty.

Alashtyń ardaqtysy, Eńbek Eri, júregi sara, kókiregi dańǵyl shejire qarıamyz Boshaı Kitapbaevtyń jazbalarynan Mákıle jaıynda sóz izdep, keıinirek mynadaı bir derek tapqanbyz.

«Mákıle — Samaı rýynan shyqqan dáýleti tasqan, mereıi asqan ataqty bı bolǵan kisi. Altaı óńirin jaılaǵan qazaqtardyń tarıhy, turmys-salty týraly Potanın, Radlov, Samoılovıch sekildi orys ǵalymdaryna kóp málimet bergen. Ór Naımannyń ot aýyz, oraq tildi Tańyryq aqyny:

Samaıda kisi qaıda Mákıledeı,

Bolmaǵan qartaısa da aqyl kedeı.

Kisi edi eki asyldyń qosyndysy,

Soqtyrǵan taıtuıaqtan saqınedeı,

— dep Mákıle bıdi qurmetpen jyrǵa qosqan eken.

«Apyrmaı, — dep kóz aldymyzǵa elestetken bolamyz, — mynaý keń ańǵardy bir kezderi myńǵyrǵan jylqy, mańyraǵan qoı, shapqylaǵan qulyn-taımen jarysyp shýlaǵan bala-shaǵa kóńildi dýmanǵa bólep, qan bazardaı qaınatyp jatty-aý tegi. Sol shadyman bereke anaý ózen jıegindegi bıdiń aq tóbedeı otaýymen, kıiz úıli aqshańqan aýylmen qandaı jarasym taýyp turdy eken!».

Qalaı deseńiz de, kóz súısiner kórkem jer.

Jalǵyz Mákıle darasy emes, tómendegi Quraǵan, Túrgen, Saqal ózenderiniń ańǵary, Eleńshadyrdyń el kóshkendeı ensiz qaptaly, joǵarydaǵy Qapshaldyń qapsaǵaı jondary — bári-bári qazaqtyń jóńkile kóship, jazyla jaılaǵan jaılaýlary bolypty. Úlkenderden estigenimiz — bul aımaqta malshylar maldy aldymen jaz boıy bıikke salady eken. Sodan bozqyraý túsip, maral batpaqtaıtyn mezgilde maldy etektegi sonyǵa jiberedi. Onyń sebebi — taý beldeýine qyraý túse jer tońazyp, jylqy taıǵanap mert bolady desedi.

— Bizdegi Arshaty aýylynda qoıshylar aıaqtaryna taqa kıip qoı jaıady. Qıa taýda taıyp ketseń — maı kúreńseniń ústimen qolshanadaı aǵasyń, — dedi bizben birge kele jatqan serigimiz, arshatylyq qoryqshy Manarbek Omarov.

Qalaı bolǵanda da osynshama qulpyrǵan keń óńirdiń adam baspas ıesiz qalǵany — jerge obal kórindi de turdy. Úlde men búldege oranyp otyrsa da oń jaqta qalyp qoıǵan arý qyzdy elestetkendeı. Mal tuıaǵy tımegen sony balaýsa, maıǵa bulǵaǵandaı jylt-jylt etken jasyl shalǵyn, shashaq atyp shubartqan myń san gúlshóp, ańǵardy jıektep sarqyrap aqqan asaý ózen... Barsha sulý ajaryn ashyp, myrzalyǵyn aıamaı-aq tógip salǵan ıesiz mekenge eljireı qaraısyń, egile úzdigesiń. Báribir, kóz qurǵyr toısa da, kóńil shirkin toıar emes. Attan qarǵyp túsip, maı shalǵynǵa aýnap-aýnap alǵyń keledi. Aqyry sóıtpeske bolmady... Bárimiz de attan qarǵyp-qarǵyp tústik te, belýardan kók shóp keship, biraz jer jaıaý júrdik. Kórkemdiktiń ánin salǵan qoıý gúlderdi ıiskep, qymyzdyq terip máz boldyq. Kókirekti aıqara ashyp jaılaýdyń kermek aýasyn armansyz bir simirdik-aı dersiń!

Jalpy «dara» sózi jeke turǵan taýǵa, shyń-jartastarǵa qatysty aıtylady. Talantty ǵalym inimiz Berdibek Bıarov «dara» sóziniń jeke adam meken etken qoınaýǵa, taý ańǵaryna baılanysty da aıtylatyndyǵyn jazady. Dál bizdiń mysalda keń ańǵardyń tústigi de, teristigi de órkeshtengen naızaly shyńdar, olardyń qaısybirin daralamaqsyń. Iaǵnı, Berdibektiń aıtqany jón, qazaq mynaý ańǵar ishindegi daladaı kósilgen keń jazyqty «dara» atap otyr.

Mákıle darasyn qorshaǵan eki qanattaǵy jaıylma bette aǵash sırek. Qysta qar kóshkini jıi túsetini — betkeıdiń betin ájimdegen taram-taram izderden baıqalady. Jergilikti jurt kóshkin túsip turatyn mundaı taz betterdi «shashyn» desedi.

Áldebir tusta Aǵadil aldymyzdaǵy japyrylǵan qalyń shópke qamshysyn shoshaıtyp:

— Mynany qarańdar, apamnyń izi! — dedi.

— Apasy nesi?

— «Apasy» — aıý da...

— Bizdiń jaqta qasqyr men aıýdy óz atymen atamaıdy.

Bárimiz japyrylǵan shópti, joǵarydaǵy qara ormannyń qalyńyna qaraı ketken badanadaı izdi qyzyqtap shýlasyp qaldyq.

— Mássaǵan, munda tezegi jatyr.

— Qane?

— Tezegi nege jap-jasyl?

— Jegeniń shóp bolsa — sen de sóıtesiń.

— Ózinen bý shyǵady.

— Bý shyqsa, «osy qazaqtar meniń boǵyma osynshalyq nege qyzyqty» dep tań qalyp, anaý aǵashtyń ar jaǵynda bizdi baqylap otyr.

Qapshal — bastaýyn muzdyqtan alyp Katýnǵa qosylyp jatqan kóbik shashqan doly ózen eken. Tentek sýlardyń qosylǵan tusynda jalǵyz aıaq soqpaǵymyz taýsylyp, endigi jol qıa-jartasqa, asý men jonǵa bastaǵan. Biz sıaqty bir-bir at minip, úzeńgilerin shiregen seriler emes, Muztaýǵa baratyndardyń deni jaıaý-jalpyly jandar ǵoı. Tasqa jabysyp, qorymdy attap-buttaǵan myna tar súrleý — jaıaýdyń joly. Tómende kóktemgi býradaı býyrqanǵan ózen, joǵaryda shynar ósken shyń jartas. Qorqaqtyń qudaıshyl keletini ras boldy. Biz de aldymen Allaǵa, sosyn astymyzdaǵy atqa sıynyp, tizgindi bos jiberip, áýpirimdep Qapshaldyń qorym tasynan aman-esen óttik.

Qapshaldan aman ótip, birer shaqyrym jer ozdyrǵan soń, taǵy bir múıisti aınala berip edik — aldymyzdan muzdyqtar kúmisshe jarq ete qaldy... Talaı ret fotosýretterden tanys, kitaptardan kórgen, oısha talaı zerttegen Katýn muzdyǵy, Gebler muzdyǵy.

Júrek dúrsildep ketti.

Muztaýdyń ózi joq, kórinbeıdi, bel ortadan meldektep qoıý tuman astynda qalypty.

— Apyrmaı, Muztaýǵa da jettik pe!

— Áli jetken joqsyń. Bylaı jaqyn kóringenmen, anaý etekke deıin áli on shaqyrym jer bar.

Osy jolmen talaı júrgen nusqaýshy jigit solaı dep jaýap berdi.

Biledi eken, biraz júre kele júrisimiz qıyndaı tústi. Shalǵyn shóp sırep, taýdan qulaǵan qorym tastar jıilep aıaqty qamady.

Aldymyzdan sýyq yzǵar esedi.

Baıqap kelemiz, jaqyndaǵan saıyn Muztaý tóńireginde ilgerindi-keıindi qaza bolǵan zertteýshi ǵalymdarǵa, glásıolog mamandarǵa, álpınıser men týrıserge ornatylǵan eskertkish taqtalar, túrli belgiler jıileı bastaǵan.

Aqyry taý etegine deıin attardyń bara almaıtynyna kózimiz jetti. Qınalsaq ta qaıtemiz, áldebir qyzyl qumaıt tóbeshiktiń jadaǵaılaý yǵyna toqtap, lager qurýǵa kiristik.

— Muzdyqtyń etegine deıin bes shaqyrym bar, — dedi nusqaýshymyz.

— Búgin osynda tynyǵyp, erteń tańǵy altydan jolǵa shyǵamyz. Palatkanyń bireýi, attar men atqosshy osy arada qalady.

Kók shalǵynyń arasy tolǵan tas eken. Jónin keltirip jerdi tazalap, ár tustan shoshaıtyp palatkalar tiktik. Ot jaǵyp shaı qoıyp, et astyq. Sosyn alaý basynda áńgime-dúken quryp túnniń bir ýaǵyna deıin káýkildesip otyrdyq. Jol júrip sharshaǵannyń bári umyt bolǵan. İrgedegi uly taýdyń tynysy, kóńildegi qaıdaǵy bir qytyqshyl qıal boıǵa qýat, júrekke jiger bergendeı. Álsin-álsin Muztaý jaqqa burylyp, úmittene kóz salyp qoıamyz. Ashylar emes, bizdi jatyrqaı sazarady. Shyǵystyń izetti qyzdaryndaı aqsha betin tumanmen jasyryp kórsetpeıdi qurǵyr.

Tún ortasy aýǵan shamada kún salqyndap, qar aralas jańbyr bastalǵan. Biz de palatkalarǵa kirip, uıqy qamyna kiristik.

***

Ǵalymdar Altaı taýynyń aty sonaý Gerodot zamanynda-aq belgili bola bastaǵanyn aıtady. «Tarıh atasynyń» jazbalarynda saqtardyń shyǵystaǵy mekeni retinde Altyntaǵ, Mastaǵ degen ataýlar kórsetiledi. Mundaǵy Altyntaǵ — Altaı, Mastaǵ — Muztaý bolýy ábden múmkin deıdi ǵalymdar. Oǵan dálel retinde Altaıdyń qoınaý-qolattarynda saqtardyń oba-zırattarynyń kóptep kezdesetinin alǵa tartady.

Al «Muztaý» ataýy ejelgi ádebı eskertkish «Oǵyznama» eposynda jyrlanǵan eken.

«Qyryq kúnnen soń Muztaý degen taýdyń túbine keldi... Shatyrlaryn túsirip, shók bolyp uıyqtap ketti. Tańerteń bolǵanda Oǵyz qaǵanynyń shatyryna kúndeı bir jaryq kirdi. Ol jaryqtan kók túkti, kók jaldy bir erkek bóri shyqty».

Keıinnen osy kók bóri Oǵyzdy únemi joryqtarǵa bastap júredi. Eposta Muztaýdyń atyna baılanysty taǵy bylaı deıdi: «Usha-qyrqasy toń jáne muz bolatyn. Sol úshin onyń aty Muztaý edi» (B.Bıarovtyń zertteýlerinen).

Jalpy osy saparǵa daıyndyq kezinde Muztaý jóninde túrli kitaptardan, Internetten birshama materıaldar jınastyrǵan bolatynbyz. Solardyń bárin júıelep, qorytqan kezde, negizgi derekter men málimetter mynaǵan saıdy.

Muztaý (oryssha aty — Belýha) — Altaı taýlarynyń eń bıik núktesi (4506 m), Qazaqstan men Reseıdiń shekarasynda ornalasqan.

Muztaýdy oırattar «Qatyn basy», «Úsh Súmer» dep ataıdy eken. Altaıdy kópten zerttep júrgen ǵalym — Turdyqul Shańbaı inimiz Úsh Súmer nemese úsh súre — kóne túrkide «táńir turaǵy» uǵymyn beretindigin aıtady. «Reseı Federasıasynda, onyń ishinde Altaı Respýblıkasynda qasıetti shyńǵa degen qurmet erekshe, — dep jazady ǵalym. — Altaı Respýblıkasynyń memlekettik gerbinde Muztaýdyń beınesi bar, ánuranynda Muztaýdyń aty atalady... Sońǵy on jylda Reseıde qasıetti shyńdy áspettegen júzdegen maqala, ondaǵan kitap jaryq kórdi».

Muztaýdyń basy men etegi máńgi qar, alýan túrli muzdyqtar, muzdyqtardyń jalpy kólemi 70 sharshy shaqyrymdy qamtyp jatyr. Muztaýdyń tóńireginde 162 muzdyq bar. Solardyń irileri sanatyna Aqkem, Berel, Qapshal, Sapojnıkov, Meńsý muzdyqtary jatady.

Jońǵar memleketi joıylǵannan keıin reseılik jıhankezder men zertteýshi ǵalymdar qazaq jerine lap qoıyp aǵylǵandary tarıhtan málim. Solardyń biri N.M.Iadrınsev (1842-1894) Muztaý týraly bylaı dep jazypty: «Na zapad ot Argýta ýje vıdny bylı dva pıka oslepıtelnoı belızny vechnyh snegov. Snega etı spýskalıs v dolıný kak by belaıa mantıa ı obrazovyvalı lednıkı. Iz nıh s shýmom razlıvalıs molochnye vody dvýh rek, Katýnı ı Berelı».

Moıyndamasqa lajyń joq, kásibı jazýshynyń oıyna kelmeıtin beıneli teńeý aıtqan. Muztaýdyń alqymynan jan-jaqqa qulaı aqqan appaq muzdyqtar boıjetken qyzdyń kúmis shashbaýyna uqsaıtyny ras.

Muztaý — qos órkeshti. Alystan qarasań — attyń erine uqsaıdy. Altaıdyń jon arqasyna appaq kúmis erdi jarqyratyp ertteı salǵan sekildi. Muztaýdyń jan-jaǵy kóz kórim kókjıekke deıin ala shubar shyń-jartastar. Qara ormandy, qapsal shatqaldy taýlardyń ajarynda Muztaý ǵana qaq kúmisshe jarqyrap jatady.

Osy eki órkeshtiń arasyn «Sedlovına» dep ataıdy.

El arasyna keńinen taraǵan ańyzdarǵa qaraǵanda — Muztaý kıeli taý sanalady. Býddashylardyń aıtýynsha, bul aımaq gúljazıraly ǵajaıyp el — Shambalanyń mekeni. Ári Býdda — Gaýtamanyń ózi Indıaǵa osy aradan sapar shekken.

Nıkolaı Rerıh pen Elena Blavatskaıanyń ilimin qýýshylar Shambalaǵa kirer esik osy Muztaýdyń tóńireginde desedi. Ol esik jylyna eki ret — kún men túnniń teńelgen kezinde, ıaǵnı jazda 24 maýsymda, qysta 24 jeltoqsanda ashylady-mys. Ony kórýdi ekiniń biriniń mańdaıyna jazbaǵan. Alaıda, kórý mindet emes, Muztaýǵa kelgen adamǵa onyń shapaǵaty juǵysty bolmaq-mys.

Jer sharynyń energetıkalyq órisi osy Muztaýda toǵysqan degen de senim bar. Ol energetıkalyq óris ǵaryshpen baılanysty, sol arqyly bul mańaıǵa kelgen adamdarǵa Muztaý kúsh-qýat berip, jan saraıyn tazartady, densaýlyǵyn túzeıdi. Osy sebepti de Muztaý — Jer-ananyń kindigi sanalady.

Muztaý ǵylymı, mádenı jáne tájirıbelik turǵydan da qundy obekt. Bul jerge jylyna júzdegen álpınıser, myńdaǵan týrıser toǵysady. Rerıhshiler men Býdda dininiń tegin izdeýshi shambalashylar legi ala jazdaı tolassyz shubyryp jatady.

Muztaýdyń, ásirese, TMD, Baltyq jaǵalaýy elderindegi ataq-dańqy aıryqsha. Bul elderdegi týrızmmen shyndap aınalysatyn jandardyń barshasy Altaıǵa, onyń júregi Muztaýǵa bir kelip ketýdi ózderine paryz sanaıdy.

Álgi, Deva Marıa Hrıstos degen bir qyz paıda bolyp, «zamanaqyr» týady dep jalǵanǵa jar salǵan 1999 jyldyń tamyz aıynda Muztaýǵa Reseı jaǵynan kúnine 1 myń adam baryp-qaıtyp otyrǵan. Qazir de Qazaqstan jaǵynan ár jaz saıyn, basqa týrıserdi, demalýshylardy sanamaǵanda, rerıhshilerdiń ózi myńdap baryp, kıeli taýǵa tabynyp jatady. Olardyń ishinde alys shetelden — Italıadan, Germanıadan, Avstrıadan, Indıadan keletin týrıser de barshylyq.

Muztaýdyń qalyptasý jasy 1,5 mln. jyl dep sanalady.

Muztaý týraly alǵashqy ǵylymı derekter 18 ǵasyrda paıda bola bastaıdy. 1836 jyly medısına doktory F.Gebler Muztaý men onyń mańaıyn zerttep, shamamen taýdyń bıiktigin anyqtaıdy, Katýn jáne Berel muzdyqtaryn ashady. Bul aımaqtaǵy dárilik-shıpalyq ósimdikterdiń asa moldyǵyn ǵylym álemine alǵash áıgilegen de osy dáriger.

Muztaýdyń basyna shyǵý áreketi ótken ǵasyrdyń basynda bastalady. 1907 jylǵy Geblerdiń balalary men izbasarlarynyń, 1909 jylǵy aǵylshyn Terkerdiń áreketteri nátıjesiz qalady. Muztaýdyń bıigine tuńǵysh kóterilgender — aǵaıyndy ǵalym Tronovtar. Bul oqıǵa 1914 jylǵy 26 shildede 15 saǵat 30 mınótte dep tirkelgen.

Odan keıin de Muztaýǵa shyǵý áreketi toqtalmaǵan. Biraq olardyń bári sátsizdikke ushyrap otyrǵan. Olardyń ishinde álpınızmmen aınalysyp júrgen jas ǵalymdar — keıinderi esimderi álemge áıgili akademıkter B.N.Delone, E.I.Tamm bolǵan. Muztaý óz basyna álpınıserdi ekinshi ret tek 1933 jyly ǵana shyǵarady.

Sodan Muztaýǵa týrısik jol uzaq jyldar boıy úzilip qalyp, 1952 jyldan qaıta jalǵasady.

Qazir munda Qazaqstan tarapynan týrızmdi damytý maqsatynda ınfraqurylymdar jasalyp, túrli sharalar iske asyrylyp jatyr.

— Ókinishtisi sol, Muztaý adam tanymastaı ózgerip barady, bul alańdatatyn jaǵdaı, — deıdi mamandar. — Álpınıser byltyr shyqqan joldaryn bıylǵy jyly taba almaı jańylyp qalýda. Óıtkeni Muztaý qatty erip jatyr. Muztaýdy qursaýlaǵan muzdyqtar baıaǵyda etekte, saıdyń tabanynda jatatyn. Qazir kindikke deıin órlep ketti. Jahandyq klımattyń ózgerisin osy Muztaýdan aıqyn ańǵarýǵa bolady.

Endi Muztaý jaıyndaǵy myna bir ádemi ańyzdy tyńdaıyq.

Qazaqta «Qyz emshek» degen jer attary kóp kezdesetini belgili. Solar sıaqty Muztaý da qos órkesh. Shambalashylar Muztaýdyń shoshaıǵan osy qos órkeshin Jer-ananyń emshegi desedi eken. Osy Jer-ananyń qos emsheginen Dúnıeniń tórt buryshyna appaq sútteı tórt ózen aǵyp jatyr. Olar — Katýn, Aqbulqaq, Kýcherla, Aqkem ózenderi.

Qandaı beıneli teńeý deseńizshi!

Kýcherla men Aqkemdi kórmedik, olar Muztaýdyń arǵy betinen teristikke qaraı aǵara aǵyp jatsa kerek. Al bergi bettegi Katýn men Aqbulqaq ózenderiniń túsi shynynda da sútteı appaq, ony bul jaqtyń jurtynyń bári biledi.

Jalpy Muztaýdyń bıigi jylyna 14 kún boıy ǵana ashyq turady desedi. Onyń ózi shilde men tamyz aılaryna, ıaǵnı Altaı jerindegi shóp shabý qarbalasyna sáıkes keletin sıaqty. Sonda shabyndyq basynda júrgen shópshiler aýa raıyn Muztaýǵa qarap boljap júredi. Muztaýdyń bıigine bult ilinse boldy — jańbyr jaýady degen sóz. Muztaý ashyq bolsa — kóńil de ashyq, sharýa da jaıly.

Al endi, orystar Belaıa Berel dep atap, kúlli ádebıet pen kartalarǵa jazylyp ketken Aqbulqaq týraly da aıta ketpese bolmas...

Búginde Aqbulqaq ataýyn kóp qalamgerler qate jazyp júr. Baıaǵyda Ǵafaǵań (Qaıyrbekov) ony Aqburqaq dep óleń-jyrǵa qosyp ketip edi. Byltyrǵy jyl Esenǵalı da (Raýshanov) solaı jazyp jiberipti. Endi bir qalamgerler Aqbulaq dep jańylýda. Týrasynda, aıran tústi bul ózenniń ataýy Aqbulqaq, ıaǵnı «bulǵaýshy», «laılaýshy» sózinen shyqqan. Óıtkeni, appaq Aqbulqaqtyń móp-móldir Buqtyrmaǵa qosylyp, ony birshama laılap, «boıap» jatqanyn bárimiz kórip júrmiz.

***

Tańerteń nusqaýshylar ár adamnyń rúkzagyn kerek-jaraqpen toltyryp, tap-tuınaqtaı etip jolǵa daıyndap berdi. Onyń ishinde karımat-tósenish, uıyqtaıtyn tósek-qap, taý men tasqa shyǵatyn arqan-jip, álpınısik ábzelder, árkimniń bir qabat jyly kıimi, sosyn bes kúndik azyq-túlik. Onyń úsh kúni shyńǵa shyǵý, bir kún túsý, bir kún — zapas. Telefon joq, radıo joq, ıen taýda oılamaǵan oqıǵa, kútpegen qıyn jaǵdaı týyp qalsa qaıtpekpiz.

Sóıtip, 30 kılogramnan kem emes bir-bir rúkzakty shireı arqalap, qazdaı tizilip jolǵa shyqtyq. Túni boıy jaýǵan jańbyrdyń bári buta-qaraǵannyń japyraǵynda irkilip qalǵan ba, Muztaýdyń túbine jetkenshe ústi-basymyz malmandaı sý boldy.

Otyz kılogramm júk alǵash kótergende buıymdaı bolmap edi, otyz metrden soń arqamyzda júk baryn sezdik. Bir shaqyrymnan soń aýyrsyna yńyrsydyq, bes shaqyrymdaǵy Muztaýdyń túbine jetkende kóz aldymyzda qyzyldy-saryly dóńgelekter oınap, tizemiz dirildep, táltirektep qaldyq.

Alyp muzdyqtyń sonaý bıikten ıreleńdeı aǵyp túsken uzyn tili jińishkerip baryp, juqara kelip etekke jete jyǵylypty. Muzdyq astyndaǵy úıdeı úńgirden fontansha atqylap Katýn shyǵyp jatyr. Talaı óleń-jyrǵa, roman-povesterge, kınofılmderge jeli bolǵan orystyń uly ózeni. Anaý tómengi tusynda kól-kósir darıaǵa aınalatyn aıdyndy ózenniń bastaý qaınary, minekı, osy.

Muztaýdan bastaý alǵan Katýn Taýly Altaı jerin kókteı ótip, Obqa quıady. Tómenirekte — áıgili Srostkı aýyly. Tas talaýy syrtynda, bar talanty boıynda, qazaq tektes ańqyldaq jigit Vasılıı Shýkshın marqumnyń týyp-ósken jeri. Óner álemindegi qaıtalanbas týyndynyń biri — «Kalına krasnaıa» kınofılmi osy Katýnnyń boıynda túsirilgen.

Katýn ózenin bizdiń qazaq «Qatynsý» desedi. Bul Qatynsýdyń Katonqaraǵaıǵa, ıaǵnı Qatynqaraǵaı men Qotanqaraǵaıǵa esh qatysy joq. Katonqaraǵaıdyń «Qotan qaraǵaı», ıaǵnı «top qaraǵaı» uǵymynan shyqqanyn zertteýshiler dáleldegen. Al Katýn ataýyna keler bolsaq, bul gıdronım tórkinin mamandar kóne túrki tilinen izdep tabady. Kóne túrki uǵymynda «qadyn» — «mártebeli», «aqsúıek áıel» degen maǵynany beredi eken. Belgili orys saıahatshysy P.M.Chıhachev (1830-1917) «Pýteshestvıe v Vostochnyı Altaı» atty kitabynda Katýn ataýy týraly bylaı dep jazady: «Ý nekotoryh túrkskıh narodov etot termın ımel bolee shırokoe znachenıe, tak kak on ýpotreblálsá v smysle «vladychısa». Poetomý reke ı dano nazvanıe «Katýn» — «sarısa reka».

...Jan shaqyryp, áıgili Katýnnyń bastaýynda biz de tóńirekti qyzyqtap jarym saǵattaı demaldyq.

Atqylap Katýn shyǵyp jatqan muzdyqtyń ústi qıa bolsa da jadaǵaılaý kóringen. Osymen órleıtin shyǵarmyz dep ıegimizdi kóterip edik, nusqaýshylar bastaryn shaıqasty: teristik jaqtaǵy ıin tiresken qorym tasty, shapshyma tikti kórsetti.

«Rasymen sóıtemiz be? Tfý, saıtan alǵyr, tas qursanǵan myna shaǵyldan neǵylmaqpyz!»

— Muzdyqtyń ústi asa qaýipti. Múmkindik barda muzdan qashyp, jermen júrip qalǵan jaqsy. Biz búginshe muzdyqtardyń jıegin jaǵalap, biraz bıikke shyǵamyz.

Nusqaýshy jigit abyrjyǵan kóńilimizge ózinshe basý aıtyp jatyr.

Búıtip «jermen júrgeni» bar bolsyn, álgi qorym tasty tiktiń jelkesine jetkenshe monshaǵa túskendeı kúı keshtik. Bıik taýlarǵa shyǵar aldyndaǵy osyndaı tóbelerdi Altaı qazaǵy «bórtek» desedi. Sol bórtegińniń jelkesine shyǵyp edik — arǵy jaǵyndaǵy shuryqtyń tabanynda jaltyrap, júzikteı kókpeńbek kól shyǵa keldi. Mundaı da kókpeńbek kól bolady eken-aý! Jaqyndaı bere baıqadyq, ózi túpsiz tuńǵıyq sıaqty. Kishkentaı kóldiń osynshalyq tereń bolǵany qalaı?

— Qysta qar kóshkini, jazda anaý bıiktegi dáý tastar domalap, osy kóldiń túbine urady. Urǵan saıyn kóldi tereńdetip tas ta, kóshkin de atqyp ary asyp ketedi.

Minekı, tereńdiktiń qarapaıym dáleli.

Kól jaǵasynda damyldap, kıim aýystyrǵan soń bastaýshymyz:

— Alda qıyn ýchastok, abaı bolyńyzdar! — dep eskertý jasady.

Qıyn ýchastogi — bir jaǵynan taýdan qulaǵan qar kóshkini úıgen, kelesi jaǵynan júzdegen jyldar boıy muzdyqtar yǵystyra sıyryp tastaýdyń saldarynan paıda bolǵan jal topyraq eken. Jal topyraq bolǵanda taýdaı bıik, aryq attyń shoqtyǵyndaı tar, ózi jylandaı sozylyp kóz jetpeıtin joǵaryǵa ketken. Jaldyń eki jaǵy da jarqabaq, onyń ústine júrer jolyń tike shapshyma órge bastaıdy. Tústik jaǵy qorym tas bolsa da áıteýir ar-arasynda shubartqan shóp baıqalady. Súrinip domalap ketseń de shym-topyraq kóńilge medet, tirelip qalasyń. Al teristik jany jańbyr sýymen mújilip ózinen-ózi qulap jatyr. Aıaǵyń múlt ketse boldy — syrǵanap anaý úsh júz metr etektegi muzdyqty baryp súzeriń sózsiz. Sosyn borpyldaq topyraqqa ilinip ázer turǵan qalyń tas óristen qaıtqan qoıdaı jamyrap, sońyńnan saý ete qalady.

Elestetýdiń ózi qorqynyshty. Elestetpeıin deseń pyshaqtyń qyryndaı jalǵyz aıaq soqpaǵyńnyń jarymy basqan saıyn jarylyp, álgi shaǵylǵa qulap jatyr. Qyrsyqqanda, qyzyl asyq qyltyldap, sharshaǵan aıaq syrqyrap, degenińe kónbeı álekteıdi. Arqańdaǵy basyńnan asa shoshaıǵan rúkzak attap basqan saıyn satqyndyqpen bulǵaq qaǵady. Tirsegiń dirildep, aıaǵyńdy qaıshylap súıretilip áreń kele jatqanda endi birde jelp etkizip qyrdyń qasqa jeli osyp ótedi.

Onyń ústine biz sekildi etjeńdileý paqyrdy júk arqalap órge shyqqan kezde jelke maı shalqaıtpaı, buǵaq maı eńkeıtpeı kegjıtip qınaıdy eken.

«Aı, osydan...» — degen alǵashqy ókinish bıikke bastaǵan dál osy jaldyń ústinde bir qylań bergen.

«Aı, osydan aman qaıtsam, kórmegenim taý bolsyn!»

Sezemin, báriniń oıynda sol. İshterinen meni sybap kele jatqandaryn da tútikken túrlerinen baıqap kelemin.

Júz márte demalyp, birneshe saǵat boıy qıa soqpaqpen órge tyrmysyp, shý aıaq, qyzyl maı bolǵan kezde áldebir ústirtke shyqtyq-aý qurǵyr.

Ústirt degeniń úlken jazyq eken, ústi toly qorym tas, úıdeı úlkeni, taqtaıdaı tegisi, naızadaı úshkiri — bári bar. Qyzyly, jasyly, kógi men sarysy taǵy bar. Teriskeıde túnergen qardan ada qara baýyr taýdyń jarymy osy ústirtte jatqan sıaqty.

Biraz júre baıqadyq, ústirttiń asty alyp muzdyq bop shyqty. Muz jaryǵy ár tustan bir kórinip qalady: ústi bir qabat qara tas, odan ári kógergen muz, qap-qara tereń shyńyraý. Jaqyndaǵan jandy jutyp qoıardaı úreıli.

Qazaqtyń aıtýly jýrnalısi Janbolat Aýpbaev dosymnyń birde osy muzdyqtar týraly áńgimesin qyzyǵa tyńdaǵanym bar. Sonda Janbolat Han-Táńiri jaqta muzdyń jaryǵyn qazaqtar «áńgek» deıtinin aıtyp edi. Osy sózdi men Ór Altaıdyń qazaqtarynan surastyryp edim, bilmeıtin bolyp shyqty. Meıli «áńgek» bolsyn, «jaryq» bolsyn, «qurdym» bolsyn — onyń zaty bireý: orasan saıda uzynnan sulap jatqan alyp muz kóldeneńinen qaq bólinedi. Muzdyqtyń ón boıynda mundaı áńgek-jaryqtar júzdep, myńdap kezdesedi. Onyń qaısybiri bolsyn adam úshin asa qaýipti.

Bir qyzyǵy, joǵarydan ıtergen qysymnyń áserinen muzdyń keıbir jaryqtary qaıtadan bitelip te qalady eken.

Álpınıser osydan birer jyl burynǵy bir qazaly oqıǵany aıtqan. Oqysta jaryqqa túsip ketken bir jigitke kómek beremiz degenshe muz jyljyp ketip, qaıran azamatty tirideı kómip tastapty.

Muzdyń jaryǵyna túsip nemese muz qulamasynan domalap, arysy mert bolyp, berisi aıaq-qolyn syndyryp múgedek bolyp qaıtatyndar — kóbinese nusqaýshysy joq, óz betimen eki-úsh adam bop keletin «jabaıy týrıser» sıaqty.

Shúkirshilik, qasymyzda tájirıbeli nusqaýshylarymyz bar, teorıa jaǵyn oıdaǵydaı óttik, sondyqtan álgindeı «jabaıy týrıserge» qaraǵanda jaǵdaıymyz jaqsy dep kúpti kóńilimizdi jubatqan bolamyz.

Ǵalymdardyń zertteýlerine qaraǵanda, Muztaý muzdyqtarynyń qalyńdyǵy birneshe ondaǵan metrden, keıbir tustarda 200 metrge deıin jetedi desedi. Sońǵy 150 jyl boıǵy baqylaý Muztaý muzdyqtarynyń bir jyl ishinde 20-30 metr tómen syrǵıtynyn anyqtap otyr. Alaıda syrǵı-syrǵı etekke jetetin muzdyqtardyń tili jahandyq klımattyń ózgerýine baılanysty jylma-jyl qysqaryp, taý kindigine qaraı tartylyp bara jatqanyn aıtady.

Endi myna derekke nazar salaıyq: álemdegi eń qalyń muz Antarktıdada, ondaǵy muzdyqtyń qalyń jeri 4330 metr dep belgilengen. Grenlandıada — 3200 metr, Pamır, Qaraqorym, Gımalaı taýlarynda júzdegen metrden birer shaqyrymǵa deıin jetip jyǵylatyn kórinedi. Eń qorqynyshtysy sol, osy qalyń muzdar da qaq aırylyp, orasan áńgek-jaryqtar jasaıdy. Qudaı ózi saqtasyn deńiz, áıtpese shaqyrymdaǵan shyńyraýǵa qulap ketken qaıǵyly jaǵdaılar da ómirde kóp bolǵan. Keı jaǵdaıda jaryqtar sýǵa tolyp, muz kólderi (morenye ozera) paıda bolady eken (Muztaýǵa órlep bara jatqanda muz betindegi úlkendi-kishili kólshikterdi biz de kórdik). AQSH-taǵy Malaspın dep atalatyn muzdyqta tereńdigi 300 metrlik áńgek taýdan qulaǵan tastarǵa, shań-topyraqqa lyqa tolyp, keıinnen sol araǵa ósimdikter qaptap ósip shyǵyp ketipti.

Biz otyrǵan Katýn — Muztaýdyń eń uzyn muzdyqtarynyń biri, shamasy on shaqyrymǵa jetedi desedi. Salystyrý úshin: álemdegi eń uzyn muzdyq — Aláskadaǵy Habbard muzdyǵy, onyń uzyndyǵy 116 shaqyrym. Pamırdegi Fesenko muzdyǵy 80 shaqyrymǵa sozylyp jatyr. Al Pakıstandaǵy kosmostan ózen sekildi kórinetin jalpaq Qaraqorym muzdyǵy — uzyndyǵy 60 bolsa, kóldeneńi 4 shaqyrym eken.

Osy jyldyń mamyr aıynda jýrnalıs Qaıyrdy Nazyrbaev ekeýimiz Mońǵolıanyń Baıan-Ólgeı aımaǵyna issaparmen baryp qaıtqanymyz bar. Baıan-Ólgeıińiz — bizdiń Altaıdyń kúngeı beti, shyǵys jaq atyraby. Qalıhan Ysqaqov aǵamyz «Ór Altaı dep sol Ólgeı jaqty aıtady, al Katonqaraǵaı alaby — tór Altaı, uqtyń ba» dep bizge birneshe ret eskertý de jasaǵan. Meıli, ór Altaı bolsyn, tór Altaı bolsyn, sol aıtqan Ólgeı jaqta — Mońǵolıa, Qytaı, Qazaqstan shekaralarynyń túıisken tusynda qatarymen bes bıik shyń jatyr eken. Mońǵoldar ony «Bes Boǵda» dep, qazaq aǵaıyn Muztaý desedi eken. Bizdi sol Bes Boǵdanyń etegindegi Syrǵaly dep atalatyn balyǵy bilekteı móldiregen qos kóldiń jaǵasyna aparyp dem aldyrǵan. Sonda Úzben Qurmanbaıuly degen aǵamyz: «Muztaýyńyz áne! — dep, batysta, Katonqaraǵaı jaqta buldyraǵan aqbas shyńdardy kórsetken-di. — Oralhan Bókeev jazatyn Muztaýyńyz osy bolady!»

Shyn Muztaýdyń qaıda ekenin jatqa biletin biz úndegemiz joq. Alaıda Oralhandy ózimsinip, Muztaýǵa deıin ózderine ıkemdep alǵan ólgeılik azamattarǵa kóńil shirkin jylyp salǵan.

— Osy Muztaýlardyń arasynda bıik shyńnan etekke deıin saı-salamen ıreleńdeı sozylǵan Potanın atty muzdyq bar. Qazaqtar ony «muz-ózen» desedi. Uzyndyǵy 20 shaqyrym shamasynda. Potanınniń muz jaryqtary tereń keledi. Mamandar keıbir jeri 200 metrge jetetinin aıtyp júr», — dep Úzekeń áńgimesin derektermen naqtylaǵan.

Minekı, bir Altaıdyń boıynda irgeles jatqan muzdyqtardyń tereńdigin kórdińiz be? Muztaý Bes Boǵdadan áldeqaıda bıik, shyǵý kategorıasy kúrdeli, ıaǵnı onyń muz jaryqtarynyń tereńdigi de mońǵoldyń bes shyńynan qalyspasa kerek.

Taý muzdyqtary qashanda tushshy sýdyń sarqylmas qory sanalǵan. Bir ǵajaby — etekte aptap ystyq, qýańshylyq bolǵan jyldary taý muzdyqtary ystyqtyń áserinen qattyraq erip, ózen sýlaryn molyqtyryp otyrady eken.

***

Etekten tańǵy segizde jolǵa shyqqan biz tasty ústirtke ilikkende tús aýyp ketken. Biz turǵan ústirt taýdan qulap aqqan tutas bir muzdyq bolyp shyqty. Árirekte sireý-sireý muz qulamalary baıqalady, odan joǵary surǵylt tuman. Sibirlep jańbyr jaýyp tur, uzaqqa sozylatyn, adamdy yǵyr qylar aq jaýynnyń naǵyz ózi. Nusqaýshylarymyz tuman ashylmaı muzǵa shyǵýdyń qaýipti ekenin eskertti. Tumannyń ashylýyn, jańbyrdyń basylýyn kútip, túski tamaq ázirledik. Arnaıy alyp shyqqan prımýstardyń birine shaı qaınatyp, ekinshisine tamaq pisirdik.

Shaı iship jaılanyp, kóje iship kóńildengen soń taǵy da jolǵa shyqqymyz keldi. Ne bel keter, ne belbeý keter degendeı, júrekterge qaıyra jiger bitken.

Týrasynda biz jal jaǵalap, taý saǵalap buǵan deıin qara jermen, attap-buttap qotyr tastyń ústimen júrip kelgen edik. Muzǵa áli tabanymyz tıe qoıǵan joq bolatyn. Sondyqtan álpınısik asaı-múseıdi asynyp, arqan-jibimizdi tartynyp, «koshka» dep atalatyn yrsıǵan bolat tisteri muz túgili, qarsh etip tasqa kiretin taqamyzdy aıaqqa baılap, anaý jaltyr muzdyń ústimen júrýge asyqtyq. Biz qansha asyqqanmen tóńirekti tumshalaǵan qorǵasyn bult seıilmedi, sibirlegen usaq jańbyr basylmady. Sibirlegen jańbyr ústi-basymyzdy taǵy da malmandaı sý etken. Ot jaǵyp jylynar bul mańaıda tis shuqyr aǵash joq, pana qylar qalqa joq, qaraıyp-qaraıyp qara tastardyń arasynda ersili-qarsyly júrdik te qoıdyq.

Bul tóńirekte biz ǵana ma desek, tómenirekten qarań-qurań bir top adam kórindi. Aralarynan bólinip ekeýi bizge kelip, jón surasyp tanysty. Ine jutqandaı aryq jigitter eken, kásibı álpınıser. Alty kisi, Barnaýyldan shyǵypty, Reseı jaǵymen kelip, Berel muzdyǵy arqyly arǵy bettegi Aqkemge ótip ketpek sıaqty. Mynaý Katýn muzdyǵynyń jolyn bilmeı, bizdiń jigitterden jón-japsar surap jatty.

— Anaý kóringen muz qulamasynyń ortasyn ala kóterilińder. Ústine shyqqasyn sol jaq jıegimen júrińder. Kelesi muz qulamasy asa tik ári byt-shyt jarylyp jatyr, sondyqtan sol jaqtaǵy jartaspen órleńder. Onyń arǵy jaǵynda qar kóshkini qaýpi bar jalama betkeıdi kesip ótesińder. Abaı bolyńdar. Sodan «Tıgrınaıa lapa» dep atalatyn muz qulamasynyń astynan ótip, Berel muzdyǵyna asar asýdyń astyna jetesińder. Al ol jerdiń jolyn tap basyp aıtý qıyn. Kúnige muz qulap, taý aırylyp jatady. «Albastynyń oınaǵy» deımiz ol jerdi. Asa qaýipti ýchastok, baıqarsyzdar.

Kelgen jigitter kartasyn ashyp jiberip, álgi aıtqannyń bárine kózderi jetken soń, rıza bolyp, rahmet aıtysyp qaıtyp ketti.

— Áne qarańdar, anaý muzdyń basynda bir kisi júr! — dedi Qaıyrdy.

— Qane? Bul tustan kisi kórinbese kerek edi.

— Qımyldaıdy. Kisi júr deımin.

— Mıraj ǵoı. Ol jerde kisi júrse — úlkendigi pildeı bolǵany.

— Shynymen sonshalyqty alys pa?

— Alys... Aq qar, kók muzda jerdiń aralyǵyn aıyryp-bilý qıyn.

Keshki alty bolǵan kezde tuman ashylar degen úmit úzildi. Osy arada palatkalar quryp, tańdy kútýge uıǵardyq. Qyp-qyzyl tastyń ústine palatka tigý de qıyn sharýa eken, jatar oryndy úshkir tastardan tazalap, qatarlap jalpaq tastar tósegen boldyq. Qansha tegistegen bolsaq ta túni boıy jambasqa batyp shyqty.

Keshki alageýim shaqta bizdi tańǵaldyrǵan bir kórinistiń kýási bolǵamyz. Anaý árirektegi muz qulamasyn bel ortadan tunshyqtyrǵan tumannyń basy bir sát seıilip, týra tóbemizden áldebir jaqpar tasty qarly shyńnyń bıigi jylt etti de joq boldy. Biz «bul qaı shyń» degendeı nusqaýshylarǵa qaradyq.

— Muztaý ǵoı! — desti olar.

Árıne, Muztaý ekenin ishteı biz de sezdik, biraq nege týra tóbemizden kórindi. Bizdiń kútkenimiz — anaý muz qulamasynan ármen jaıdaq bastalyp, qabyrǵalaı órlep, qıǵashtaı jetetin alystaǵy jadaǵaı shyń sıaqty emes pe edi? Mynaý... qarasań basyńdaǵy bórkiń túsetin shapshyma shyńnyń ózi ǵoı!? Mássaǵan!

Kúımedegi Qyz-Jibekteı bir sátke jalt etip, ǵaıyp bolǵan Muztaýdyń zańǵar aıbary júregimizdi kádimgideı shaılyqtyryp tastady. Astanadan alyp-ushqan kóńil sý sepkendeı basyldy. Muztaý bórikpen qaǵyp alar ońaı olja emes ekeni osy arada ǵana sanamyzǵa jetip, jon arqamyz jybyrlap, tiksinip qaldyq.

***

Jambasqa tas bata bergen soń tún ortasynda serpilip dalaǵa shyqqan edim.

Aı sútteı jaryq eken. Bizdi qorshaǵan dınozavrdyń jonyna uqsas quz-jartastar kógiljim saǵym astynda uıqyly-oıaý manaýrap jatyr. Tasyrlatyp quz-jartastardan jıi-jıi tas qulaıdy. Kúrkirep alystan áldebir kóshkin tústi. İrgedegi jartas jaqtan tańdaı tyqyldatqandaı ún shyǵyp edi, ile sol ún ár tustan qaıtalandy.

— Kókular! — dedi menimen birge shyqarǵa ere shyqqan Manarbek. — Sizder ony «Altaı ulary» dep oryssha aıtyp júrsizder. Durys emes, qazaq ejelden ony «kókular» degen...

Sosyn:

— Ózi sonshalyqty ádemi, súıkimdi qus, Qyzyl kitapqa engen sırek qus! — dep qosyp qoıdy.

Tóńirekti sholýlap, endi bir sátte ekeýmiz de burylyp teristik jaqqa qarap edik, mássaǵan, tynysymyz tarylyp, jaǵamyzdy ustap ańyrdyq ta qaldyq.

— Oh shirkin! — dep tipti Manarbektiń oqys daýsy shyǵyp ketti.

Teristik tusta ertektegideı, qoldan salǵandaı keremet bir sýret paıda bola qalypty. Kesheli bergi qoıý tuman etekke túsip, Muztaý shaıdaı ashylyp salǵan. Naq tóbemizde sútteı sáýlelenip turdy.

Biz uly taýdyń kindik tusynda jatyr ekenbiz.

— Jigitter, Muztaý kórindi!

Daýysymyz qattyraq shyǵyp ketti bilem, jigitter uıqyly-oıaý bir-birlep palatkalardan bastaryn shyǵaryp, olar da aspanǵa qarap ańtarylysyp qaldy.

— Vot eto da!

— Jetiqaraqshyny qarańdar, týra jelkesinde tur!

— Daıar turǵan kartına dersiń.

— Iapyrym-aı, bıik-aq eken ózi!

— Muztaýyń osy bolsa, men qorqaıyn dedim. Aman turǵanda osy aradan qaıtyp ketsek qaıtedi?

Shekesine aı sáýlesi túsip, juldyzdy aspan astarynda sútteı munartqan Muztaý rasynda da kózdi arbaıdy. Shyń bıigi baıaý qozǵalatyn sıaqty, appaq kemedeı qalyqtap kók aspanda júzip bara jatqandaı sezimińdi qytyqtaıdy.

Osy kórinis taǵy bir kórkem dúnıeni kóz aldyǵa ákelgendeı boldy. Agradaǵy ataqty Tadj-Mahal mavzoleıi aıly aspan ajarynda osylaısha úlbireı qalyqtap turatyn. Qanshalyqty sheber sýretshi bolǵanymen, Vasılıı Vereshagın ǵajaıyp kúmbezdiń aspan men jerdiń arasynda júzgen názik beınesin jetkize almady. Biraq biz Oraǵańnyń (Oralhan Bókeı) sońǵy ret júrip ótken jolymen saparlap, sol ǵajaıypty kórip qaıtqanymyz bar. Sol saparda bylaıǵy jurt kóp aıtatyn osy bir ańyz-áńgimeniń shyndyǵyna kóz jetkizgenbiz. Endi, minekı, Oraǵańnyń Muztaýy da aıly aspan ajarynda Tadj-Mahaldaı qalyqtap kerenaý júzip barady.

Muztaýdyń mańaıynda ómirge kelip, Tadj-Mahaldyń qasynda dúnıeden ozǵan qaıran Oraǵań-aı deseńshi! Kóńildi munarly muń, júrekti sazdy saǵynysh syzdatqandaı boldy.

«Armysyń, Áýlıe taý, qasıetińe bas ıip kelip turmyz aldyńa!»

***

Barnaýldyń álpınıseri tańǵy beste temir ilgekterin shyldyrlatyp, ledorýb-taıaqtaryn tyqyldatyp bizdiń qasymyzdan ótti. Qyzyqtap palatkadan syǵalap edik, qyzyldy-saryly kıingen alty kisi jipteı tizilip joǵarydaǵy muzdyqqa bettep barady eken.

Biz bir shetinde jatqan Katýn muzdyǵynyń ıreleńdegen basy kóz kórim jerge deıin ashylyp qalypty. Tumannyń etegi túrilip, Muztaýdyń alqymyna kóterilipti. Túndegi Muztaýdyń qos shyńy bult astynda taǵy joǵalǵan.

Tańerteńgilik tamaqtan soń palatkalardy jyǵyp, rúkzaktarymyzdy arqalap, asaı-múseı ábzeldiń bárin baılanyp, aıaqqa bolat taqany myqtap taǵyp biz de jolǵa shyqtyq.

Kesheden beri kórer kózge nasybaı atysqandaı-aq aralyqtaǵy alǵashqy muz qulamasy jetkizbeı sarsańǵa salǵan. Armanshyl kózge arqan boıy jerdiń tusaý boıy jaqyndyǵy bolady degen osy. Qulamaǵa deıin de muzǵa órmelep eki sarqyramadan óttik. Osy muz sarqyramalarynyń jelkesinen bastalatyn jazyqtar alystan qaraǵanda jyp-jylmaǵaı sıaqty, jaqyndap barsań — beti bujyr-bujyr, sosyn úlkendi-kishili muz jaryqtarǵa toly. Kishigiriminen áıteýir bir-birińdi arqanmen demep qarǵyp-shorshyp ótesiń-aý, al úlken jaryqtardy aınalyp, taýdyń kemerinen oralýǵa májbúrsiń. Bir joly úsh jaǵymyz birdeı ótkel bermes aralǵa tap bolyp, keri sheginýge týra keldi. Keıbir muzdyń jaryǵy el kóshkendeı endi, túpsiz tereń eken, qaraýǵa júz shydamady.

Óskemende kásibı álpınısiń biri, fotosýretshi Pavel Krasýlın degen jigitpen sóıleskenim bar-dy.

— Muztaýǵa bettegen adam aq nıet, adal peıilmen jolǵa shyǵýy kerek, — dep eskertip edi Pavel. — Áste «men Muztaýdy baǵyndyrý úshin bara jatyrmyn» degen asylyq oı kóńilde bolmaý kerek. Muztaý shamshyl, qazymyr, mert qylady. Sosyn kóp álpınıser Muztaý alasa eken dep mensinbeýshilik jasap, aldanyp qalady. Jalpy álemdegi shyńdardyń kúrdeliligi — ósimdikterdiń qaı beldeýde taýsylýyna qaraı ólshenip baǵalanady. Mysaly Shpısbergende ósimdik 200-370 metr bıiktikte túgesiledi. Sóıte tura bul araldyń alasa taýlarynyń ózine shyǵý qıamettiń qaıymy. Andy taýlarynda 6000-6500 metr bıiktikke deıin ósimdik óse beredi. Pamırde 5200 metrge, Gımalaıda 6 shaqyrymnyń ústinde, ózimizdiń Han-Táńiride 4000 metrden joǵary ósimdikter bar. Al Muztaýda ósimdik eki myń metrden soń joǵalady. Osylaı eseptegende, Muztaý shyńynyń kúrdeliligi alty myńnan joǵary dep qabyldańdar!

Endi minekı, Paveldiń osy sóziniń shyndyǵyna biz ózimiz kýá bolyp, kórip-bilip kele jattyq.

Muzdyq degeniń, bylaı qaraǵanda, taý alqymynan bastalyp etekke deıin ıreleńdep shalqı aqqan alyp darıaǵa uqsaıdy eken. Mynaý Katýn muzdyǵynyń eni 500-600 metr shamasy, uzyndyǵy 10,5 shaqyrym, jalpy aýmaǵy 13,2 sharshy km. dep oqyǵanymyz bar. Áıteýir kesheden beri, etekten beri órlep júrip kelemiz ǵoı, alda qansha jer baryn taǵy bilmedik.

Al muz qulamasy degenińiz — taýdaı sarqyramalarǵa uqsaıdy. Sonda shyrqaý shyńnyń alqymynan aq kóbigin aspanǵa atyp, jardan qulap, jartasqa soǵylyp aqtaryla aqqan asaý darıa bir sátke muz bop qatyp, qımylsyz toqtap qaldy dep elestetińiz. Mundaı tańǵajaıyp peızajdy bylaıǵy ómirde kezdestirý múmkin emes. Tipti kóktemde seń júrgen kezdegi Buqtyrmanyń asty-ústine shyqqan muz torostary da mynanyń qasynda balanyń áreketi ispetti. Muz qulamalardy quddy bir jyn oınaǵy dersiń, astan-kesteń dúnıe, byt-shyt álem, kóz aldyńa zamanaqyrdy ákelgendeı. Iin tirese eńiske qaraı entelegen úıdeı-úıdeı qalyń muzdyń arasy túıe syıar da, kúıme syıar da sańyraıǵan sańylaýlar. Onyń tómengi jaǵy úńireıgen, omyraıǵan jaryqtar. Jaqyndaı berseń júrek sýyrǵandaı túpsiz qurdym. Erbıgen áneýbir kesek muzdar biriniń ústine biri shyǵyp salbyrap qalypty. Túrtip qalsań jarty Altaıdy kúńirentip, jer — dúnıeni jańǵyrtyp tómen qaraı aǵaıyn dep tur. Salbyraǵan muzdarda qaptaǵan kók súńgi, «muz bolmasa súńgimen tóbeńdi oıam» degendeı túksıe tónedi.

Osynyń bári álgi sheteldik kınolarda kórsetetin basqa planetadaǵy fantasıkalyq sýretterdi eske túsirgen.

Kesheden beri alystan munartqan muz qulamasy taýdaı bıik muz jarqabaqtar bolyp shyqty: túbine jetken soń joǵaryǵa shyǵar jol taba almaı tosyldyq. Byltyr salynǵan joldyń ústine úıdeı muz qulap, oǵan qosymsha arandaı jaryq paıda bolyp, joldy tas bekitip tastapty. Nusqaýshylar tuspaldap jol izdep, muzǵa temir qadap, arqan taǵyp jıyrma metrlik alǵashqy jaltyr jarqabaqtyń ústine shyqtyq. Týra osy ádispen bir-birimizdi demep, arqanmen tartyp taǵy eki úlken qabaqqa shyqqan kezde muz qulamanyń tóbesine de jetip qalyppyz.

— Myna jerden tez ótip ketýge tyrysaıyq. Qar kóshkini qaýpi bar, túnde bul jaqqa qar jaýypty, — dedi bastaýshy jigit.

«Myna jeri» — betin appaq qar japqan jalama betkeı eken. Betkeıdiń bıiginde salbyrap-salbyrap tómenge túksıe tóngen qasat qardyń uzyn jaly baıqaldy. Beıne-bir taýdyń ózi salba-salba bórik kıip alǵan ba dersiń.

— Anaý «kozyrekti» kórdińder me? Ol jaı ǵana muz emes, aısberg. Jyljyp ketse jolyndaǵysyn typ-tıpyl sypyryp áketedi.

Bizde záre joq, joǵaryǵa jaýtańdaı qaraımyz.

— Sosyn... jótelmeńder, qatty sóılemeńder!

«Masqara, ne deıdi!»

Muzdan muzǵa jabysyp órmekshideı órmelep kele jatqan bir sátte jolbasshymyz jaltyr muzǵa tesilip, jabysty da qaldy.

— Ne boldy?

— Sarancha! — dedi tańdana basyn shaıqap. — Ol ońbaǵan Muztaýǵa da jetipti.

Anaý bir jyldary basymyzǵa bále bop jabysqan shegirtkeniń bireýisin biz de kórdik. Shynynyń astynda mýzeıde jatqandaı eken, muz ishinde máńgi qatyp qalypty.

Keshe, shapshyma bıikke kóterilgen kezde ár on metr saıyn az-kem toqtap, bir tynystap alýshy edik. Qazir bolsa jan kerek, jalama betti kóldeneń kesip kógendelgen qoıdaı tompańdadyq. Aýzymyz aýa jetpeı baqadaı ashylyp, ókpemiz kúıip ketti-aý degen kezde betkeıdiń arǵy shetine ilingenbiz.

Betkeıdiń arǵy shetinen kelesi bir muz qulamasy bastalǵan.

— Byltyrǵy jol bitelip qalypty. Muzben emes, myna jartaspen kóterilemiz, — dedi bastaýshymyz.

Biz dál tóbemizden tóngen, ózimiz túbinde otyrǵan quz jartasqa shalqaıyp úrke qarap qoıystyq. Atasyna nálet, bul jartastyń ushar bıigi kórinbeıdi. Qyltıǵan shópten ada bezergen bedeý báleniń ózi... Ónboıyna tekshelep jıǵany qudaıdyń tasy emes, qatpar-qatpar shoıyn bloktar ma dersiń.

— Bıikten qorqatyn bolsańdar áste tómen qaramańdar. Bir-birimizdi arqanmen demep otyramyz. Aıaqtaryńdaǵy taqany sheshińder.

«Oıpyrmaı deseńshi! Muzǵa shyǵarymyzdy ishteı bolsa da sezgen shyǵarmyz. Biraq jartasqa órmeleımiz dep kim oılaǵan?»

Shataqqa túsken shashyn aıamas demekshi, qaıta qaıtyp ketetin emes, shyǵýǵa májbúr boldyq. Qara tasqa taskeneshe jabysyp, qara terge malshynyp, bir qudaıǵa sıynyp órlep kettik. Aıaqty durys jerge, myqty tasqa basýǵa tıissiń. Qol da solaı. Qudaıym «jıvoı kamen» dep ataıtyn bylqyldaq tasty basyp qalýdan saqtasyn. Bylqyldaq tas aldymen ózińdi súrindiredi, sosyn tómenge domalap, sońyńda kele jatqan adamdy mert qylady.

Baıaǵyda, Almatyda júrgen kezimizde Medeýge bara jatqan jolda jartasqa órmelegen qyz-jigitterge qarap qatty qyzyǵýshy edik: júrek jutqan naǵyz myqtylar solardaı kórinetin. Myna qazirgi bizdiń tirligimizge qaraǵanda olardiki balanyń oıyny eken ǵoı. Olar joǵarǵy jaqqa shyǵyr qaǵyp, arqan tartyp shyǵady. Bizdiń jaǵdaıda shyǵyr túgil, saıtan da joq. Belińe baılanǵan arqan da ánsheıin dátke qýat ekenin sezemiz. Óıtkeni, sen qulasań joǵarydaǵy ilinip-salynyp ózi áreń ketip bara jatqan serigińdi de jula keterińdi bilesiń. Sondyqtan namysqa basyp, ózgege aýyrtpalyq salmaı, serikterińdi uıatqa qaldyrmaı, bárin óziń jasaýǵa tyrysasyń. Al arqańdaǵy rúkzak qurǵyr osyndaı almaǵaıyp sátterde qas dushpanyńdaı qımylyńa kedergi jasap, bulǵaqtap tómen tartatynyn qaıtersiń!

Itshilep júrip jartastyń bıigine de shyqtyq-aý. Bıigi jadaǵaı shyǵar, aıaq serpip sál de bolsa tynystaıtyn shyǵarmyz dep úmittensek... Selebedeı sereıgen biróńkeı úshkir tastar. Alla saqtasyn, arǵy jaǵy odan beter qorqynyshty, shyńyraýdaı tereń quz. Tym tómende, quz tabanynda aǵara ıreleńdegen taǵy bir muzdyqtar kórinis berdi.

Jartastyń arǵy betin kórgende júz shydamaı, júrek loblydy. Amal qansha, jartas bıigindegi aranyń tisindeı órkeshtengen tastarǵa jabysyp, áýpirimdep taǵy birshama jer jyljydyq. Jartas taýsylǵan bette arǵy jaǵyndaǵy qalyń qardyń ústine bir-birlep topyldap qulaı berippiz.

Jańaǵy jartas shilde terimizdi shyndap bir shyǵarǵan. Qardyń ústi týǵan úıimizdeı, qus tósegimizdeı kórinip ketti. Mamyq qardyń betinde ahylap-úhilep alshydan túsip sulap-sulap jatyp qaldyq.

— Oıpyrmaı, ózimizdi osynsha qınaıtyndaı ne kún týdy basymyzǵa!?

— Áı, osydan aman qaıtsam...

— Jaýǵa emes, jartasqa jaltaqsyz shaptyq-aý.

Sharshaǵan jigitter ázildegen bolyp ishtegi qyjyldy tarqatyp, kúńkildesip aldy.

Azdap jel turyp, qar betinde syrma júgire bastady.

— Muztaýdy qarańdar!

Bárimiz burylyp joǵary qaradyq. Muztaýdy tumshalaǵan aqsur bult tesilip, qos shyńnyń arasyndaǵy Sedlovına kórinis berdi. Sedlovınada alapat boran, uıtqı soǵyp dúnıeni buldyrlatyp tur. Muztaýdyń mańaıyna úıirilgen aqsha bulttardyń ádemisin-aı deseńshi. Sheber qylqalamnan shyqqan daıyn turǵan óner shyǵarmasy. Eshqandaı modernniń qajeti joq, jaryqtyqtyń symbaty da, sulýlyǵy da óz boıynda jatyr. Boran uıtqyǵan Sedlovınanyń ústinde, Muztaýdyń ushar bıiginde qara noqattaı bir qus ushyp barady. Boranmen, bultpen, tumanmen talasyp, birde kórinip, birde joǵalyp samǵap barady.

— Mynaý búrkit qoı!

Qus kórmeı júrgenimiz joq, sodan ba, Muztaý bıigindegi buldyraı kóringen qusqa alǵashqy sátte kóńil burmappyz. «Búrkit» degesin eleń etip, qyzyǵa tesilip qaldyq. Osynshama bıikte sharyqtaýyn qarashy. Qudaı biledi, Muztaýdyń ushar basyndaǵy qaraıǵan anaý jartastarǵa uıa salǵan bolar. Endi, mine, aqtútek boranǵa qarsy qasqaıyp shamyrqana shyrqap bara jatqany. Qandaı qaısarlyq deseńshi!

Bul kórinis bizdiń de jigerimizdi janyp, boıymyzǵa qýat bergendeı boldy. İlbip taǵy alǵa jyljydyq.

Bes qabat úıdiń bıiktigindeı kezekti bir muz qulamasynan qazyq qaǵyp, arqan tartyp ótip kettik. Bul muz qulama alǵashqy ekeýine qaraǵanda, birshama alasa ári taıpaqtaý sıaqty kóringen. Álde biz de muzǵa órmelep úırenip qaldyq pa. Qalaı bolǵanda da, endigári jartasqa shyǵýdan saqtasyn dep ishten tilep kelemiz.

Muz qulamanyń arǵy jaǵyndaǵy taǵy bir qarly qıany qabyrǵalap, alaqandaı ǵana adyrdyń ústine shyqtyq.

— Osy jerde lager quramyz, — dedi bastaýshy. — Budan árige sizderdiń shamalaryńyz joq.

— Budan ári atam deseń attap baspaımyn.

Ábden sharshaǵan jigitter qaljyńdaǵan bop taǵy da shyndaryn aıtyp qaldy.

Jondana sozylǵan qarly dóńniń ústine qatarlap qos palatkany quryp tastadyq. Shaı qoıyp, júrek jalǵadyq. Kún keshkirip qalǵan mezgil edi, tómende buldyraǵan jasyl álemge qarap qoıyp, áńgimeniń tıegin aǵytystyq. Ymyrt túse qoıý tuman basyp, bárimizdi eriksiz palatka ishine qýalady. Artynsha kesek-kesek burshaq jaýdy, túnniń bir ýaǵyna deıin ysqyryp boran soqty. Biz jatqan dóńniń kúngeıi qulama qıa bolatyn, boran palatkamyzdy qıaǵa qaraı úrlep jiberse — syrǵanap tómendegi muzdyń jaryǵynan bir-aq shyǵaryń kámil. Shúkirshilik, eshqandaı oqys oqıǵaǵa ushyramaı, uıqymyzdy qandyryp, keler tańdy amandyqpen qarsy aldyq.

***

Erteńinde jigitterdiń ekeýi kúrkildep jótelip, sýyq tıip syrqattanyp qalypty. Budan arǵy júriske shamalary jetpeıtini baıqaldy. Osyndaı sebepke baılanysty ekige bólinip, arǵy saparǵa azǵantaı toppen attanýǵa kelistik. Bir palatkany, nusqaýshy bir jigitti aýyryp qalǵan dostarymyzben qaldyryp, qalǵan top tańsáriden asyǵys jolǵa shyǵyp kettik.

Taǵy da syldyr-syldyr shyǵyrshyqtar, qońyraýlatqan ilgekter, taq-tuq temir taıaq. Qysqasy, muz betindegi sylbyr sapar bastaldy da ketti. Keı tustarda qalyń qar, ombylaýǵa týra keldi. Túndegi boran ǵoı úrlep tastaǵan, jolyn bilmeseń, jónin ańdamasań, mundaı qardyń ústimen júrý qaýipti eken: astynda tereń qurdym jatýy múmkin.

Sonaý etekten kórinetin «Tıgrovaıa lapa» dep atalatyn muz qulamanyń astynan óttik. Asa qaterli bolǵan soń jolbarystyń tyrnaǵyna teńep, beınelep aıtqan bolar. Týrasynda, bul muzdyqtyń poshym-kelbeti jalama betkeıden ysqyra aǵyp kele jatqan alyp kemege uqsaıdy eken. Álemge áıgili álgi «Tıtanıktiń» súıir tumsyǵynan aýmaıdy. Eger záýdiǵalam jer qozǵalyp, kemege uqsaǵan mynaý alyp muz jyljyp ketse — atom muzjarǵyshy qusap myna saıdaǵy qalyń muzdyqty qars aıyryp, odan áridegi anaý jartas-taýymen qosa qaq jaryp óterdeı.

Jyljyǵan saıyn júris qıyndady. Muzdyń beti keshegideı ashyq emes, ár tusta bir úıilgen úskirik qar. Onyń ústine muz jaryǵy, oıqyl-toıqyldar kóbeıip, adymdy ashtyrmaı keledi.

Degenmen, eki kúndik júriske ájeptáýir ysylyp qalsaq kerek, búgin qara terge malshynyp, ókpemiz kóbiktenip kele jatsaq ta qaırattymyz. Aqyry úsh kún boıy boılaı júrgen Katýn muzdyǵynyń basyna jetip, Muztaýdyń alqymyna tireldik. Osy tusta keshegi barnaýldyq álpınıser ońǵa burylyp, Berel muzdyǵyna qaraı asyp ketipti. Biz sol qanatty betke alyp, aldymen Sedlovınaǵa shyǵýdy maqsat etip kelemiz. Dál osy solǵa burylar tusyńyz — rasynda da, albastynyń oınaǵyna uqsaıdy eken. Ompy-shompy, alshy-táıke turǵan biróńkeı kesek-kesek muzdar, dodaǵa túskendeı asty-ústine shyǵyp jatyr. Onyń qaısysyn saǵalap, qaısysyn jaǵalap júrerimizdi bilmeı taǵy biraz áýre-sarsańǵa tústik. Áıteýir, bastaýshy jigitimizdiń kásipqoı álpınıs bolǵany ońdy bolar ma, muzdardyń sańǵal tesiginen ótip, bireýinen bireýine taýtekeshe sekirip, endi birde kók muzǵa jabysa órlep, tómendegi bizderge arqan tastap otyrdy. Sosynǵysy, ejelgi Astekterdiń tekshelengen pıramıdalaryna uqsaǵan taǵy bir opyr-topyr muz qulamasynan áýpirimdep ótkende baryp sıyrdyń órisindeı ǵana áldebir tepseńniń ústine shyqqanbyz.

Tepseń ústinde qyzyl syrma júgiredi. Aqpannyń qyzylyndaı momaqan kóringenimen — yzǵarly, bet pen muryndy shymshylap qoıady.

— Lager quramyz, — dedi bastaýshy.

— Júre bermeımiz be... Muztaýdyń basyna áli biraz jer ǵoı?

— Bolmaıdy! Aýa raıy buzylaıyn dep tur. Men sizderdiń ómirlerińizge jaýap beremin. Qaıtyp kelip osy araǵa qonatyn bolamyz.

Meıli, oǵan da kóndik. Palatka tigip, prımýsqa tamaq jylytyp, sońynan sol prımýsqa shaı qaınatyp ishtik.

Tómengi lagerdiń tusy áldeqaıda jyly ma dedim. Kún kózi shyqsa boldy — muz betinde syldyrap, jipteı sozylyp jińishke bulaqtar aǵyp jatady. «Taýdyń bulaǵy sándi, kóldiń quraǵy sándi» desedi ǵoı. Endeshe muz betimen júgirgen monshaqtaı móldir bulaqtyń da sánin kórdik-aý osy. Shaılyq sýymyzdy syldyraǵan sol bulaqtardan jınap alýshy edik. Myna jerde jentektep jınap, qardy eritýge týra kelgen.

Tús mezgili aýyp ketti. Baǵanaǵy qyzyl syrma qataıa túskendeı. Qaıta kelip osy jerde túneıtin bolǵasyn, júgimizdi birshama jeńildetip, órmelep taǵy da joǵaryǵa kettik. Azdan soń saýys-saýys siresken taǵy bir muz qulamasyna kezdestik. Dál ortada órkeshtengen úsh basty muz jartas tur, ón boıy qotyr-tesikke toly. Bul neǵyp taýsylyp bermeıtin qulamalar men sarqyramalar. Muztaýdyń basyna deıin jol bermeı qamaldaıyn qasqaıyp turǵandaryn qarashy!

Aldyńǵy kisiniń izimen ańdap basyp, bir-birimizben arqanmen jalǵasyp júrip kelemiz. Kezekti bir muz jaryǵy aldymnan shyqqan, ústinde kópir jasap kóldeneńdep kesek muz jatyr. Jolbasshymyz álgi kesek muzdy bir basyp, ary attap ketipti: taqasynyń izi saırap jatyr.

«Masqara bolǵanda, osy kesek meni kótere almaı júrmese!»

Kóńilde kúdik tursa da, tik jolmen órlep sharshap kele jatqanyń bar, onyń ústine myna jaryqtan sekirer bolsań — taǵy biraz kúsh-qýatyńdy sarp etesiń. Osyny oılap, qudaı saqtar dep kesek muzǵa aıaqty qoıyp attaı bergende, saldyr-gúldir muzdyń jaryǵyna tústim de kettim.

— Sryv!

Arqamdaǵy rúkzakqa ilinip, salbyrap turyp qaldym. Aıaǵymmen aýany qarmaımyn. Jigitter de arqandaryn tartyp tura-tura qalysty. Kómektiń baryn bilseń de aıaǵyń jerge tımegen soń boıyńdy qorqynysh bıleıdi eken. Onyń ústine sezip turmyn, men qulaǵan jaryq tómenge qaraı keńeıip ketken sekildi. Aıaǵymdy qalaı sermesem de taqanyń ushyn muzǵa ilindire almaı dymym qurydy. Áıteýir jan kerek, ne zamatta taqanyń ushy muzǵa shanshylǵan. Sodan shyntaqtaı tartynyp, eńiske qaraı aýnap syrtqa shyqtym.

— Kórmegen sharýa edi, bul da bitken bir is boldy, — dep jigitter kúlisip jatyr.

Et qyzýymen alǵashynda baıqamappyn, muz súńgi tizeme kirip, bir qabat terisin sypyryp áketipti.

Odan arǵysy — bir saǵattan artyq ýaqyt qabyrǵa betkeımen kóterilip, kún eńkeıgen shaqta fýtbol alańyndaı úlken jazyqqa shyqqanbyz.

Muztaýdyń áıgili Sedlovınasy osy edi.

Biz shyqqanda Sedlovınanyń ústi yzǵyryq esip tursa da ashyq bolatyn. Aıańdap alańnyń ortasyna jetkenshe bolmady, aınalany tuman tumshalap aldy. Kádimgi sútteı soqyr tuman. On metr aldy-artymyzda kele jatqan serikterimizdi kórsetpeı tastaǵan.

— Jınalyńdar. Osy jerde tynystap demalaıyq, — dep bastaýshymyz bárimizdi bir jerge úıirdi.

Rúkzaktardy qardyń ústine laqtyryp tastaı bere, «ýh» dep ústine otyra-otyra ketistik.

— Ter qatyp aýyryp qalyp júrmeńder, baıqańdar!

İrgedegi Muztaýdyń qos shoqysy izim-ǵaıym joq. Qos shoqy túgili, jańa qaı jaqtan keldik, endi qaı baǵytqa júremiz, odan da jańylyp qaldyq. Eki attasań tereń qurdymǵa qulatyp jibererdeı aınala appaq dúnıe. Myna soqyr tumanda tórt jaǵyń birdeı túpsiz shaǵyl, tereń shat sıaqty elestep ketti. Bylaısha aıtqanda, jer teńgedeı, aspan tebingideı boldy da qaldy. Etekte otyz gradýs ystyq, keıbir dostarymyz Qapshaǵaıda sýǵa túsip, Býrabaıda kólge shomylyp rahattanyp demalyp jatqan shyǵar. Anaý Eýropa bıylǵy jyl tarıhta sırek bolatyn aptap ystyqqa tap bolyp, órtenip-kúıip jatyr ánekı. Biz bolsaq áldebir jumbaq álemniń, tylsym tynyshtyqtyń ortasyna tap bolyp, qaltyrap tońyp otyrǵanymyz mynaý. Jańaǵy pysynap, terlep shyqqan ekpinimizdi Muztaýdyń bıigi lezde-aq basyp tastady.

«Apyrmaı, keshegi búrkit osy tusta ushyp júrdi-aý».

Djek Londonnyń sheberlikpen sýretteıtin aq qurdymy, munarly álemi tegi osyndaı bolar. Rasynda, mynaý appaq ǵalam qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq qushaǵynda uıyp qalypty: demin ishine tartyp maqaý sazarady. «Netken meńireý dúnıe edi», — dep tyń tyńdap turǵanymyzda, tómennen kúrkiregen alapat daýys shyqty... Aldymen jylannyń ysqyrysyndaı syryldaǵan ún estilgen. Artynsha álgi syryl jer oıylyp qulap bara jatqandaı sumdyq gúrilge ulasqan. Tipti astymyzdaǵy Sedlovınanyń ózi dirildep ketkendeı boldy.

— Aqkem jaqtan orasan kóshkin tústi, — dedi nusqaýshy.

— Muztaý qaq aıyrylyp ketti me desem...

— Olaı demeńiz. Muztaýdyń basynda turyp ǵaıbat sóz aıtýǵa bolmaıdy.

Qalaı bolǵanda, astyńdaǵy jerdi qaltyratqan qandaı kúsh edi deseńizshi!

Qar kóshkinderiniń orasan qýaty, qıratý kúshi jóninde kóp jazylyp ta, aıtylyp ta júrgeni belgili. Muztaý saparynda osy joly mynadaı bir áńgime estigenbiz... Novosıbırskiden shyqqan úsh stýdent aldyńǵy jyly Muztaýdyń tóńiregindegi kóp muzdyqtyń birinde joǵalyp ketedi. İshindegi bireýisi iri qolbasshy generaldyń uly eken, general dereý tikushaq jiberip, izdeý saldyrady. Sol tikushaq Qapshaldyń boıyn súzip, keń ańǵar ishimen ushyp kele jatqanda — qos qaptaldan birdeı qar kóshkini qulaıdy ǵoı. Qar kóshkini bolǵanda, aqpannyń aıaǵy eken, Qapshaldyń qos qaptaly tutastaı qozǵalyp ketipti. Sondaǵy kóshkinniń qýaty atom bombasy túskendeı áser etti desipti kórgender. Qapshal boıynan kádimgi atom sańyraýqulaǵyndaı quıyn kóterilip, birer saǵat aspanda qalyqtap turyp alypty. Al ańǵar boıymen ushyp kele jatqan tikushaqty aýanyń orasan qysymy jańqadaı laqtyryp, kelesi saıdyń túbine atyp jiberipti.

Sedlovınadaǵy bizder Aqkem jaqtaǵy janaǵy qar kóshkinin kózben kórmesek te ǵalamat qýatyn boıymyzben sezindik.

Ókinishke qaraı tumannyń ashylýyn kútip kóp ýaqytymyzdy joǵaltyp aldyq.

Tumandy kún jyly bolady deýshi edi, bul qaǵıda Muztaýdyń bıigine qatyssyz tárizdi. Tegi, bizdiń tuman dep turǵanymyz, Muztaýdyń basynan aınalshyqtap ketpeıtin aqsha bulttar bolar. Dymqyl yzǵar denemizdi tońdyra bastaǵan soń, rúkzaktyń ústinde alshydan túsip jatqan biz qımyl jasap tura bastadyq. Sálden soń balapandaryn kúıttegen taýyqtaı qaǵynyp-soǵynyp bir-birimizdi aınalyp júgirýge kiristik. Shúkirshilik, jaryqtyq Muztaý bizdiń pushaıman halimizdi sezgendeı, budan árige qınaǵan joq.

Qoıý tuman áldeneden úrikkendeı oqys ashylyp salǵan. Sol-aq eken Muztaýdyń qos shoqysy eki jaǵymyzdan, qol sozymdaı ǵana jerden jarqyrap shyǵa keldi dersiń. Shyǵys shyńnyń aıdarynan jel esip, azdap qar burqyratyp tur. Qol bulǵaǵan sulýdyń jibek oramaly sıaqty.

— Bastysy da, basqysy da — myna shyń, — dep nusqaýshymyz sol shyǵys shoqyny megzedi. — Buǵan shyǵý úshin arǵy qyrynan aınalamyz.

Týra shyǵýdyń múmkindigi joǵyn, onyń ústine betkeıde saýsap turǵan qalyń qardyń qaýpin ishteı ózimiz de sezgenbiz. Al arǵy qyryn aınalý taǵy jarty kúndik jolǵa uqsaıdy.

— Aqkem jaqty baryp kóreıik.

Qardy syqyrlatyp úlken alańnyń kelesi jıegine qaraı jyljydyq.

— Minekı, mynaý oımannyń jeri!

Jón biletin Manarbek etektegi ala shubar bult astynda munartqan irkes-tirkes taýlardy alaqanymen sıpaı kórsetip ótti.

Reseı... Altaı Respýblıkasynyń úlken panoramasy aıqara kósilip aldymyzda jatty.

Bıikten qaraǵandaǵy kórinisi bergi Qazaqstan jaqpen uqsas. Sol baıaǵy seńgirlengen sekpil taýlar, jyqpyl-jyqpyl ózekter, qara ormany syńsyǵan saı-sala, tereń shatqaldar, shatqal túbinde kúmis jipteı ıreleńdegen úlkendi-kishili ózender. Kóz kórim kókjıekke deıin bulyńdaı sozylyp, buldyraı sińip ketken.

Anaý tusta Úlken Aqtyrý atty muzdyq bar. Barmasaq ta oqyǵanbyz, bilemiz. Ol muzdyq — Altaıdaǵy eń qalyń muzdyq sanalady, qalyńdyǵy 350 metr desedi.

Bizdiń týra astymyzda muz jarqabaq. Bıiktigi shaqyrymǵa sozylǵan bul muz jarqabaq tereń qoınaýly Aqkem shatqalyna ulasady. Odan tómen — aınadaı jarqyrap Aqkem kóli jatyr. Reseı jaqtan Muztaýǵa keletin álpınıser men týrıser osy shatqalmen órlep, Qaratúrek asýynan asyp, Kýcherla ózeniniń tereń saıyna túsedi. Ol jerde Kýcherla atty uzyn kól bar. Odan berirekte Darashkól degen taǵy bir sýy tastaı móldir kól jatyr. Týrıser sol arada bir túnep, erteńinde Katýn jotasyn jaldaı ótip, Katýn ózeniniń ańǵaryna túsedi. Odan bergi marshrýt týra biz júrip ótken jolǵa bastaıdy... Iaǵnı, Katýn men Berel muzdyqtaryn boılap shyńnyń basyna órmeleıdi.

Biraq kópshiligi qaıta qaıtqanda osy Aqkemniń tik qıasymen ary qaraı túsip ketetin kórinedi. Ótken jyly aqpanda erli-zaıypty glásıolog-ǵalymdar osy Aqkem tiginen arqanmen túsip bara jatyp, taǵdyr-aı deseńizshi, ekeýi birdeı qaıǵyly qazaǵa ushyrapty... Kún jylyda sýlanǵan arqan sálden soń, kún sýyta muz bop qatyp jyljymaı qalady. Sodan tómendegi serikteri dereý kómek shaqyryp, muz jartasta salbyrap turǵan ekeýdi tikushaqtyń kómegimen túsirmek bolysady. Jartasqa tikushaq jaqyndaı almaıdy, qapalaqtyń kúshti jeli ana ekeýin eki jaqqa úrlep, olar da eshteńe isteı almaı salaqtap jipke jabysyp tura beredi. Sóıtip áýrelenip júrgende boran turyp, aıaz qataıyp, tikushaq qaıtyp ketýge májbúr bolady.

Amal qansha, ǵalymdardyń denesin tórt kúnnen soń, boran basylǵan shaqta ázer túsirip alysypty.

***

Aqkem jarqabaǵyn jaǵalap, qyzyqtap, az-kem tómendesek dep edik, nusqaýshymyz basyn shaıqap kónbeı qoıdy.

Tuman ashylǵan boıda bizdiń kóńil de ashylyp salǵan. Bulttan shyqqan kúndeı kúlimdeı qaraımyz aınalaǵa. Boıymyzdy qaıdaǵy bir, ózimiz de syryn uǵa bermes nópir qýanysh kernegen.

Kóńil qurǵyr da, ózimiz de kókte turǵan soń sono-oý etekte qalǵan, kúnshilikten kóringen Altaıdyń qoınaý-qolattaryna muryn astynan kerdeń qarasamyz. Naǵashynyń aýlyna kelgen jas jıen sekildi elpildep turmyz. Tómendegi qoınaý-qolattardyń bárin kóleńke basyp, ymyrttanyp qalǵan eken. Batar kúnniń sońǵy shapaǵy bıik shyńdardyń basynda ǵana ilinip dir-dir etedi. Bundaı sýretti kórý ekiniń biriniń mańdaıyna jazbaǵanyn, bul kórinis sonysymen de tańǵajaıyp, sonysymen de áserli ekenin ishteı uǵyp, bir-birimizge qarasyp únsiz shattanamyz.

«Tegi, shyńǵa shyǵýdyń lázzaty osy shyǵar!»

Bylaıyraq baryp, jer boljap júrgen nusqaýshymyz qaıtyp oraldy. Kóńili synyq, júzinde qobaljý bar.

— Neǵyp turmyz?

— Jyljymaımyz ba?

Nusqaýshy basyn shaıqap, kúmiljip tómen qarady.

— Kún sýytaıyn dep tur, onyń ústine kesh túsip qaldy.

— Oıbaı-aý, tóbesine qol sozym qalǵanda qaıta qaıtaraıyn dep tursyń ba?

— Qol sozym emes, jaqyn kóringenimen taýdy aınalamyz... alys jol. Byltyrǵy oqıǵany endi sizdermen qaıtalaýǵa meniń qaqym joq.

— Iá, sonda... Qojanasyr aıtpaqshy, sonda byltyr ne bolyp edi?

Nusqaýshy áldeneni eske alǵysy kelmegendeı basyn shaıqap, yńyrana jaýap qatty.

— Byltyr dál osy jerden bizdiń eki jigit shyǵyp ketken. Mezgil qazirgiden áldeqaıda erte bolatyn. Sonyń ózinde taý bıigine jetkende boran turyp, qaıta túse almaı, túnep qalýǵa májbúr bolysqan. Sóıtip, qol-aıaqtaryn úsitip, ókpelerin qabyndyryp qalaǵa attandy. Artynan saýsaqtaryn, bashpaılaryn keskizip, qazir múgedek bolyp qalysty.

Biz anadaı jerde turǵan qos shoqyǵa alma-kezek jaýtańdaı qaradyq. «Sender senbeı tursyńdar ma?» degendeı, shoqynyń ekeýiniń de usharyn bult qymtaı bastady. İle Aqkem jaqtan lekitip yzǵarly jel esti. Yzǵarly jel qardy ushqyndatyp, arada jarty saǵat ótken joq, aqtútek bastaldy da ketti.

Osy saparǵa shyǵar aldynda, birde bárimiz Muztaý jóninde keńesip otyrǵanda Saýytbek aıtqan, kóńildi kúpti qylǵan bir sóz esime tústi. «Ózge halyqty bilmeımin, — degen Saýytbek, — bizdiń qazaq yrymynda qasıetti taýdyń tóbesine shyǵýǵa bolmaıdy desedi. Tóbesine shyǵý — tóbesin taptaǵanmen birdeı... Oılanyńdar!»

Sony endi oılanýǵa týra keldi.

«Týrasynda, o bastan maqsat qylǵanymyz osy Sedlovına edi ǵoı. Kásibı álpınıser jańaǵydaı jaǵdaıǵa ushyrap jatsa, bizge ne joryq» — dep kóńildi demegen bolamyn.

Taǵy bir ázázil oı qoltyqtan sý búrkip, aıtaqtap alańdata beredi.

«Úsh kún júrip, dál ıektiń astyna kelgende tóbege shyqpaǵanyń qalaı!?»

Bizdiń ekiudaı kúıde uılyǵyp turǵanymyzdy bilgendeı boran da ysqyryp, qataıa tústi. Bir qyzyǵy, ysqyrǵan borannyń arasynan týra tóbemiz bir sátke ashylyp, kókpeńbek aspandy kórip qaldyq. Kók bolǵanda tuzdaı kókpeńbek. Aspannyń ádemiligin baǵana neǵyp baıqamaǵanbyz. Toqymdaı bop kóringen kók aspan kóńilge úmit tastap kórindi de joǵaldy.

Qar ushqyndatqan borannyń ekpini qataıa tústi.

— Túnge qalmaı lagerge jetip alýymyz qajet.

— Sóıtemiz be?

Nusqaýshy tańǵalǵandaı bárimizdi kózben súzip ótti.

— Myna boranda sizderdi lagerge aman-esen apara alam ba dep qorqyp turmyn.

Solaı dedi de, ózi batyl burylyp, adymdaı basyp júrip ketti. Bárimiz de arqanmen kógendelgen jandar emespiz be, qaıtemiz, sońynan tompańdap erip júre berdik. Júre bergen kezde men oqys súrinip, etbetimnen qulap tústim. Shúkirshilik, jaltyr muzǵa emes, kesheli bergi jaýǵan qardyń ústine etbetteı jyǵyldym. Betim qarǵa kómilip ketti... Qar jup-jumsaq, jyp-jyly sıaqty. Sońymnan jetken Manarbek qoltyǵymnan demep turǵyzbaq edi:

— Sál jata turaıynshy! — dedim oǵan.

Manarbek kózi jypylyqtap:

— Jaralanyp qalǵan joqsyz ba? — dep báıek bolyp jatyr.

— Joq... Qazir turamyn!

Ornymnan aýyr kóterilip, ketip bara jatyp ta «jap-jazyq jerde súringenim qalaı», — dep oıladym. Qalaı bolǵanda da Muztaý ózine durystap taǵzym jasatty. Meniń de kıeli taýdy aıqara bir qushaqtaǵanym osy shyǵar tegi!

***

Lagerge qarańǵyda jettik.

Anaý bıikke qaraǵanda bizdiń palatka turǵan jer ájeptáýir yqtasyn eken. Báribir Muztaýdyń yzǵar lebi bul jerde de anyq sezilip turdy.

Júrek jalǵap, boı jylytqan soń bylaıǵy áńgimege zaýqymyz soqpaǵan. Murttaı ushyp sharshaǵan ekenbiz, palatkaǵa kirgen boıda bárimiz qatyp uıyqtap qalyppyz.

Tańǵy beste turamyz dep ýaǵdalasyp edik, jetiden óte biraq oıandyq. Endigi aýqatty tómengi lagerde ishetin bolyp, apyl-ǵupyl palatkany jyǵyp, jolǵa jınaldyq.

Tómendegiler eki kózderi tórt bolyp, buqtyrylǵan eti bar makaron kójesin daıyndap, bizdi asyǵa kútip otyr eken.

— Kún tas tóbege shyqty, etekke túsip úlgermeı qalarmyz, — dep qaýip qylysty.

— Olaı bolsa jaılanyp otyrar ýaqyt joq, asyǵyńdar.

— Kelgendegi anaý shaǵyl jartasqa qaıta barmaıyqshy.

— Ol tustaǵy muz qaýipti ǵoı?

— Meıli, muzǵa úırenip qaldyq qoı áıteýir.

— Erikteriń bilsin... Ony da kórelik.

— Apyrmaı, osyndaıda bir deltaplan da bolmaıdy eken, qalyqtap baryp anaý etektegi jasyl shalǵynǵa qona ketetin.

Byltyrǵy jyly Rımge barǵanymyzda qazaqtyń azamat qyzdarynyń biri, Italıadaǵy elshimiz Birǵanym Áıtimova asyl aǵamyz, halyq artısi Sábıt Orazbaevty qonaqqa shaqyryp, sol eldiń ulttyq taǵamy sanalatyn spagettıden dám tatqyzǵany bar-dy. Meımandardyń arasynda Saýytbek ekeýmiz de bar edik. Sondaǵy meıramhanada jegen ıtalıa spagettıiniń dámi áli kúnge aýzymyzda. Biraq, sol ıtalán taǵamy qarly shyńdardyń arasynda, muzdyqtardyń ústinde ishken makaron kójege ilese almaı qala ma dep qaldym. Dobaldaı-dobaldaı makaron osynshalyq dámdi bolady dep kim oılaǵan! Álde «kóndikkenge kónektiń óńezi baldaıdyń» reti me?

Álgi shaǵyl jartasqa qaıta barmaımyz dep, táı-táılap muzben yldıladyq. Rasynda da, jarqabaǵy men jaryǵy, oıdym-shuńqyry kóp qaýipti jerdiń kókesi osy ma dedik.

Qyryq metrlik jibek arqandy salaqtatyp jiberip, bir-birlep tómendep túsip jatyrmyz. Muz ben shyń ataýlyǵa qazaq qyzyqpaǵasyn ba, mundaǵy komandalar da kileń oryssha, bir-bir ǵana sózden turady. Óıtkeni, joǵarydaǵy adam tómendi, tómendegi adam joǵarǵyny kóre almaıdy. Kóp sóz aıtyp, aıǵaıǵa basyp myljyńdaı berseń, syrǵyp kelip basyńa muz qulaıdy.

Sóıtip, úsh-tórt adamdy túsirgennen keıin, Qaıyrdy dosymyzdy joǵaltyp aldyq. Tómenge jetetindeı ýaqyt ótse de, Qaıyrdydan birazǵa deıin habar bolmaı qalǵan.

Sońynan surap-bilsek, tómendep kele jatqanda oqys taqasy taıyp, muz úńgirdiń ishine syrǵanap ketipti. Áıteýir arqan bar, salaqtaı terbetilip, ebin taýyp, taqanyń ushyn muzǵa ilindirip, yrǵatyla syrǵyp tómenge jetken kórinedi.

***

Taýǵa shyqqanǵa qaraǵanda taýdan túsý qıyn ekeni eki bastan belgili jaıt. Olaı bolsa úsh kún shyqqan jolyńdy bir kúnde túsý qaıdan ońdyrsyn. Onyń ústine muz ústimen eńkeńdep eńiske túsýdiń óz tártibi bar eken, aıaǵyńdaǵy taqanyń on eki tisi birdeı muzǵa kirsh qadalyp otyrýy tıis. Áıtpese taıyp ketip quıryǵyńmen tómenge shańǵysha aǵasyń.

Kózimizge kók shybyn úımeletken qıyndyqty tizbelep qaıteıik, qara sannyń qarysyp, tilersektiń tiresip, urshyqtyń aınalyp, sińirdiń siresip qalǵany ras-ty. Áıteýir, tezirek tómenge jetip jyǵylsaq degen úmit qana túnniń bir jarymyna jete Aqádildiń qosyna dińkeletip jetkizgen.

Aqádil keletin ýaǵymyzdy tuspaldap, etin asyp, shaıyn qaınatyp kútip júr eken.

— Men sizderdi tús aýa keledi dep... Etti neshe ret qaınatyp ezilip ketti, shaıym qusyp ketti.

Ázildep jyrq-jyrq kúledi, biz jazǵanda kúletin shama qaısy: shyndyǵymyzdy aıttyq:

— Ezilse de jeımiz, qussa da ishemiz!

Aǵádil úńilip bizdiń túnergen túrimizdi, qabarǵan qabaq, túksıgen ıek, bezergen bet, kezergen ernimizdi qarap, qotyrlanǵan qyp-qyzyl murnymyzdy kórip:

— Bárine de senip turmyn. Myna suryqtaryńmen sender meni jep qoıýdan taıynbassyńdar, — dep jarqyldap taǵy kúlip jiberdi.

Alaýlatyp ot jaǵyp, janǵan otty kúrgeıleı qorshap jigitter áńgime soqty. Ázil men qaljyń, anekdot, aýyl aıtqyshtarynyń tapqyr sózderi... Birinen soń biri ilip áketip, tipti kúlkiden ezý jıǵyzbaıdy. Taýdyń basynda, alaýdyń qasynda aıtqan áńgimeniń bári qyzyqty, bári jarasymdy. Uzaq joldan sharshap-shaldyǵyp kelse de jigitterdiń jaǵalary jaılaý, kóńilderi shat. Baıqaımyn, búgin bári de ózgeshe aqjarqyn, ózgeshe máz-meıram minez tanytyp otyr.

Qalaı deseńiz de, osy azamattar álginde ǵana álemniń áýlıe taýynyń biriniń bıiginen oralǵan jandar bolatyn.

Endigi qalǵan ǵumyrlarynda dál osyndaı oqıǵanyń máńgi baqı qaıtalanbasyn júrekteri sezetindeı...

Muztaý jaqtan kúrkireı qulaǵan qar kóshkininiń alapat úni estildi.

***

Qazirgi Qazaqstan shekarasy Katýn jotasyn jaldaı syzyp, Muztaýǵa tirelgen tusta Berel muzdyǵyn kesip ótedi de, Kókkól, Kóksý arqyly Rahman arasanyna qaraı aınalyp ketedi.

Sóıtip Muztaýdyń munartqan qos shyńy ózge memlekettiń terıtorıasynda jatyr.

Biz shyqqan bıik te ózge eldiń jerinde bolatyn.

Aıtar aqıqattyń bireýisi, minekı osy.

Araratqa ańyraǵan armándardaı bizdiń qazaq ta Muztaýǵa kúnshilikten kóz satyp qalmasa eken, aǵaıyn!

---