InfoHub Logo

Gender qyzmeti nemese áseri degenimiz (ekspressıasy) ol genderdiń óziniń qasıetin baqylaýyn nemese dálirek, beloktardyń sıntezin baqylaýyn aıtady. Genderdiń áseri olardyń fenotıptik kóriný deńgeıi, ıaǵnı olardyń baqylaıtyn belgileriniń damý deńgeıimen jáne gen áseriniń «kúshimen» sıpattalady. Bul termındi N. V. Tımofeev-Resovskıı usynǵan (1900-1981). Genderdiń ekspressıasy tuqym qýalaýdyń turaqty qasıeti emes, ol adamda, janýarlarda jene ósimdikterde turaqsyz qasıetke ıe. Mysaly, ártúrli adamdarda fenıltıokarbamıd dámin seziný qabilettiligi túrlishe bolady. Keıbir adamdarǵa bul zattyń dámi ashshy bolyp kórinedi, al endi bireýlerine ashshylyq asa bilinbeıdi, ıaǵnı bul fenıltıokarbamıd dámin sezý qasıetine jaýap beretin genniń ártúrli ekspressıalyq qasıetke ıe ekendiginde. Genderdiń ekspresıvtiliginiń qubylmalyǵynyń mysaly retinde adamdaǵy kóz kataraktysyn baqylaıtyn domınantty genniń ekspresıvtiligin aıtýǵa bolady. Bul genniń ekspressıasy ár adamda kóz almasynyń álsiz tumandanýynan tolyq tumandanýyna deıin túrlenedi.

Sútqorektilerde genderdiń áserine genomdyq ımprıtıng tán. Bul genniń eki alleliniń dıfferensıaldy ekspressıasyna negizdelgen, ıaǵnı eki alleldiń bireýi (analyqtan nemese atalyqtan alǵan) ekspressıalyq qasıetin kórsetedi. Mysaly, adamda ınsýlınge uqsas 2-faktor atalyqtan alǵan allel arqyly ekspressırlenedi, al onyń qasyndaǵy RNQ molekýlasynyń translásıalanbaıtyn bóligin kodtaıtyn gen analyqtan alǵan allel arqyly ekspressırlenedi.

Genderdiń áseriniń mańyzdy ereksheligine olardyń penetranttylyǵy da jatady. Bul qubylysty da alǵash N. V. TımofeevResovskıı sıpattaǵan. Popýlásıada belginiń kezdesý jıiligimen ólshenetin qandaı-da bolmasyn genniń kóriný jıiligi, ıaǵnı popýlásıadaǵy osy belgimen sıpattalatyn organızmniń kezdesý jıiligi. Penetranttylyq popýlásıada qandaı-da bolmasyn genniń ekspressıasynyń rettelýiniń statısıkalyq konsepsıasy bolyp tabylady. Eger popýlásıada qandaı-da bolmasyn bir gen jeke daralarda fenotıptik jaǵynan kórinýi 75%-ǵa teń bolsa, onda onyń penetranttylyq kórsetkishi de 75%-ǵa teń bolady. Mysaly, adamda kózdiń sheliniń túsiniń ózgerýin baqylaıtyn domınantty gen shamamen, 90% adamdarda kezdesedi. Demek, bul genniń penetranttylyǵy da 90% quraıdy.

Ekspresıvtilik jáne penetranttylyq aýytqýlarǵa ushyraǵan. Bul aýytqýlardyń sebebi áli kúnge túsiniksiz. Sonda da bolsa, genderdiń ekspresıvtiligi jáne penetranttylyǵynyń aýytqýlary gen-modıfıkatorlar dep atalatyn basqa genderdiń modıfıkasıaly áserimen nemese osy faktorlardyń birigip áser etýinen, bolmasa basqa da faktorlardyń áserimen túsindiriledi. Adam, janýar jáne ósimdik genetıkasynda genderdiń ekspresıvtiligin jáne penetranttylyǵyn esepke alýdyń praktıkalyq mańyzy óte zor. Adam jaǵdaıynda bul qubylys tuqym qýalaıtyn aýrýlardyń dıagnostıkasynda, al mal jáne ósimdik sharýashylyqtarynda janýarlar men ósimdikterdiń seleksıasynda qoldanylady.

Organızmder óziniń ata-analarynan belgini de, qasıetti de tek tuqym qýalaý jolymen almaıdy. Olarda organızmniń ómir súrýiniń barlyq ýaqytynda áser etip otyratyn gender tuqym qýalaıdy. Qazirgi konsepsıalar boıynsha genderdiń áseri mRNQ arqyly júzege asyrylady, ıaǵnı beloktardyń túzilýine ákeledi. Demek, mRNQ molekýlasy genderdiń áseriniń alǵashqy ónimi, al túzilgen beloktar sońǵy ónimi bolady, ıaǵnı gender áseriniń nátıjesi bolady. Basqalaı aıtqanda gender beloktardyń qurylymyna baqylaý jasaıdy.

Gendi quraýshy materıal DNQ molekýlasy bolǵandyqtan, DNQ-nyń genetıkalyq róli ashylǵannan keıin mynadaı suraq týyndady: DNQ molekýlasy belok sıntezin qalaı baqylaıdy? Bul suraqtyń jaýaby: DNQ molekýlasynda belok sıntezi týraly genetıkalyq aqparat bolady, ıaǵnı DNQ molekýlasynda belok sıntezi týraly genetıkalyq aqparat jazylǵan genetıkalyq kod bolady. Genetıkalyq kodtyń iske asyrylýy eki satyda júredi, birinshisi, transkrıpsıa dep atalady, al ekinshisi, translásıa dep atalady. Aqparattar aǵymy DNQ — RNQ — belok syzbasynda iske asyrylady. Genetıkalyq kodtyń jáne onyń mehanızminiń iske asyrylýynyń ashylýynan bastap bul syzba molekýlalyq bıologıanyń ortalyq dogmasy degen atqa ıe boldy.

---