InfoHub Logo

Qazaq fılosofıasynyń ereksheligi adamdyq qatynastardyń rýhanı-qundylyq aspektileriniń ekonomıkalyq shyndyqpen baılanysymen de anyqtalýy kerek, al sońǵy másele ádet-ǵuryp, saıası sana, minez-qulyq jáne qundylyqtar formasymen anyqtalady. Bizdiń oıymyzsha, tarıhı faktilerdi kórsetý ǵana emes, otandyq, patrıottyq ıdeıalar negizinde halyqtyń ár kezeńderindegi mádenıetin, danalyǵyn, rýhanılyǵyn tarıhı jáne maǵynaly túrde anyqtap, olardyń aksıologıalyq, metodologıalyq, germenevtıkalyq sıpatyn kórsetý qajet.

Adamzat tarıhynyń sońǵy eki myń jyl aıasynda adam ómiriniń máni men mazmuny máselesine fılosofıada, ádebıette erekshe zeıin qoıyla bastady. Ol adamnyń tabıǵatynyń túpnegizin izdeý maqsatynda júzege asty. Adamnyń ishki rýhanı áleminiń kúndelikti ómir qulshynysy nátıjesinde qandaı halge túsetindigi nemese sol jaǵdaıdaǵy adamnyń kúıi qandaı bolatyndyǵy týraly suraqtar tóńireginde hákimderge kóp oılanýǵa týra keldi. Osy izdenister ómirdiń mánsizdenýi syndy, adamdardyń tanymǵa nemquraıdylyǵy syndy surqıa shyndyq beınelerin ashty.

HH ǵasyrdyń betke ustar azamat oıshyldarynyń qataryndaǵy Shákárimdi de adam máselesi asa qatty mazalaǵan bolatyn. Shákárim - Abaıdyń izbasar inisi, Abaıdan soń HH ǵasyr basynda qazaq dalasynda ómir súrgen eń kórnekti tulǵalardyń biri. Shákárim ómir súrgen zamana shyndyǵy memlekettik daǵdarystar kezeńine týra kelgen bolatyn. Sol ýaqyttyń myń qubylǵan saıası turaqsyzdyǵy men jyldam ózgerip otyrǵan memlekettik bılik júıesi onyń adamzattyń biryńǵaı órlep kemeldenýine degen senimine sekem túsirdi.

Qysqa ǵana merizim ishinde qalyptasqan saıası turaqsyzdyq jaǵdaılary kez kelgen adamnyń qaı jaqqa shyǵý, kimdi qoldaý kerektigi týraly baǵdaryn qıyndatady. Qubyljyp turǵan kóńil, turlaýsyz qundylyqtar, ár saıası júıe óziniń baǵyt-baǵdaryn usynyp, ár júıe óz amalyn jaqtap otyrǵan bir kez. Osyndaı kezde adamnyń taǵdyry ıesiz qalǵan teatr qýyrshaǵyna uqsaıdy. Spektákl júrip jatyr, personajdyń rol kezegi keldi, kimniń qoly bos sol qýyrshaqty ala ketip, óz yrǵaǵymen qımyldata-sóılete jóneledi. Qýyrshaq eki júzdi keıipkerge uqsaıdy, birde qatań daýysty qatygez, birde ezilgen jigersiz daýysty bos adam. Osyndaı alasapyran kezindegi adamdardy, asyl sózge baı qazaq: «Birde - bıe, birde - túıe» degen emes pe?!

Ekzıstensıaldy fılosofıa HH ǵasyrdyń basynda erekshe bederlenip baıqalǵan fılosofıalyq ilimderdiń biri. Ol kezdeısoqtyq pa álde zańdylyq pa, adamnyń kúızelisti jaǵdaıynda paıda bolatyn izdenis saryny ma nemese adamnyń boıynda ornalasqan qudiretti aqıqatynyń syrtqa shyǵý qubylysy ma?! Qalaı desek te, áıteýir, bul dúnıe shynaıy bolmystaǵy qundylyqtardyń quldyraýyna qarsylyq bildirý túrinde júrekten shyǵatyn izdenis jolyna uqsaıdy. Ejı Kossak bylaı deıdi: «Ekzıstensıalızm qazirgi zaman sanasynyń aǵymy retinde fılosofıalyq kózqarastar jıyntyǵy dep aıtý da qıyn, ol ádebı jáne fılosofıalyq motıvter jıyntyǵy, sondyqtan da ekzıstensıalızmniń mánine ártúrli baǵytta talqylaý jasaýǵa múmkinshilikter beredi». Ondaı bolǵan jaǵdaıda ekzıstensıalızmniń naqty belgili bir qatyp qalǵan qaǵıdaly joly joq jáne bolýy da múmkin emes, óıtkeni biz shyǵarmashylyǵyn ekzıstensıalızmmen baılanystyratyn tulǵalar óz eńbekterin bir mektep, bir baǵyt ókilimiz dep ádeıilep jazbaǵandyǵy belgili. Endeshe, biz ekzıstensıalızm saryny týraly ǵana sóz ete alamyz dep oılaımyz. Sondyqtan da biz ekzıstensıalızmdi bir ózi jekeshelep ıelenetin túbegeıli ult ta, násil de joq dep aıta alamyz. Qaǵıdalardy júıeleý maqsatynda júzege asyrýshy dáıekterdi paıdalana otyryp, kez kelgen oı tolǵaýdy fılosofıalyq salalar negizinde: tanym teorıasy, ádep, qundylyqtar, estetıka turǵysynan jańa keıipte qaıta óndirýge bolady.

Dillabek Nurshat Almasbekqyzy;

---