InfoHub Logo

Evolúsıanyń Túr kúıindegi deńgeıinde (túrishilik deńgeıde) bolatyn evolúsıa — mıkroevolúsıa dep atalady. Mıkroevolúsıa ilimi aıasynda qarapaıym evolúsıa birligi retinde qarapaıym evolúsıalyq qubylys, qarapaıym evolúsıalyq materıal jáne qarapaıym evolúsıalyq faktorlar dep bóledi. Evolúsıanyń qarapaıym birligine popýlásıa jatady. Popýlásıa (population degen fransýz sózi) — bir túrge jatatyn birneshe daralar jıyntyǵy, olar kóp ýaqyttan (birneshe úrpaqtan beri) beri belgili aýmaqty mekendeıtin, ózara erkin shaǵylysyp ósimtal urpaq beretin jáne ózderine uqsas túrlerdiń popýlásıasynan belgili bir kedergilerge baılanysty bir-birinen oqshaýlanǵan túrdi aıtamyz. Túrdiń quramynda bir nemese birneshe (kóp) popýlásıalar bolýy múmkin.

Popýlásıalarǵa taralý aýmaǵy (areal), daralardyń sany, daralardyń sanyna baılanysty keńistiktegi mekendeý aýmaǵy, jasy, jynystyq quramy, genetıkalyq geterogendigi sıaqty kórsetkishter tán. Popýlásıanyń qarapaıym evolúsıa birligi retinde qabyldanýy mynandaı sebepterge baılanysty: jeke daralardyń ózgerýi evolúsıalyq ózgeriske áser etpeıdi. Evolúsıalyq ózgeriske jeke dara emes, popýlásıany quraıtyn daralardyń toptary ushyraıdy. Al daraǵa keletin bolsaq, ol tabıǵı suryptalý júretin nysan bolyp sanalady (tómendegini qarańyz). Evolúsıalyq úrdisterde popýlásıa bólinbeıtin birlik, ol ekologıalyq, morfofızıologıalyq jáne genetıkalyq birtutastyǵymen erekshelenedi. Qarapaıym evolúsıa birligi (popýlásıa) óziniń, tirshilikke tán dıskretti oqtyn-oqtyn úziktilik qasıetke tán.

Organızmderde gametalaryndaǵy alleldi formadaǵy barlyq genderdiń jıyntyǵy popýlásıanyń qúramynda genderdiń birtutastyǵyn bildirse, onda popýlásıadaǵy barlyq genotıpteriniń jıyntyǵy genofond dep atalady. Eger jeke dıploıdty organızmdegi kez kelgen allelderdiń kezdesý jıiligi 100%, 50%, nemese 0% bolýy múmkin, biraq organızmderdiń popýlásıasynda osy alleldiń kezdesý jıiligi osy genniń popýlásıadaǵy jeke daranyń (ındıvıdtiń) (%) kórsetkish qyzmetin atqarady. Sondyqtan, popýlásıadaǵy organızmder allelderdiń kezdesý jıiligi 0 den 100%-ǵa deıin ózgeredi. Genetıkalyq birtutastyqtyń turaqty bolýy, genderdiń qyzmetine baılanysty bolmaı genderdiń kezdesý jıiligi birinen keıin biri únemi almastyryp turatyn barlyq urpaqtarda únemi tur

Popýlásıalyq genetıkada genderdiń (allelderdiń) kezdesý jıiligi jáne genotıpterdiń kezdesý jıiligi dep ajyratady. Mysaly, oısha alynǵan popýlásıa da 100 jeke daradan bolsa, onyń 20-sy allel boıynsha gomozıgotaly, A alleli boıynsha 60 gomozıgottaly, al 20 geterozıgottaly bolady. Sonymen osy toptaǵy adamdardyń sanynyń 60% -y AA genotıpti, 20%-y — Aa genotıpti jáne 20%-y — aa gentıpti bolady. Bundaı kezdesý jıiliginen genderdiń jalpy sanyn jáne popýlásıadaǵy genderdiń kezdesý jıiligin anyqtaýǵa bolady.

Qarapaıym evolúsıalyq qubylys — mýtasıanyń áserinen bolady. Mýtasıa nátıjesinde popýlásıa genetıkalyq turǵydan geterogendi, ıaǵnı ol aralas genotıpti bolyp keledi. Eger popýlásıa turaqty jaǵdaıda tirshilik etse, onda onyń genetıkalyq quramy ortasha alǵanda (D. Hardı-V. Vaınberg zańyna sáıkes) turaqty. Eger syrttan qandaı da bir faktordyń bir baǵyttaǵy keri áseri baıqalsa, onda popýlásıadaǵy genotıpterdiń quramynda shuǵyl (vektorly) ózgeris baıqalady, ıaǵnı sonyń áserinen qarapaıym evolúsıalyq qubylys paıda bolady. S. S. Chetverıkov atap kórsetkendeı, popýlásıa da árqashanda resessıvti mýtasıalarǵa toly, biraq fenotıpi birqalypty jaǵdaıda bolady. Biraq genderdiń mýtasıasynan basqa popýlásıada hromosomaly mýtasıalarda kezdesedi, olar hromosomaly polımorfızmniń paıda bolýyna áser etedi.

Ýaqyt boıynsha mýtasıa qubylysy ári keńistikte kezdeısoq qubylys jáne ol keıbir organızmderge ǵana tán. Biraq, popýlásıadaǵy organızmderdiń mýtasıalyq ózgergishtiligi evolúsıalyq úrdisterde baǵyttaýshy rólin atqara almaıdy. Organızmderdiń ózgergishtiligine tek tabıǵı suryptalý ǵana baǵyt bere alady.

Generatıvti kletkalarda shoǵyrlanǵan mýtasıa jáne olardyń suryptalýyna tek mıkroevolúsıa ǵana emes, onymen qosa makroevolúsıa da áser etedi. Qoryta aıtqanda, popýlásıada mýtasıanyń kezdeısoq bolýy retsizdik jaǵdaı jasaıdy, al tabıǵı suryptalý zańdylyǵy olardy birqalypty rettilik jaǵdaıǵa keltiredi.

Qazirgi kezde genetıkalyq elementterdiń tasmaldanýy men genomdardyń qozǵalyshtyǵynyń málimetterine sáıkes, kóptegen gender ózderiniń jeke qasıetteri men jıiligin ózgertýi múmkin jáne jalpy kóptegen genotıpter jeke saralanbaı kóbeıýi bir nemese birneshe generasıa kezinde kezdesý jıiligi buzylady, ol degenimiz Mendeldiń zańyna sáıkes kelmeıdi. Mysaly, nýkleotıdterdiń birneshe ret qysqa qaıtalanýy jańa genderdiń paıda bolýyna ákep soǵady. Mysaly, balapandardyń kollagen geni birneshe ret qaıtalanǵan bir ǵana 9 nýkleotıdtiń birneshe ondaǵan eksondarynan turady. Evolúsıalyq qubylysqa mýtasıadan basqa genderdiń rekombınasıasy da jatady, biraq olardyń mıkroevolúsıaǵa áseri shamaly.

Qarapaıym evolúsıa materıaly bolyp daralar kez kelgen ártúrli genotıptik ózgeristeri bar jeke daralar jáne daralar jıyntyǵy, ıaǵnı mýtantty organızmder nemese turǵydan bir-birinen aıyrmashylyqtary bar mýtantty dara jatady. Evolúsıalyq kózqaraspen mýtantty organızmderdiń qarapaıym evolúsıa materıaly esebindegi qasıeti tabıǵı popýlásıada olardyń qaıtalaný jıiligine baǵynyshty. Mýtasıaǵa ushyraǵan daralar tabıǵatta ózara jaqyn daralar toptarynyń (popýlásıalarda, túrtarmaqtarynda, túrler) arasynda aıyrmashylyq týǵyzady.

Qarapaıym evolúsıa faktorlaryna — tabıǵı suryptalý, mýtasıalyq úrdis, popýlasıalyq tolqyndar, oqshaýlaný, gender dreıfi, oryn almastyrýynan popýlásıalarda evolúsıa úrdisi júredi. Tabıǵı suryptalý evolúsıanyń negizgi baǵyttaýshy kúshteriniń biri bolyp sanalady, sebebi onyń basty qyzmeti popýlásıadaǵy organızmder genderiniń retsiz shaǵylysýy kezinde ketken kemshilikterdi joıýǵa jáne genotıpti saqtaýǵa kómektesip, orta jaǵdaıyna beıimdelýshiligi bar túrdiń paıda bolýyna septigin tıgizedi. Tabıǵı suryptalý ol tek popýlásıa ishinde ǵana júredi, tabıǵı suryptalýǵa keıbir mýtantty daralar da qatysady, olar óz kezeginde tabıǵı suryptalýdyń qarapaıym materıaldary bola alady.

Tabıǵı suryptalýdyń ózindik áseri tabıǵı suryptalýǵa qolaıly jaǵdaılar bolsa, jyldam kóbeıetindigimen jáne orta jaǵdaıyna beıimdelgishtigimen erekshelenedi. Qoryta aıtqanda, organızmderdiń beıimdelgishtigi olardyń kóbeıý qarqynymen kózge túsedi. Organızmderdiń ártúrli genotıpti kezdesý jıiliginiń jyldamdyǵynyń tómendeýi suryptalýdyń koeffısenti dep atalady. Suryptalý belgili bir allelge (alleldi alyp júrgen organızm) jaǵymdy nemese jaǵymsyz áser etedi. Sondyqtan tabıǵı suryptalýdyń nátıjesinde belgili alleldiń eleýli bir bóligin (elımınasıa) alyp tastaıdy nemese polımorfızmge ushyratady, ıaǵnı popýlásıada eki nemese odan da kóp alleli bar birdeı gendi saqtaýshy organızm bolady. Suryptalý keıbir jaǵdaılarda júrýi múmkin, keıde resessıvti nemese domınantty allelderge qarsy, keıde geterozıgotalyqqa paıdaly nemese zıandy áser etedi.

Tabıǵı suryptalý tirshilik úshin kúrestiń jemisi, ıaǵnı tirshilik úshin kúres eki jaǵdaıda baıqalady. Túrishilik jáne túr aralyq tirshilik úshin kúres óte tartysty ótedi, sebebi bir túrge jatatyn daralar qolaıly jaǵdaı (jaryq, sý, ań aýlaıtyn oryn, analyq úshin jáne t.b.) úshin kúresedi. Túr aralyq tirshilik úshin kúres ekologıalyq jaǵdaılary birdeı ortada mekendeıtin túrler arasynda bolady.

Tabıǵı suryptalýdy qozǵaýshy, nemese jańartýshy, turaqtandyrýshy jáne dızrýptıvti suryptaý dep negizgi úsh topqa bóledi. Qozǵaýshy (jańartýshy) suryptalýǵa anyqtamany kezinde Ch. Darvın bergen bolatyn. Suryptalýdyń bul joly organızmniń eski qasıetterin ózgertip, jańa beıimdeýshilik qasıetteri paıda bolady jáne ol jańa reaksıanyń paıda bolýyna áser etedi. Qoryta aıtqanda, ol popýlásıanyń ortamen qarym-qatynasyn jaqsarta túsedi jáne beıimdeýshiligin arttyrady. Osylaısha evolúsıanyń shyǵarmashylyq róli arta túsedi.

Dızrýptıvti tabıǵı suryptalý (ol aǵylshyn sózindegi disrupt -jyrtamyn) — ol popýlásıadaǵy genotıpter tobynyń kez kelgen bireýi qorshaǵan orta jaǵdaıy birden kúrt ózgerse eshqandaı artyqshylyqqa ıe bolmaıtyn suryptalý. Osy jaǵdaıda organızmderdiń suryptalýy bireýinde bir belgisi boıynsha júrip jatsa, ekinshisinde basqa belgisi boıynsha júrip, popýlásıadaǵy daralar jan-jaqqa bólinip (ajyrap), árqaısysy ózinshe evolúsıaǵa ushyrap jatady. Osy jaǵdaı organızmderdiń arasyndaǵy orta-aralyq túrlerge qarsy suryptalýy jáne ol jeke bireýine, sonymen birge, belgili bir topqa qarsy júrýi múmkin. Osyndaı dızrýptıvti suryptalý, kóbine, ósimdikter áleminde jıi kezdesedi.

Ártúrli suryptalýdyń arasyndaǵy bolatyn qarym-qatynas baılanysynyń negizi evolúsıa jaǵdaıyndaǵy qarama-qaıshylyqty kórsetý, biraq qandaı jaǵdaıda da bolmasyn tek basty jáne baǵyttaýshy qozǵaýshy (darvın boıynsha) suryptalý baǵyt berýshi rólin atqarady. Turaqtandyrýshy jáne dızrýptıv suryptaýlar ekinshi orynda turady. Evolúsıada jynystyq suryptalýdyń da ózindik mańyzdy orny bar. Ol organızmderdiń kóbeıý kezinde durys baǵyt berip turady, biraq bul suryptalý basqa suryptalýlarǵa baǵynyshty jaǵdaıda ótedi.

Evolúsıanyń qarapaıym faktory esebi retinde mýtasıanyń bolýy óte qajet, sebebi ol qarapaıym evolúsıanyń materıaldaryn (mýtantty organızmderdi) jetkizýshi bolyp qyzmet atqarady, sóıtip tabıǵattaǵy popýlásıanyń genetıkalyq geterogendigin saqtap qalady. Biraq eskertetin jaǵdaı, mýtasıa osy qyzmetti atqara otyryp, evolúsıa joldarynyń baǵytyn ózgertpeıdi. Ony tek tabıǵı surypt alý ǵana ózgerte alady.

Túrdiń paıda bolýy, ıaǵnı jańa túrdiń paıda bolýy — evolúsıanyń eń ózekti ári basty, aıaqtaýshy kezeńi bolyp sanalady. Túr — qurylysy men atqaratyn qyzmetteri de uqsas, tabıǵatta tek bir-birimen ǵana shaǵylysyp, belgili bir ortada tirshilik etýge beıimdelgen, ózderine tán taralý aımaǵy bar jáne jalpy shyǵý tegi bir daralar jıyntyǵynan turady. Túr bıologıalyq sanat retinde popýlásıalardan quralady, onyń ishinde daradan túr paıda bolyp, evolúsıa kezinde birkelki genetıkalyq baǵdarlama qalyptasady.

Túrdi basqa túrden ajyratý úshin birneshe ólshem birligi qoldanylady. Túrdiń eń basty krıterııiniń birligi dep morfologıalyq ólshemdi ataýǵa bolady. Bul ólshem boıynsha organızmderdiń qurylysy mańyzdy ról atqarady. Sol arqyly onyń qandaı túrge jatatynyn ajyrata alady. Alshaq túrler úshin morfologıalyq krıterıı naqty kórsetkish bolyp sanalady. Biraq, jaqyn túrler úshin bul krıterıı tolyq kórsetkish bola almaıdy.

Túrdiń genetıkalyq krıterııi osy túrge tán hromosomalardyń sanymen, sonymen qatar DNQ-ǵy azottyq negizderdiń ornalasý retimen jáne polıpeptıdtaǵy (beloktaǵy) amın qyshqyldarynyń qaldyqtary arqyly erekshelenedi. Búl krıterıı óte názik jáne onymen bir-birine jaqyn túrlerdi ǵana anyqtaýǵa bolady.

Ekologıalyq geografıalyq krıterıılerge organızmniń, ıaǵnı túrdiń tirshilik ortasy jáne taralý aýmaǵynyń erekshelikteri jatady. Basqasha sózben aıtsaq, árbir túrdiń óziniń taralý aýmaǵy men tirshilik etetin tabıǵı ortasy bolady. Túrdiń krıterııine kóbeıý kezindegi oqshalanýyndy ataýǵa bolady, ol bir túr ekinshi bir túrmen shaǵylysa almaıdy, nemese olar shaǵylysqanymen, olardyń urpaqtary kóbeıýge qabiletsiz bolady. Joǵarǵyda atalǵan krıterıılerdegi báriniń belgili bir shekteýli belgileri bolady, sondyqtan organızmderdiń túrin anyqtaý úshin osy krıterıılerdiń tolyq jıyntyǵyn paıdalanady.

Bir túr ishinde popýlásıalyq aıyrmashylyqtar da bolady. Túr bir jáne birneshe popýlásıalardan turýy múmkin. Budan basqa, túr bip shaǵyn aýmaqta nemese úlken aýqymdy keńistikte de taralýy múmkin. Evolúsıa eki ólshemmen anyqtalatyn úrdis. Onyń biri -anagenez, bul kezde organızmniń evolúsıasy tek bir baǵytta júredi, ekinshisi — kladogenez, ıaǵnı evolúsıa birneshe baǵytta damıdy. Anagenezdiń mysalyna, N. erectus-tyń evolúsıasy N. habilis-ke aýysýymen, kladogenezde bir evolúsıalyq baǵyt ekige nemese birneshe tarmaqqa ajyraıdy. Sondyqtan kladogenezdik evolúsıa bastapqy bir túrden eki nemese birneshe túr túziledi.

Túrlerdiń paıda bolýy óte baıaý júredi (geografıalyq túr túzilý) jáne uzaq ýaqytpen ólshenedi nemese qysqa kezeńniń qas qaǵym ýaqytynda (kvanttyq) paıda bolady. Birtindep (geografıalyq) nemese ony alopatrıkalyq (latyn sózi alios — ártúrli, patria — otan) túr túzilýde belgilerdiń dıvergensıasynan jáne ol eki deńgeıde ótedi. Birinshi deńgeı de túr túzilý popýlásıada geografıalyq bóliný arqyly, ózen, teńiz, taý, qumdar arqyly, ártúrli landshaftarǵa bólinedi. Popýlásıa bul jaǵdaıǵa tabıǵı suryptalýdyń nátıjesinde beıimdele alady.

Ártúrli popýlásıalardyń arasynda genderdiń almasýy toqtaıdy. Ol genetıkalyq jiktelýdi shekteıdi, eger popýlásıa shaǵyn bolsa nemese birneshe daradan tursa, onda áli de bolsa genderdiń dreıfi kórinis beredi. Genetıkalyq aıyrmashylyqtyń paıda bolýy kóbeıý kezinde oqshaýlaıtyn kedergilerdiń paıda bolýyna alyp keledi. Osylardyń áserinen ár popýlásıanyń ózine tán gender jıyntyǵy jáne popýlásıada jańa túr tarmaqtary paıda bolady.

Ekinshi deńgeıde túrdiń paıda bolý kezinde kóbeıýge qatysatyndar tolyq bir-birinen alshaqtaıdy. Osy kezde genetıkalyq aıyrmashylyq shegine jetedi, degenmen býdandar áli bolsa kezdesedi, biraq olar tolyq tirshilik etýge múmkindik ala almaıdy. Árbir túr tarmaqtarynda óz betterinshe evolúsıa úrdisi júredi. Sońynda túr tarmaqtary jeke túrlerge aınalady. Alopatrıkalyq túr túzilý ár aýmaqtarda bolyp turady.

Osy alopatrıkalyq túr túzilýden basqa sımpatrıkalyq (latyn sózi sym — birdeı, patria — otan) túr túzilý de bolady. Sımpatrıkalyq túr túzilý bir aýmaqta ǵana mekendeıtin túrlerdiń aralarynda paıda bolady. Sımpatrıkalyq túr túzilýdiń mysalyna, Baıkal kólinde kezdesetin sútqorektiler men balyqtardyń endemıkalyq túrlerin ataýǵa bolady.

Jańa túrdiń paıda bolýy kezinde, organızm de belgili bir oqshaýlaný arqyly ózine tán beıimdeýshilik belgileri bolady, egerde olarǵa jaǵdaı jasap nemese oqshaýlaný kedergileri alynsa da kóbeıýi baıqalmaıdy. Sonymen túr túzilýdiń genetıkalyq máni bir keshendi gender jıyntyǵynan jaqsy eki jeke dara keshendi genderi bar túrler paıda bolýy múmkin.

Birtindep túr túzilýi ol ártúrli júıelikterde paıda bolady jáne onyń jyldamdyǵy da ártúrli. Mysaly, qustardyń evolúsıasy baıaý júrdi, al gomınıdterdiń evolúsıasy jyldam ótti. Jańa túrler joǵarǵy damyǵan túrlerden emes qarapaıym túrlerden paıda boldy. Biraq evolúsıa árqashan da qarapaıymnan kúrdelige qaraı júre bermeıdi. Kerisinshe, evolúsıalyq «regress» paıda bolady. Mysaly, adamnyń, janýarlardyń kóptegen parazıtteri erkin túrde tirshilik etken organızmderden paıda boldy, bularda da kúrdeli damý baıqalady. Mysaly, qanattary joq jándikterden qanaty bar jándikter paıda boldy, al kıtter tórt aıaqty sútqorektilerden paıda bolǵan.

---