Geologıalyq jyl sanaý jáne geohronologıalyq keste
Geologıalyq jyl sanaý jáne geohronologıalyq keste
8 synyp
Maqsattary:
Bilimdilik. Jerdiń damý kezeńderi, taý jynystarynyń jasyn anyqtaý týraly bilim berý. Geohronologıalyq kestesimen tanystyrý.
Damytýshylyq. Oqýshylardyń pánge qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, jer bederiniń damýy týraly ǵylymı dúnıetanymyn, oı órisin damytý.
Tárbıelik. Oqýshylardy óz betimen bilim alýǵa, birlesip toppen jumys isteýge, ózara kómekke, óz oıyn ashyq aıta bilýge tárbıeleý. jáne óz otany týraly bilimderin tereńdete kele, otansúıgishtik qasıetterin artyrý, geografıalyq mádenıetke tartý.
Sabaq túri: Jańa bilimdi meńgertý
Sabaqty uıymdastyrý formasy: toptyq, juptyq, jekeleı
Sabaqty júrgizý ádis - tásilderi: áńgimelesý, suhbat qurý, tapsyrmalarmen jumys isteý, oı tujyrymdaý.
Qural - jabdyqtar: Qazaqstannyń fızıkalyq kartasy, slaıdtar.
Negizgi uǵymdar: taý jynystarynyń júıesi, effýzıalyq, ıntrýzıalyq t. b.
Nomenklatýra: Gehronologıalyq keste
Sabaqtyń barysy
İ Uıymdastyrý
Oqýshylardy 5 topqa bólip otyrǵyzý
İİ Úı tapsyrmasyn tekserý
Kartamen jumys
1. Jer bederi degen ne?
2. Q. jer bederi qandaı?
3. Qandaı jer bederi basym?
4. Oıpattardy kartadan anyqtaımyz
5. Jazyqtaryn, ústirtterin qyrattaryn anyqtaımyz
6. Alasa taýlardy kartadan kórsetemiz
7. Bıik taýlardy kartadan kórsetemiz
8. Eń tómen jáne eń bıik jatqan jerin kórsetemiz
9. Jer bederiniń basty erekshelikteri
İİİ Jańa sabaq
Jerdiń jáne jer qyrtysynyń jasyn, olardyń damý kezeńindegi iri oqıǵalardyń ýaqytyn anyqtaı bilýdiń mańyzy zor.
Qazirgi kezde jerdiń damý tarıhy ǵalamsharlyq (planetalyq) damý kezeńi jáne geologıalyq damý kezeńi bolyp ekige bólinedi.
Jerdiń ǵalamsharlyq damý kezeńi onyń alǵash ǵalamshar bolyp qalyptasýynan bastap jer qyrtysynyń qurylýyna deıingi ýaqyt aralyǵyn qamtıdy. Jerdiń ǵaryshtyq dene retinde paıda bolýy týraly ǵylymı túsinik Kún júıesine kiretin basqa ǵalamsharlardyń jaratylysy jónindegi jalpy kózqarastar negizinde qalyptasqan. Jer Kún júıesine enetin 9 ǵalamshardyń biri ekenin sender 6 - synyptan bilesińder. Ol budan 4, 5 – 4, 6 mlrd. jyl buryn paıda boldy. Jerdi quraıtyn alǵashqy zattar esebinen lıtosfera, gıdrosfera jáne atmosfera qabattarynyń (shamamen 3, 7 – 3, 8 mlrd. jyl buryn) qalyptasa bastaý merzimimen bul kezeń aıaqtaldy.
Jer qyrtysynyń alǵashqy nyshandary paıda bola bastaǵannan jerdiń geologıalyq damý kezeńi bastaldy. Jerdiń geologıalyq damý kezeńi – Jer qyrtysynyń alǵash qalyptasa bastaý sátinen qazirgi kezge deıingi ýaqyt aralyǵyn qamtıdy. Osy aralyqta ár túrli taý jynystary túziledi. Jer qyrtysy ǵalamsharymyzdyń ishki kúshteri áserinen san ret kúshti qozǵalystarǵa ushyrap otyrǵan. Bul qozǵalystar jer qyrtysynyń kúrdeli taý jynystarynyń túzilýine yqpal etken. Ekinshi jaǵynan, taý jynystary syrtqy kúshter áserinen udaıy úgilip otyrǵan. Úgilgen borpyldaq jynystar bir orynnan ekinshi orynǵa tasymaldanýy nátıjesinde shógindi jynystarynyń jańa qabattary qalyptasqan. Jerdiń tereń qabattarynda paıda bolǵan óte joǵarǵy temperatýrada jer betine jaryqtardy boılaı kóterilýi nátıjesinde janartaýlar paıda bolǵan. Onyń syrtqa tógilgen lava jynystary birshama jerge taralǵan. Muny effýzıalyq taý jynystary deıdi.
Magmanyń jer betine shyqpaı qalǵan bólikteri jer astynda birte - birte sybaǵaly salmaǵyna qaraı sýynyp qataıǵan, sóıtip olardyń esebinen ıntrýzıalyq magmalyq taý jynystary qalyptasqan. Osylaısha, Jer qyrtysynyń alǵashqy quramy birtindep kúrdelene túsedi. Bul úrdis turaqty túrde baıqalady. Materıkterdegi oıystar men teńizder túbindegi shógindi jynys qabattarynda ár túrli ósimdikter men jándikterdiń tasqa aınalǵan qaldyqtary ushyrasady. Bul árbir geologıalyq dáýirdiń tek ózderine ǵana tán organıkalyq álemi bolǵandyǵyn kórsetedi.
Taý jynystarynyń jasyn anyqtaý. Jerdiń jasyn jáne onyń geologıalyq damý tarıhyn anyqtaý úshin salystyrmaly jáne absolúttik esepteý (geohronologıa) ádisterin paıdalanady.
Taý jynystarynyń salystyrmaly jasyn anyqtaýda shógindi taý jynystaryn quraıtyn qabattarynyń retti ornalasý zańdylyǵyna súıenedi. Bul zańdylyq boıynsha, taý jynystarynyń buzylmaǵan qabattarynyń joǵarǵysy tómengisimen salystyrǵanda jasyraq bolady. Bul zańdylyq dáleldeýdi qajet etpeıdi, eger astyńǵy qabat bolmasa, onda ony jaýyp jatqan ústińgi qabat ta túzile almaıtyny túsinikti.
Taý jynystarynyń salystyrmaly jasyn anyqtaý úshin ejelgi geologıalyq dáýirlerde ómir súrgen jándikter men ósimdikter dúnıesiniń tasqa aınalǵan qaldyqtaryn zertteýdiń mańyzy zor. Tirshilik dúnıesi jerdiń damý tarıhynda eń qarapaıym túrlerden bastalyp, eń kúrdeli túrlerge deıin damyp jetilgen. Sóıtip, ǵalymdar Jer betinde ómir súrgen organıkalyq dúnıeniń qazba qaldyqtaryn jáne jer qyrtysyn quraıtyn taý jynystarynyń quramy men qurylysyn zertteý negizinde Jerdiń damý tarıhyn bir júıege keltirdi. Geohronologıalyq jerjylnamalyq keste jasaldy. Ol 1900 jyly Dúnıejúzilik geologıalyq kongreste bekitildi. Bul keste ǵylymnyń damýymen udaıy jetildirilip otyrylady.
Jer qyrtysynyń damý tarıhyndaǵy uzaq kezeńderge toptastyrylǵan eralar. Jer tarıhy bes eraǵa bólinedi. Eń alǵashqy tirshilik bastamasy – Jerdiń kóne tarıhyna baılanysty. Bul ýaqyt arheı (grekshe «arheos» – kóne tirshilik degen maǵynada) dep atalady. Odan keıingi ýaqyttar proterozoı (grekshe «proteros» – alǵashqy), paleozoı (grekshe «paleos» – eski), mezozoı (grekshe «mezos» – orta), kaınozoı (grekshe «kaınos» – jańa) bolyp bólinedi.
Geohronologıalyq jerjylnamalyq kestedegi kezeńderdiń ataýlary shógindi jynystardyń alǵashqy tabylǵan oryndaryna qaraı, jergilikti jer ataýlaryna (kembrıı, devon, perm, ıýra) nemese halyqtardyń atyna (ordovık, sılýr), jynystardyń quramyna (tas kómir, bor) baılanysty atalady. Hronologıalyq kesteniń júıelerin ajyrata bilý úshin shartty belgiler qabyldanǵan. Geologıalyq kartalarda ındeksteri (belgileri), onyń latynsha attarynyń alǵashqy áripteri arqyly belgilenedi (mysaly, arheı – AR), kezeńderdiń ındeksteri onyń latynsha atynyń birinshi áripterimen belgilenedi (mysaly, perm – R).
Taý jynystarynyń absolúttik jasyn anyqtaý isi ǵalymdar HH ǵasyrdyń basynda radıoaktıvti elementterdiń ydyraý zańyn ashqannan keıin bastaldy. Ár element ár túrli, biraq qashan da turaqty jyldamdyqpen ydyraıtynyn ǵalymdar tájirıbe júzinde dáleldegen. Ydyraý jyldamdyǵy Jer jaralǵannan beri ózgermeıdi dep sanalady.
Radıoaktıvti ydyraýdyń nátıjesinde ýaqyt ótken saıyn radıoaktıvti alǵashqy elementterdiń atomdary azaıyp, ári qaraı ydyramaıtyn turaqty atomdar mólsheri kóbeıe beredi. Mysaly, ýran (torıı) ydyraǵan kezde qorǵasyn atomdary túziledi. Ýrannyń ydyraý jyldamdyǵyn paıdalaný arqyly taý jynysynyń jasyn anyqtaýǵa bolady, 100 gram ýrannan 74 mln jylda 1 gram qorǵasyn bólinedi.
Radıologıalyq ádisterdi qoldaný nátıjesinde jer qabattaryn quraıtyn kóptegen taý jynystarynyń jasyn anyqtaýǵa múmkindik týdy.
Salystyrmaly jáne absolútti jyl sanaý ádisteri negizinde jasalǵan geologıalyq ýaqyt shkalasy geohronologıalyq jer jylnamalyq kesteni qurastyrýǵa múmkindik bergen.
İ
V Sabaqty bekitý
1 - tapsyrma Uıashyqtar arqyly ár topqa suraq qoıý
2 - tapsyrma venn dıagramsyn salystyrý
Salystyrmaly esepteý men absolútti esepteýdi Venn dıagramsy boıynsha
Aıyrmashylyǵy
Uqsastyǵy
Aıyrmashylyǵy
Salystyrmaly esepteý Absalútti esepteý
V Qorytyndylaý
Vİ Oqýshylardy baǵalaý
Vİİ Úıge tapsyrma
1. Jumys dápterdi toltyrý
2. Geohronologıalyq kesteni jattaý
Almaty qalasy, Almaly aýdany6
№147 gımnazıasynyń geografıa páni muǵalimi
Kerımsheeva Bereke Ryskazıevna
8 synyp
Maqsattary:
Bilimdilik. Jerdiń damý kezeńderi, taý jynystarynyń jasyn anyqtaý týraly bilim berý. Geohronologıalyq kestesimen tanystyrý.
Damytýshylyq. Oqýshylardyń pánge qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, jer bederiniń damýy týraly ǵylymı dúnıetanymyn, oı órisin damytý.
Tárbıelik. Oqýshylardy óz betimen bilim alýǵa, birlesip toppen jumys isteýge, ózara kómekke, óz oıyn ashyq aıta bilýge tárbıeleý. jáne óz otany týraly bilimderin tereńdete kele, otansúıgishtik qasıetterin artyrý, geografıalyq mádenıetke tartý.
Sabaq túri: Jańa bilimdi meńgertý
Sabaqty uıymdastyrý formasy: toptyq, juptyq, jekeleı
Sabaqty júrgizý ádis - tásilderi: áńgimelesý, suhbat qurý, tapsyrmalarmen jumys isteý, oı tujyrymdaý.
Qural - jabdyqtar: Qazaqstannyń fızıkalyq kartasy, slaıdtar.
Negizgi uǵymdar: taý jynystarynyń júıesi, effýzıalyq, ıntrýzıalyq t. b.
Nomenklatýra: Gehronologıalyq keste
Sabaqtyń barysy
İ Uıymdastyrý
Oqýshylardy 5 topqa bólip otyrǵyzý
İİ Úı tapsyrmasyn tekserý
Kartamen jumys
1. Jer bederi degen ne?
2. Q. jer bederi qandaı?
3. Qandaı jer bederi basym?
4. Oıpattardy kartadan anyqtaımyz
5. Jazyqtaryn, ústirtterin qyrattaryn anyqtaımyz
6. Alasa taýlardy kartadan kórsetemiz
7. Bıik taýlardy kartadan kórsetemiz
8. Eń tómen jáne eń bıik jatqan jerin kórsetemiz
9. Jer bederiniń basty erekshelikteri
İİİ Jańa sabaq
Jerdiń jáne jer qyrtysynyń jasyn, olardyń damý kezeńindegi iri oqıǵalardyń ýaqytyn anyqtaı bilýdiń mańyzy zor.
Qazirgi kezde jerdiń damý tarıhy ǵalamsharlyq (planetalyq) damý kezeńi jáne geologıalyq damý kezeńi bolyp ekige bólinedi.
Jerdiń ǵalamsharlyq damý kezeńi onyń alǵash ǵalamshar bolyp qalyptasýynan bastap jer qyrtysynyń qurylýyna deıingi ýaqyt aralyǵyn qamtıdy. Jerdiń ǵaryshtyq dene retinde paıda bolýy týraly ǵylymı túsinik Kún júıesine kiretin basqa ǵalamsharlardyń jaratylysy jónindegi jalpy kózqarastar negizinde qalyptasqan. Jer Kún júıesine enetin 9 ǵalamshardyń biri ekenin sender 6 - synyptan bilesińder. Ol budan 4, 5 – 4, 6 mlrd. jyl buryn paıda boldy. Jerdi quraıtyn alǵashqy zattar esebinen lıtosfera, gıdrosfera jáne atmosfera qabattarynyń (shamamen 3, 7 – 3, 8 mlrd. jyl buryn) qalyptasa bastaý merzimimen bul kezeń aıaqtaldy.
Jer qyrtysynyń alǵashqy nyshandary paıda bola bastaǵannan jerdiń geologıalyq damý kezeńi bastaldy. Jerdiń geologıalyq damý kezeńi – Jer qyrtysynyń alǵash qalyptasa bastaý sátinen qazirgi kezge deıingi ýaqyt aralyǵyn qamtıdy. Osy aralyqta ár túrli taý jynystary túziledi. Jer qyrtysy ǵalamsharymyzdyń ishki kúshteri áserinen san ret kúshti qozǵalystarǵa ushyrap otyrǵan. Bul qozǵalystar jer qyrtysynyń kúrdeli taý jynystarynyń túzilýine yqpal etken. Ekinshi jaǵynan, taý jynystary syrtqy kúshter áserinen udaıy úgilip otyrǵan. Úgilgen borpyldaq jynystar bir orynnan ekinshi orynǵa tasymaldanýy nátıjesinde shógindi jynystarynyń jańa qabattary qalyptasqan. Jerdiń tereń qabattarynda paıda bolǵan óte joǵarǵy temperatýrada jer betine jaryqtardy boılaı kóterilýi nátıjesinde janartaýlar paıda bolǵan. Onyń syrtqa tógilgen lava jynystary birshama jerge taralǵan. Muny effýzıalyq taý jynystary deıdi.
Magmanyń jer betine shyqpaı qalǵan bólikteri jer astynda birte - birte sybaǵaly salmaǵyna qaraı sýynyp qataıǵan, sóıtip olardyń esebinen ıntrýzıalyq magmalyq taý jynystary qalyptasqan. Osylaısha, Jer qyrtysynyń alǵashqy quramy birtindep kúrdelene túsedi. Bul úrdis turaqty túrde baıqalady. Materıkterdegi oıystar men teńizder túbindegi shógindi jynys qabattarynda ár túrli ósimdikter men jándikterdiń tasqa aınalǵan qaldyqtary ushyrasady. Bul árbir geologıalyq dáýirdiń tek ózderine ǵana tán organıkalyq álemi bolǵandyǵyn kórsetedi.
Taý jynystarynyń jasyn anyqtaý. Jerdiń jasyn jáne onyń geologıalyq damý tarıhyn anyqtaý úshin salystyrmaly jáne absolúttik esepteý (geohronologıa) ádisterin paıdalanady.
Taý jynystarynyń salystyrmaly jasyn anyqtaýda shógindi taý jynystaryn quraıtyn qabattarynyń retti ornalasý zańdylyǵyna súıenedi. Bul zańdylyq boıynsha, taý jynystarynyń buzylmaǵan qabattarynyń joǵarǵysy tómengisimen salystyrǵanda jasyraq bolady. Bul zańdylyq dáleldeýdi qajet etpeıdi, eger astyńǵy qabat bolmasa, onda ony jaýyp jatqan ústińgi qabat ta túzile almaıtyny túsinikti.
Taý jynystarynyń salystyrmaly jasyn anyqtaý úshin ejelgi geologıalyq dáýirlerde ómir súrgen jándikter men ósimdikter dúnıesiniń tasqa aınalǵan qaldyqtaryn zertteýdiń mańyzy zor. Tirshilik dúnıesi jerdiń damý tarıhynda eń qarapaıym túrlerden bastalyp, eń kúrdeli túrlerge deıin damyp jetilgen. Sóıtip, ǵalymdar Jer betinde ómir súrgen organıkalyq dúnıeniń qazba qaldyqtaryn jáne jer qyrtysyn quraıtyn taý jynystarynyń quramy men qurylysyn zertteý negizinde Jerdiń damý tarıhyn bir júıege keltirdi. Geohronologıalyq jerjylnamalyq keste jasaldy. Ol 1900 jyly Dúnıejúzilik geologıalyq kongreste bekitildi. Bul keste ǵylymnyń damýymen udaıy jetildirilip otyrylady.
Jer qyrtysynyń damý tarıhyndaǵy uzaq kezeńderge toptastyrylǵan eralar. Jer tarıhy bes eraǵa bólinedi. Eń alǵashqy tirshilik bastamasy – Jerdiń kóne tarıhyna baılanysty. Bul ýaqyt arheı (grekshe «arheos» – kóne tirshilik degen maǵynada) dep atalady. Odan keıingi ýaqyttar proterozoı (grekshe «proteros» – alǵashqy), paleozoı (grekshe «paleos» – eski), mezozoı (grekshe «mezos» – orta), kaınozoı (grekshe «kaınos» – jańa) bolyp bólinedi.
Geohronologıalyq jerjylnamalyq kestedegi kezeńderdiń ataýlary shógindi jynystardyń alǵashqy tabylǵan oryndaryna qaraı, jergilikti jer ataýlaryna (kembrıı, devon, perm, ıýra) nemese halyqtardyń atyna (ordovık, sılýr), jynystardyń quramyna (tas kómir, bor) baılanysty atalady. Hronologıalyq kesteniń júıelerin ajyrata bilý úshin shartty belgiler qabyldanǵan. Geologıalyq kartalarda ındeksteri (belgileri), onyń latynsha attarynyń alǵashqy áripteri arqyly belgilenedi (mysaly, arheı – AR), kezeńderdiń ındeksteri onyń latynsha atynyń birinshi áripterimen belgilenedi (mysaly, perm – R).
Taý jynystarynyń absolúttik jasyn anyqtaý isi ǵalymdar HH ǵasyrdyń basynda radıoaktıvti elementterdiń ydyraý zańyn ashqannan keıin bastaldy. Ár element ár túrli, biraq qashan da turaqty jyldamdyqpen ydyraıtynyn ǵalymdar tájirıbe júzinde dáleldegen. Ydyraý jyldamdyǵy Jer jaralǵannan beri ózgermeıdi dep sanalady.
Radıoaktıvti ydyraýdyń nátıjesinde ýaqyt ótken saıyn radıoaktıvti alǵashqy elementterdiń atomdary azaıyp, ári qaraı ydyramaıtyn turaqty atomdar mólsheri kóbeıe beredi. Mysaly, ýran (torıı) ydyraǵan kezde qorǵasyn atomdary túziledi. Ýrannyń ydyraý jyldamdyǵyn paıdalaný arqyly taý jynysynyń jasyn anyqtaýǵa bolady, 100 gram ýrannan 74 mln jylda 1 gram qorǵasyn bólinedi.
Radıologıalyq ádisterdi qoldaný nátıjesinde jer qabattaryn quraıtyn kóptegen taý jynystarynyń jasyn anyqtaýǵa múmkindik týdy.
Salystyrmaly jáne absolútti jyl sanaý ádisteri negizinde jasalǵan geologıalyq ýaqyt shkalasy geohronologıalyq jer jylnamalyq kesteni qurastyrýǵa múmkindik bergen.
İ
V Sabaqty bekitý
1 - tapsyrma Uıashyqtar arqyly ár topqa suraq qoıý
2 - tapsyrma venn dıagramsyn salystyrý
Salystyrmaly esepteý men absolútti esepteýdi Venn dıagramsy boıynsha
Aıyrmashylyǵy
Uqsastyǵy
Aıyrmashylyǵy
Salystyrmaly esepteý Absalútti esepteý
V Qorytyndylaý
Vİ Oqýshylardy baǵalaý
Vİİ Úıge tapsyrma
1. Jumys dápterdi toltyrý
2. Geohronologıalyq kesteni jattaý
Almaty qalasy, Almaly aýdany6
№147 gımnazıasynyń geografıa páni muǵalimi
Kerımsheeva Bereke Ryskazıevna
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Jándikter. Syn esimdi qaıtalaý. (4 - synyp)
