InfoHub Logo

«Gen» termıni alǵash ret tuqym qýalaý birligi retinde ádebıetterge 1909 jyly aǵylshyn genetıgi Ý. Betson engizgen. Tuqym qýalaýdyń hromosomalyq teorıasynyń bastalýynan bastap gender tek tuqym qýalaý negizi ǵana emes, sonymen qatar hromosomalarda syzyq boıyna ornalasqan fızıkalyq birlik retinde de sıpattaldy. Osy túsinik boıynsha 1950 jyly mynadaı erejeler qalyptasty:

1. Gen tuqym qýalaýdyń eń sońǵy birligi. Osyǵan baılanysty gendi onan ári sýbbirlikterge bólýge bolmaıdy.

2. Gen qyzmettiń (fýnksıa) de sońǵy birligi (fenotıptik ártúrlilik). Iaǵnı metabolızm prosesinde nemese organızmniń damýynda gen tek arnaıy ǵana qyzmetti atqarady jene de osy arnaıy qyzmet birneshe sýbqyzmetke (sýbfýnksıa) bólinbeıdi.

Osy erejeler negizinde sol ýaqytta «bir gen — bir ferment» degen tujyrymdama qalyptasty. Sońynan beloktardyń tabıǵaty kúrdeli polıpeptıdterden turatyny anyqtaldy. Sonyń ishinde, polıpeptıdtik tizbekteri ártúrli beloktar da belgili boldy. Mysaly, E. soli bakterıasynda bolatyn ındol jáne serınniń organızmde jınaqtalýyn jyldamdatatyn, trıptofannan bastama alatyn, trıptofansıntetaza fermentiniń qúrylymynda ındoldy komponent ındoglıserofosfatpen baılanysatyn A dep atalatyn bólik jáne serındik komponent pırıdoksalfosfatpen baılanysatyn V dep atalatyn bóliktiń bolatyny anyqtaldy. A jáne V-trıptofansıntetaza bólikteriniń sıntezine ertúrli gender jaýap beredi.

Genniń nezik qúrylymyna baılanysty «bir gen — bir ferment» tujyrymdamasy eger bir ferment degen uǵym bir polıpeptıdke saı kelse durys kúıinde qalady. Biraq-ta qazirgi kezde genniń nezik qurylymyna baılanysty tujyrymdama «bir gen — bir tıpti RNQ, bir tuqymdas polıpeptıdter» nemese «bir gen — bir mRNQ, bir polıpeptıd» dep sıpattalyp júr. Biraq ta bul postýlat ta keıbir gendik mýtasıalarǵa baılanysty fenotıptik kórinýlerde qoldanylmaıdy. Sonyń ishinde, mysaly, adamnyń protoonkogeni tırozınkınazadaǵy mýtasıa bir mezette tórt fenotıptik kórinýmen sıpattalady, ıaǵnı bir mezette tórt aýrýdyń kórinýine jaýapty bolady (januıalyq mı tırodty karsınomasy, 2A tıpti neoplazıa, 2V tıpti endokrındi neoplazıa jáne toq ishektiń parasımpatıkalyq ınnervasıasymen sıpattalatyn Gırshenrang aýrýy). Osydan, bul málimetterden «bir gen — birneshe belgi» degen ereje týyndatýǵa bolady.

Kópshilik eýkarıotty organızmderde genderdiń bir ǵana kóshirmesi bolady. Sonda da bolsa, birneshe kóshirmesi bolatyn gender de belgili. Mysaly, keıbir organızmderde gıston-beloktaryn kodtaıtyn genderdiń shamamen myńdaǵan kóshirmesi bolatyny anyqtalǵan. Iaǵnı ol uryqtyq damý kezeńinde gıstonbeloktardyń organızmge kóptep qajettiligine baılanysty dep túsindiriledi. Taýyqtarda genderdiń kóp kóshirmeleri keratın (qaýyrsyndy túzetin negizgi materıal) belogyn kodtaıtyn gende bolady. Sondaı-aq kóptegen zerttelgen omyrtqalylarda rıbosomalyq RNQ molekýlasyn sıntezdeıtin genniń kóshirmesi kóp bolatyny anyqtaldy.

Genderdiń mólsherin (uzyndyǵyn) onyń quramyna kiretin jup azottyq negizderdiń sanymen nemese uzyndyq birligimen ólsheıdi. Olar alýan túrli, biraq shamamen 1000-1050 jup azottyq negizdi nemese shamamen, 357 nm-di quraıdy (DNQ molekýlasynyń qos tizbeginiń negizderi arasyndaǵy qashyqtyqty 0,34 nm ekenin eskersek (0,34×1050 = 357 nm)). Gendi massasyna baılanysty da sıpattaýǵa bolady. Bir nýkleotıd jubynyń molekýlalyq massasy shamamen, 650-ge teń bolsa, onda ortasha genniń massasy 650×1050 = 680000 teń bolady. Biraq-ta genderi óte kishkentaı, ıaǵnı birneshe ondaǵan jup azottyq negizderden turatyn organızmder de kezdesedi. Mysaly, E.faecalis keıbir genderi 66 jup azottyq negizderden, al S. aureus — 78 jup azottyq negizderden turady. E. coil bakterıasynyń ortasha geniniń kólemi shamamen, 1000-1100 jup azottyq negizderden turady. Sonymen molekýlalyq turǵydan gen belgili uzyndyǵy jáne massasy bar bir polıpeptıdtiń sıntezine jaýapty DNQ molekýlasynyń bir bóligi (azottyq negiz tizbegi) dep túsinýge bolady.

Biraq-ta gender tek polıpeptıdterdi ǵana kodtap qoımaıdy. Keıbir gender tRNQ jáne rRNQ molekýlalaryn da kodtaıdy. DNQ molekýlasyndaǵy bir azottyq negiz tRNQ nemese rRNQ molekýlasyn kodtaıtyn bolǵandyqtan, tRNQ jáne rRNQ molekýlalaryn kodtaıtyn gender polıpeptıdterdi kodtaıtyn gendermen salystyrǵanda óte kishkentaı mólshermen sıpattalady.

Ǵylymı edebıetterde gendi sıstronmen almastyryp jazady. Gen men sıstron arasynda shyndyǵynda da aıyrmashylyq joq, nátıjesinde eki termın de birdeı qoldanylady. Genniń názik qurylymy týraly qazirgi zamanǵy túsinikter adamnyń, janýarlardyń jáne ósimdikterdiń genomyn molekýlalyq-genetıkalyq ádister arqyly fızıkalyq, genetıkalyq jáne sıtolo gıalyq kartasyn qurýǵa yqpalyn tıgizdi. Genderdiń mólsheriniń deldigi jáne molekýlalyq qurylymdary gendik ınjenerıa ádisterimen tolyq túrde dáleldendi.

---