InfoHub Logo

Evolúsıa teorıasy shyqqannan beri bir-birine qarsy keńinen óris alǵan, alǵashqy kúnnen bastap darvınızmdi neolamarkızm nemese ony sosıal-darvınızmmen almastyrǵysy keletin kózqarastardyń tartystary bastaldy. Neolamarkızmdi psıholamarkızm jáne mehanolamarkızm dep bóledi. Psıholamarkızm evolúsıanyń basty faktory minez-qulyq (psıhıka) dep esepteıdi. Olardyń pikirinshe, evolúsıaǵa jańa áreketterdi, jańa daǵdylardy beıimdeýdi qalyptastyrý qajet, ıaǵnı bilip istegen daǵdylar sońynan avtomatızmge aınalady dep esepteıdi. Psıholamarkıster tabıǵı suryptaýdy moıyndamaıdy, olardyń pikiri boıynsha tuqymqýalaýshylyq degenimiz bar bolǵany qorshaǵan ortanyń áserin este saqtaý jáne kelesi urpaqtary sony qaıtalaıdy dep oılaıdy. Mehanolamarkıster, evolúsıanyń negizi materıanyń jiktelmegen kúıden jiktelgen kúıge aýysýy dep esepteıdi. Organızm men orta ózara qatynasta bolyp, osy qatynasty beıtarap kúıde ustaýǵa umtylady jáne ortanyń áserinen tepe-teńdik jıi buzylady deıdi. Tepe-teńdiktiń qalpyna kelýi, ortaǵa beıimdeýshilikpen jáne tabıǵı suryptalýdyń janama áserleriniń nátıjesinde júzege asady deıdi. Neolamarkısterdiń barlyǵy da organızmderdiń organıkalyq birtutastylyq qasıetteri tán jáne osy qasıetter olarǵa jaratylǵan kúnnen bastap berilgen dep esepteıdi.

Sosıal-darvınızm XIX ǵasyrda paıda bolyp, XX ǵasyrda onyń negizin E. Gekkel saldy. Ol darvınızmdi qorǵaýda jáne ony kóp nasıhattaýda kóp eńbek sińirdi. Biraq, E. Gekkel jáne basqa sosıal-darvınıster Lamarktyń kózqarasynan aýytqyp, olar suryptalý men tikeleı beıimdeýshilikti bir-biriken teń qoıyp, paıdaly belgiler tuqymqýalaýshylyqqa negizdelgen dep esepteıdi. Sonymen qatar olar qoǵamnyń damý zańdylyqtaryn tikeleı bıologıanyń zańdylyqtarymen túsindirýge tyrysty. Qoǵamnyń negizgi qozǵaýshy kúshi tirshilik úshin kúres jáne tabıǵı suryptalý dep eseptedi. Tabıǵı suryptalýdyń negizinde qoǵamdaǵy klasstyń jáne qoǵamnyń paıda bolýyn, baǵynyshty elderdegi (qazirgi damýshy elder) halyqtyń ómir súrý deńgeıiniń tómendigin bıologıalyq sebeptermen túsindirdi. Qazirgi jańa kezeńde sosıal-darvınıster evgendermen birigip, adamnyń genomdaryn qaıta qaraý kerek degen kóz qarasty usynady. Biraq, kóptegen bıologtar sosıal-darvınısterdiń, evgenderdiń adam genomyn qaıta josparlaýyn moıyndamaıdy.

Darvınızm ilimi alǵashqy paıda bolǵan kúnnen bastap, oǵan katolıkter shirkeýi qarsy boldy, osy shirkeýdegiler qansha ýaqyt ótse de evolúsıany moıyndamaıdy. Bulardan basqa, osy ýaqyt ishinde kreasıonısterdegi evolúsıaǵa qarsy, qazirgi kezdegi «ǵylymı» kreosıonıster de qoldamaıdy. Biraq, kóptegen naqty dálelderdiń arqasynda, sońǵy jyldary evorlúsıa týraly tujyrymǵa degen kózqarastar ózgerdi. 1996 jyldyń qazan aıynda Papa akademıa ǵylymyna joldaýynda Rım papasy Ionn Pavell II evolúsıa tujyrymyn qýattaǵan kóptegen melimetter keltire otyryp, ony moıyndaýǵa bolmaıdy dedi. Rım papasy, eksperımentti túrde ǵalymdar tirshiliktiń paıda bolýynyń qozǵaýshy kúshterin ólshep, jazyp, ony evolúsıalyq ólshem birliginde túsindiredi, sondyqtan evolúsıa «tujyrymy teorıadan da joǵary…» dep moıyndady. Osy moıyndaý arqyly, evolúsıalyq kózqaraspen katolıkter shirkeýleri arasyndaǵy uzaqqa sozylǵan kelispeýshilik joıyldy. «Shirkeýden qoldaý tabatyn ǵylymı» kreasıonıster, endi basshylarynyń jańaǵy Joldaýynan keıin, olardyń kózqarastaryn qoldaıtyndar azaıa bastady. Adamdardyń ǵylymı tanymdyq dúnıe kózqarastarynyń qalyptasýynda jáne dúnıege ǵylymı kózqaraspen qaraýyn qalyptystyrýda evolúsıany moıyndaýdyń mańyzy óte zor.

---