InfoHub Logo

Iadrolyq DNQ molekýlasynyń genetıkalyq kody ámbebap, óıtkeni ol barlyq tiri organızmderde birdeı, ıaǵnı barlyq tiri organızmderde kodondardyń birdeı juptary qoldanylady. Genetıkalyq kodtyń ámbebaptyq sıpatyn organıkalyq formalardyń shyǵý teginiń bir ekndigi týraly qazirgi zamanǵy dáleldemelerden bilýge bolady.

Genetıkalyq kodtyń qurylymynyń negizgi kelbeti anyqtalǵannan keıin onyń shyǵý tegi jaıly, ıaǵnı evolúsıasy týraly gıpotezalar týyndaı bastady, qazirgi kezde onyń birńeshe gıpotezalary belgili. Birinshi gıpoteza boıynsha, alǵashqy kod ekimaǵynaly kodondardan turdy, ıaǵnı munda genetıkalyq aqparattardyń translásıasy bolmady. Sondyqtan organızmderdiń evolúsıasy prosesinde genetıkalyq kodtyń damýy qateniń qysqarýy prınsıpi boıynsha júrdi, nátıjesinde qazirgi kezdegi kodtyń qalyptasýyna ákeldi delingen. Kerisinshe, basqa gıpoteza boıynsha kod evolúsıa prosesinde mýtasıalyq kórinýdiń letaldy jaǵdaıy tómengi deńgeıge teńelgende, ıaǵnı kodondarda mýtasıa jıiliginiń tómendeýine jáne amınqyshqyldary tizbegindegi ózgeristerdiń bolýyna baılanysty paıda bolǵan. Evolúsıa prosesinde kod bir kezeńde «qatyp qaldy», ıaǵnı qazirgi biz kórip otyrǵan kórnistegideı.

Úshinshi gıpoteza boıynsha, alǵashqy kod dýpletti bolǵan jáne ol 16 dýpletti kodondardan turǵan dep eseptelgen. Ár 15 dýpletter sáıkes 15 amınqyshqyldaryn kodtaǵan, al 16 dýplet bolsa, gender arasynda bos keńistiktiń túzilýin qamtamasyz etken (bresh). RNQ molekýlasynyń katalıtıkalyq (jyldamdatqysh) qasıetin jáne rıbosomadaǵy joǵarǵy konsentrasıasy anyqtalǵannan keıin kletkalardaǵy tRNQ molekýlalary amınqyshqyldarmen baılanysýdy ózderi atqardy, al rıbosomalar rólin alǵashqy rRNQ molekýlalary atqardy dep boljanǵan. Trıpletti kod evolúsıa barysynda qalǵan bes amınqyshqyldary paıda bolǵannan keıin túzilgen jáne onyń shyǵýy ár kodonǵa úshinshi negizdiń qosylýymen baılanysty bolǵan.

Qazirgi kezdegi genetıkalyq kod alǵashqy kezde tek birneshe amınqyshqyldaryn ǵana kodtaýǵa qabileti bolǵan arnaıy kodtardyń uzaq ýaqyt boıǵy evolúsıasynyń nátıjesi dep bilýge bolady, ıaǵnı munda azottyq negizdiń eki tıpi ǵana qatynasady. Kelesi rettegi kodtyń evolúsıasy maǵynasyz trıpletter sanynyń azaıýymen jáne maǵynaly trıpletterdiń sanynyń ósýimen sıpattalady. Bul óz kezeginde paıda bolǵan trıpletterdiń «oqylýyna» ákeldi. Evolúsıada kodtyń sońǵy kezeńi sáıkes nýkleotıdtermen tanylatyn amınqyshqyldarynyń sanynyń ósýine, tRNQ molekýlasynyń sıntezine jáne fermentterdiń aktıvtenýine baılanysty boldy. Beloktardyń sany jáne qurylymy qazirgi kezdegideı bolǵanda evolúsıa barysynda kod «turaqtandy».

Mıtohondrıaly kodqa keletin bolsaq, ol ıadrolyq kodpen salystyrǵanda anaıy dep esepteledi. Mysaly, ÝÝA antıkodony qazirgi kezdegi mıtohondrıalyq kodta da alǵashqy eki nýkleotıd antıkodon qyzmetin atqara alady, al onyń úshinshi nýkleotıdi múmkin Ý, S, A nemese G bola alady. Sonda da bolsa, mıtohondrıanyń bakterıadan shyqqanyn eskersek, onda mıtohondrıaly kod bakterıalyq kod negizinde paıda bolǵan deýge bolady. Mıtohondrıaly genetıkalyq kod arqyly baqylanyp otyrǵan belok bıosıntezin hloroplastyq genetıkalyq kodpen salystyratyn bolsaq, hloroplastyq genetıkalyq kodtyń mıtohondrıalyq genetıkalyq kodqa qaraǵanda belok molekýlasyn kóptep sıntezdeıtini belgisiz bolyp qala bermek. Osyǵan qarap, genetıkalyq kodtyń shyǵý tegi jáne evolúsıasy týraly qazirgi kezdegi kózqaras qarama-qaıshy pikirde, ıaǵnı qazirgi tańda tájirıbelik málimetterdiń azdyǵynan bar tujyrymdamalar tek tujyrym kúıinde qala bermek.

---