InfoHub Logo

«Qaı eldiń baspasózi myqty bolsa, sol eldiń bolashaǵy myqty», - dep Mirjaqyp Dýlatuly aıtqandaı, ár ulttyń ózindik tóltýma baspasózi bolmaq. Baspasóz gazet – jýrnal, radıo – teledıdar birlestiginen quralǵan úlken qurylymdy júıe. Teginde, Ahmet Baıtursynuly keltirgendeı, «Gazet – halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili». Qoǵam úshin mańyzdylyǵy men adamzat úshin qajettiligi negizinde týatyn jańalyqtar jelisi –zamannyń, aqparattyq ǵasyrdyń, aqparattyq tehnologıalardyń jemisi. El irgesinde beleń alyp, eleýli, jaǵymdy – jaǵymsyz oqıǵalarǵa kúndelikti ult sheńberinde aqparat derekkózin san qyrynan baǵdarlap, belgili bir deńgeıde halyqtyń qajettilin oryndasa, ekinshi tustan sol ulttyń ózindik baspasóz qoltańbasynyń damý kezeńiniń aıǵaǵy bolady.

BAQ halyqtyń qyzyǵýshylyǵyna, tanym dúnıesine, halyq aýyz, jazba ádebıeti, ult tarıhy men mádenıeti, salt – dástúri, turmys – sharýashylyǵy negizinde quralady. Mándi – maǵynaly, ózekti taqyryptary, sapaly jumys esebindegi dúnıe – aldyńǵy qatarlardan ozyq bolyp, sol ulttyń baspasóz tarıhynyń damýynyń negizindegi altan qazyqqa aınalady. Sebebi, básekelestikke qabilettilikke orta paıda bolyp, memlekettiń BAQ shartarabynda joǵary dárejege yǵysyp, ónimin kórýi oryn alady.

Aqparat qundylyǵynyń mánisi nede? Bir túrtki habar arqyly qoǵamdyq pikirdi ózgertýge qabilettiligi, ulttyń, bútin bir memlekettiń taǵdyry qyl ústinde turatyndaı etip te jáne birligin nyǵaıta alýǵa qaýqarly alpaýyt kúsh ıesi ekenin este saqtaǵan abzal. Saýattylyq pen estetıkanyń jarshysy, jazýdyń qasıettiligi men jazý mashyǵy, onyń ishinde avtordyń tárbıesi, biliktiligi men bilimin qatar damytyp, ózin – ózi kúndelikti jetildirip otyrýy – mańyzdy qaǵıdanyń biri.

Sózdiń, sóz óneriniń qudirettiligi jaıynda Zeınolla Qabdolov «Sóz óneri» kitabynda erekshe sıpattap, bederlep aq paraqqa qylqalamymen sheber aǵyta tókken eken.

Ortalyq Eýropada ornalasqan federatıvti memleket – Germanıanyń baspasóz tarıhyna sholý jasalyq. Germanıa baspasózi 20 – ǵasyrdyń sońyna qaraı, 2 salymǵa bólingen memlekettiń birikken ýaqytynda gazet – jýrnal tarıhy aıtarlyqtaı ózgeristerdiń týýyna ákeldi. Qazirde nemis baspasózi sandyq derekterge súıensek, 1601 basylymy 25 365 500 dana taralymymen shyǵyp turǵany anyqtaldy. Germanıanyń 1000 adamǵa shaqqandaǵy tırajy boıynsha aldyńǵy qatarlardy ıelenedi, bul baspasózdiń sapaly materıaldarymen, oqyrman halyqtyń «kózi ashyq, kókiregi oıaý» bolýǵa umtylmaǵymen de aıqyndalady.

Ár baspasózdiń qalyptasý tarıhı shejiresi hám negizi bar. Sol sıaqty, Germanıa baspasóziniń qalyptasýy men taralýynda 550 jyl buryn tıpografıalyq stanoktyń shyǵýy túrtki boldy. Ony Germanıa astanasy Maın qalasynyń turǵyny Iogann Gýtenberg oılap shyǵarǵan. Latyn tilindegi injil kitap – tıpografıalyq stanokta basylǵan alǵashqy basylym bolǵanymen tarıh sahnasyna jóneltildi. Germanıa memleketiniń kúndelikti jáne aptalyq basylymdaryna kóńil qoıdy. Oǵan dálel, 1609 jyldary eń birinshi aptalyq basylymdar jaryq kórdi, atap aıtar bolsaq, «Relásıon» men «Avızo». Kúndelikti gazetter kezeńiniń jaryq kórýi 1661 jylǵy «Láıpsıgermen» baılanysty boldy.

Memlekettik bıliktiń joǵary ókiletti organ qabaldaǵan jalpyǵa birdeı memlekettiń erejeler jıyny zańǵa negizdeledi. «Jýrnalıser – tórtinshi bılik ókilderi», - qoǵamda bolyp otyrǵan túrli qubylmaly jaıttardyń bárinen habardar bolyp, buqara halyqqa baz qalpynda, qalypty pishinde jetkizýi – basty mindet. Jetkizý barysynda «baspasóz bostandyǵy» prınsip sheńberin ustana otyryp, qaǵıdalarǵa sáıkes, jeke quqyqtyń qorǵalýyna, saqtalýyna, jalǵan aqparattardyń aldyn alyp, árbir aqparat derekkózine basa nazar aýdarýy – eldegi jaǵdaıdyń túpkilikti ózgerýine alyp keledi,  asa muqıattylyq pen baıqampazdylyqty arttyrý kerek. Muny keltirgen sebebim, Germanıa baspasózi, Zań boıynsha: «Ár adam óz oıyn aýyzsha nemese jazbasha bildirýge qaqysy bar. Baspasóz erkindigi, aqparat bostandyǵy saqtalady. Senzýra joıylǵan» - dep kórsetilgen. Álbette, baspasóz bostandyǵy ornatyldy dep ony ońdy – soldy, shekaradan asyp, óz oıynyń asqaq durystyǵyn bildirip, memlekettiń bılik júıesine aıtylǵan «jala jabý» sózderdiń, zańǵa qarsy shyqqandarǵa talaptyń ózgeshe bolatyny eskertiledi.

Joǵaryda atap kórsetilgen nemis ulttyq basylymdarynyń ózine tán erekshelikterin, ózgeshelikterin aıta ketýdi jón kórip otyrmyn:

Alǵashqysy, nemis basylymdarynyń aımaqtyq taraýǵa bólinýi týraly. Buǵan sebep, sol kezeńderdegi feodaldyq bytyrańqylyqpen sıpattalady.  Mysalǵa, elde 420 gazet shyǵatyn bolsa, onyń 400 – i jergilikti aımaqtarǵa baǵyttalǵan basylymdar qatarynda.

Ekinshi derbes derekkóz boıynsha, tańerteńgilik gazetterdiń basymdylyǵy dep keltiriledi. Oǵan dálel, 1989 jyly eks - Germanıa memleketinde birden bir jeksenbilik basylym bolmasa, bul kórsetkish 1993 jyly 25 danaǵa jetken.

Úshinshiden, partıalyq basylymdardyń bedeli tómendegen. Gazet – jýrnaldar taralymynyń tek 10 paıyzyn quraıtyny anyqtalǵan.Máselen, hrıstıan – demokratıalyq odaǵynyń «Ýnıon ın Doıchland» jýrnal basylymyn 10 kúnde 1 ret ǵana shyǵarylady. Al, erteden shyǵyp kele jatqan sosıal – demokratıalyq partıa organy «Forverts» qarjylyq qıynshylyqtarǵa tap bolyp, 1989 jyly jabylyp qaldy.

Tórtinshiden, jeke kapıtal ústem tap ókilderiniń buqaralyq elektron quraldaryna, ásirese, teledıdarǵa shabýyl – qysymy kúsheıe túsken.

Besinshiden, Qaziri kezde Germanıa baspasóziniń 75 paıyzy bes iri konsernderge qaraıdy. Germanıa baspasóz tarıhynyń qurylýyna zor ról atqarǵan tulǵalar qataryna Rýdolf Mosse, Leopold Ýlshteın, Avgýst  Gýk, Avgýst Sherlder esimderi jatqyzylady.

Sultan Baǵdat Sultanqyzy 

Jýrnalısıka fakúlteti, 2 - kýrs stýdenti

Jetekshileri: Maıkotova Ǵ.T., f.ǵ.k., dosent 

Álim Á. A aǵa oqytýshy 

 

---