InfoHub Logo

DEKONSTRÝKSIA (frans. déconstruction) - ǵylymı aınalymǵa j.Lakan engizgen jáne teorıalyq turǵydan negizdelgen j. Derrıda usynǵan M. Haıdegger usynǵan fılosofıalyq uǵym. 20 ǵasyrdyń sońǵy shıreginde. dekonstrýksıa ıdeıalary gýmanıtarlyq bilimniń ártúrli salalarynda – fılosofıa, ónertaný, tarıh, saıasattaný, áleýmettaný salalarynda suranysqa ıe boldy; olar teologıada da damydy.

Dekonstrýksıa – bul syn, taldaý nemese ádis emes, gýmanıtarlyq ǵylymdar, Óner jáne estetıka derekterine negizdelgen fılosofıanyń kórkem transkrıpsıasy, fılosofıalyq uǵymdardyń metaforalyq etımologıasy: fılosofıalyq tildiń qurylymdyq psıhoanalızi, bir mezgilde joıý jáne qaıta qurý, bólshekteý jáne qurastyrý. Eger "buzylý" termıni buzylýmen baılanysty bolsa, onda dekonstrýksıanyń gramatıkalyq, lıngvısıkalyq, rıtorıkalyq maǵynalary "mashınalyqpen" baılanysty – mashınany basqa jerge tasymaldaý úshin bólshektep bólshekteý. Alaıda, bul metaforalyq baılanys dekonstrýksıanyń radıkaldy maǵynasyna sáıkes kelmeıdi: ol lıngvısıkalyq-grammatıkalyq nemese semantıkalyq modelge, odan da az – mashınalyq modelge deıin tómendetilmeıdi. Dekonstrýksıa qurylymdarǵa nazar aýdarýmen jáne sonymen birge lıngvısıkalyq, logosentrlik, fonosentrlik qurylymdardy stratıfıkasıalaý, bólshekteý, ydyratý prosedýrasymen baılanysty. Bul joıylý týraly emes, belgili bir tutastyqtyń qalaı qurylǵanyn túsiný úshin qaıta qurý týraly. Ár dekonstrýksıa oqıǵasy ıdıoma nemese qoltańba sıaqty jalǵyz. Mátinniń maǵynasyna qarsy oınaýyna nazar aýdara otyryp (dekonstrýksıa tildiń psıhıkalyq mazmunyna qatysty Táýelsizdik ólshemin bilýdi bildiredi), Derrıda dekonstrýktıvıstik kózqarasty uıadan qulaǵan Balapannan qaýip tóndirgisi keletin qustyń minez-qulqymen salystyrady. Tek úzdiksiz stıhıalyq yǵysýlar, ambıvalentti, ózgermeli, ımpúlsti aýysýlar dekonstrýksıanyń mánin túsinýge jaqyndata alady. Onyń nátıjesi-sońy emes, metafızıkanyń qysylýy, fılosofıanyń postfılosofıaǵa aınalýy. Onyń ereksheligi-belgisizdik, sheshilmeý, margınaldy, jergilikti, perıferıalyq qyzyǵýshylyq. Kádimgi úmitterdi buzyp, dástúrli qundylyqtardyń mártebesin turaqsyzdandyrady jáne ózgertedi, dekonstrýksıa jasyryn túrde bar teorıalyq uǵymdardy ashady. Derrıda dekonstrýksıanyń ereksheligin álemge legıtımasıany, mártebeni, tapsyrysty, naryqty qajet etpeıtin tehno-onto-antropo-teologıalyq kózqarastan ózgeshe kóredi.

Dekonstrýksıanyń negizgi obektileri – belgi, jazý, sóıleý, mátin, kontekst, oqý, metafora, beısanalyq jáne basqalar. Belgi zatty almastyrmaıdy, biraq onyń aldynda ol erikti jáne qozǵalmaıdy. Bul maǵynada materıaldyq obekt retinde eshqandaı belgi joq, belgi zattardyń materıaldyq álemin jáne sózderdiń ıdealdy álemin, praktıka men teorıany baılanystyrmaıdy. Tańbalaýshy tek basqa maǵynaǵa silteme jasaı alady, oınaıdy, ıaǵnı., tańbalanýshynyń róli. Derrıda sóıleýdi tikeleı qarym-qatynastyń tikeleı ádisi retinde basym zertteý dástúrin qabyldamaı, ejelgi dáýirden bastap búgingi kúnge deıin fılosofıa jazbasha bolyp qala bergenin jáne jazbasha belgilerdiń kommýnıkatıvti qasıetteri sóıleýden asyp túsetinin atap ótti (jazýdyń sımvoldyq oılaý úlgisi retinde sóıleýden góri mańyzdy). Oqý men jazý kontekstindegi sózsiz aıyrmashylyqqa súıene otyryp, dekonstrýksıa kórkem tildiń kez-kelgen elementin basqa tarıhı, áleýmettik, saıası, mádenı kontekstke erkin aýdarýǵa nemese kez-kelgen konteksten tys keltirilýi múmkin dep boljaıdy. Tek mátinniń ǵana emes, sonymen birge basqa, keń kontekstke jazylǵan konteksttiń ashyqtyǵy mátin men kontekst, til men Meta-tildiń arasyndaǵy aıyrmashylyqty joıady.

Dekonstrýksıa teorıasy klasıkalyq strýktýralızmniń sheńberin keńeıtýge, ony basqa ǵylymı tásildermen sıntezdeýge tyrysatyn ǵalymdar úshin óte tartymdy boldy. 80-90 - shy jyldary de konstrýktıvıst kıı tásil Fransýz strýktýralısi s. Todorovtyń jumysynda basym boldy. Todorov fılosofıasyndaǵy poststrýktýralıstik burylys zertteý múddelerin belgisizdi bilýden tanymǵa aýystyrýmen baılanystyrady. Sonymen, oqýdyń konstrýktıvti túrimen tańbalardy túsindirý determınızmdi, oqıǵalardyń damý sebeptiligin qamtıdy. Keıipkerler týraly tikeleı jáne janama aqparat olardy keıipkerlerge aınaldyrady. Oqyrmandy qabyldaýdyń múmkin qatelikteri negizinen onyń qıal áleminiń avtormen sáıkes kelmeýimen baılanysty. Dekonstrýksıa retinde oqýǵa keletin bolsaq, munda sebepter men saldarlar buzylyp qana qoımaıdy, biraq olar tabıǵatta geterogendi bolyp shyǵady: oqıǵa jeke zańnyń saldary jáne t. b.

Dekonstrýksıanyń fılosofıalyq paradıgmasy "postmoderndik"dep sıpattalatyn oılaý, dúnıetanym jáne dúnıetanym ádisimen baılanysty.

Ábdisámet Qarakóz ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranti

Janataev Danat ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory

---