InfoHub Logo

Alashqa meken bolǵan ór Shabanbaı
Ań qurly qoınaýyńnan jer taba almaı
Arman joq, teksiz týǵan kembaǵaldaı
Ah urdym qaryndasty men baǵa almaı

Ábdikerim.

... Otyken, Kúntaýy, Altaı... Alashqa qonys bolǵanǵa deıin Altaıdyń qansha aty boldy eken? Kim bilsin. Áıteýir Altaıǵa bitken ár shoqynyń da básireli aty bar. El qonysy Shabanbaı da myń búırek, myń sıraq: Shubaraǵash, Kókala Aıǵyr, Kókjota, Taldybulaq, Taskúrke, Shashty, Naýa, Maraldy kól, Óskeleń, Qońyrjon, Aqtasty... Qalǵanyn Álibek pen Dıdahmet toltyratyn shyǵar. Osylardyń bári babalardan qalǵan mura edi. Qanshama kóp desek te keıingi urpaqtary saýsaqpen sanap otyr. Zaman san ólshep, san pishken, san ret pushpaqtaǵan, kesken, kesip áketken. Kesip te jatyr... Meniń shebim qaısy, shetim qaısy dep Berelde jıyrma bes ǵasyr uıqtap, betin keshe ǵana ashqan saqtyń sardarynan suraı almaısyń...

1919 — jyldyń aqpanynda «Qazaq halqyna» degen úndeýinde VSIK múshesi M.Frýnze: « Bratá kazahı, ıstorıa vsegda prıhodıla k Vam zloı machehoı ı palachem» dep jazyp edi. Sol baskeser jendettiń qandy sheńgeliniń qolqada qalǵan jarasy áli de úńireıip tur-aý. Eger tarıh álemdik sottyń uly májilisine shaqyra qalsa, basy Birinshi Petrden bastap tizimdep, jaýapqa júgindirýge bolar edi. Altaı óńirine Ertis pen Buqtyrmany boılata eki dúrkin ekspedısıa jibergende patsha aǵzam Jeruıyqty (Strana Belovode) ǵana izdetken joq, kózdegeni Úndistan, armany Úndi muhıty edi. Arman jolyndaǵy alynbas qamal — qazaq eli boldy. Turaqty armıasy bolmasa da jaý tıse búkil halyq bolyp atqa qonatyn frontsyz kóshpelilermen soǵysýdyń qıyndyǵyn eskerip, Birinshi Petr Úndi muhıtyna jetýdiń josparyn bolashaqtyń úmitine qaldyryp edi.

Qazaq jerin qalaı jaýlap alýǵa bolady degen Anna Ioannanyń saýalyna Neplúev pen Táýekelov (Tevkelev) «tamasha» jospar usyndy: otyryqshy halyqty basyp alý boqtan ońaı, oǵan bir-eki apta jalynsyn, al qazaqtardy túbegeıli jaýlap almasań da otarlaý úshin uzaq merzim kerek; shekaradan kirgen sátte-aq búkil halyqpen soǵysýǵa týra keledi de ekinshi shetine jetkenshe turaqty armıańdy jutyp qoıady, sebebi olardyń erkek-urǵashysy, kári-qurtańyna deıin atqa qonatynyn umytpalyq; sondyqtan qazaqqa kórshilerin aıdap salyp, ábden álsiregen kezde syrttaı qorshap, ishten bekinister salý kerek te áskermen tunshyqtyrmasa bolmaıdy; budan soń halyqty soslovıesine qaramaı orystyń basybaıly sharýasyndaı ustaý kerek, eger oǵan kónbese, halyq retinde joıyp jibergennen basqa amal joq. (tegi shubash, óz halqyn qanǵa bóktirip qyrǵany úshin jáne osy programmasy úshin Táýekelev Ivan Ivanovıch Tevkelev bolyp general shenin alǵan). Munan qalǵan sharýany buratana eldiń dinin buzyp, tilin kesetin mısıonerlerdiń «qudiretine» júkteımiz desken. Aqyry Qytaıdy shabaıyn dep turǵan Jońǵarlardy eki el bolyp qazaqtarǵa aıdap saldy.

Túbegeıli maqsatyna jetpegen soń 1730- jyly biteıin dep turǵan «Aqtaban-SHubyryndyny» qaıta qozdyryp, Reseı kómegimen qalmaqtardyń birikken kúshine Cheren don-Dýkti qolbasshy etip taǵaıyndady, áskerge nusqaýshy retinde shved ofıserlerin ákelip, Ábilhaıyr bastaǵan Kishi Júzdiń qolyn Reseıge bólip alyp ketti de 1731-jyldyń 23-mamyrynda Reseı men Sın ımperıasy kelisim jasasty. Bul kelisim boıynsha Qytaı qazaq jeri arqyly Orta Azıamen saýda-sattyqqa jol ashpaq ta esesine Qytaı Qaraqorym arqyly orys armıasyn Úndistanǵa ótkizip jibermek bolatyn. Munyń nemen aıaqtalǵany álemge áıgili. 1881-jyly Járkentte Reseı ımperıasy qazaqqa úshinshi gramotany tapsyryp jatqanda Sın ımperıasy jip tartyp Shyǵys Túrkstandy kesip aldy da qazaq jeriniń qomaqty pushpaǵyn ıemdenip, Reseıge saýsaq arasynan basbarmaǵyn kórsetti. «Álemdi slavándar bıleýi kerek te slavándardy orystar bıleýi kerek» deıtin general Skobelev amalsyz Hıýadan keri qaıtty, shovınıs dúr neme Úndistanǵa jetse aǵylshyndarmen soǵysatynyn oılaǵan da joq. Reseı Úndistannan, Úndi muhıtynan kúderin birjola úzdi. Qazaqstannan ekinshi Úndistan jasaý kerek degen ıdeıa dál osy kezde týǵan. Máńgilikke jasalǵan bul programma boıynsha qazaq el bolýdan qalyp, jarty Eýropany tegin asyraıtyn tek qana shıkizat qoryna aınalýǵa kerekti. Ol úshin qazaqty el qylyp otyrǵan búkil ıgi-jaqsylardyń uryq-sharqyn, ulttyń zıaly qaýymyn patsha ókimetiniń jandarmerıasy men ohrankasy «bolashaqta otap tastaý kerek» degen maqsatpen HÚİİİ- ǵasyrdan bastap esepke alypty. 1731-jyly bir gramota, 1740-jyly ekinshisin, 1881-jyly úshinshisin tapsyryp turyp, qazaq bizge qosylyp el bolady dep ezýinen kúle keketip, jarylqap tastaǵandaı jarty álemge jar salǵan kolonızator bizge jasaǵan «jaqsylyǵynyń» bodaýyna qyp-qyzyl qyrǵyn ákeldi. Mekeninen kóshpeımin degen Uly Júzdiń erkek ataýlysyn kıizge orap otqa laqtyryp, urǵashysyn órtke qamap, qashyp shyqqandaryna oqty qımaı myltyqtyń qundaǵymen myljalady, besiktegi sábıdi sıraǵynan sýyryp, basyn tasqa uryp mıyn shashqan, qursaqtaǵy balany jaryq dúnıeni kórsetpeı anasynyń ishin jaryp, jatyrynda joq qylǵan sadızmdi buryn-sońdy adamzat estimegendi. Qazaq dalasy qan sasyp jatqanda general Kolpakovskıı patsha aǵzamǵa: mynaý qyrǵyndy toqtatpasańyz qolqany qapqan kúńirsikten qaqalyp óletin boldyq dep hat jazǵan eken. Osynyń ózin janashyrlyq dep uqqan patsha aǵzam Tashkenttegi general fon Kaýfmanǵa: «Pora ponát lıberalý Kolpakovskomý, chto my ıdem týda ne radı sıvılızasıı týzemsev, a radı zemlı rýsskoı!» dep jaýap qaıyrypty.

Armán aqyny Sılvıa Kapýtıkán Almatydaǵy 1986- jylǵy Jeltoqsan kóterlisine baılanysty «Pravda» gazetinde: «Imperıa ne tolko prısvaıvala chýjıe terrıtorıı, no ı prıpısyvala sebe chýjıe ıstorıı ı chýjıe kúltýry» dep jazyp edi. Qazaq jerin baltamen shapqandaı kesip alýdy ımperıa onsegizinshi ǵasyrdyń aıaǵynda-aq bastaǵan. 1730- jyly Altaıdyń terisinen kirgen kerjaqtardy Ertistiń oń jaǵasyna ákelip tirep qoıyp, qazaqtardy sol jaǵalaýdaǵy taý-tasqa aparyp tyqty, bir sózben rezervasıaǵa qamady. 1867- jyly Qarataıdyń ejelgi qonysy, Otykenniń júregi Shabanbaıdy aq patsha jekemenshigim dep jarıalap qyzyna tartý etti. Buqtyrmadan at sýaryp, jaǵasynda at shaldyrǵan «aborıgenderdi» sotsyz-zańsyz atyp tastap, «jakan — ı dýh doloı» deıtuǵyn jazylmaǵan zań shyǵarǵan. Zorlyq Stolypın reformasynyń tusynda shekten shyqty: 1905-1912 jyldary tartyp alynǵan jer kólemi 65 mıllıon desátına bolsa, birinshi dúnıejúzilik soǵysqa deıin ol júz mıllıonǵa taqady. 1910-jyly Qarataı elin taıly-tuıaǵyn qaldyrmaı Qarqaralyǵa kóshirý týraly jarlyq jasap, Qatynqaraǵaıdy tutasymen aq patsha jekemenshigim («kabınetnaıa zemlá») dep jarıalady. Kóshse kóshsin, kóshpese aıdap shyǵý kerek, sosyn qaıda ketse onda ketsin degen. Qudaı bergende 1914- jyly birinshi dúnıejúzilik soǵys bastaldy da munyń da ebi tabyldy. Bul bir qarataılyqtarǵa ǵana emes, búkil qazaqqa kelgen zaýal edi.

Reseı bul soǵysta qaıyrshylyq pen qasiretten basqa túk uta almaıtynyn kúni buryn bilgen. Sondyqtan esepte joq shyǵynnyń esebin basqadan toltyrý kerek boldy. Kimnen?.. Árıne, qazaqtardan. Ol úshin aldymen pereselenderge kazachestvonyń statýsyn berdi, sebebi pereselenderdiń áskerı jasaq qurýǵa qaqylary joq edi. Odan soń qarý-jaraq taratyp, ár erkek kindiktige bir-birden myltyq ustatty, bekinis ataýlyǵa ásker ákelip tókti de ult arazdyǵyn qozdyrý úshin komandırlerdi shubashtar men tatarlarlardan, bashqurttar men qalmaqtardan tańdady, uzyn yrǵasy Qazaqstan terıtorıasyndaǵy ásker sany batys maıdandaǵy adam sanynyń úshten birine teń boldy. Óskemen-zaısan úezindegi Buqtyrma bekinisinde bir polkke jýyq jazalaý otrády turdy. (Kúni keshe ǵana Oralda, Jetisýda, Shyǵys Qazaqstanda «bizder kazaktarmyz» dep áskerı forma kıip órekpigen separatısterdiń kazaktarǵa sorpasy da qosylmaıtyn, óıtkeni, sovet ókimetine qarsy kúreskeni úshin jaıyq kazaktaryn 1920-jyly sibirge jer aýdaryp jiberdi de Annenkov pen general Sherbakovqa erip Qytaı asqan bes myń qoldy qaıta oralǵan kezde qarýsyzdandyryp, bularǵa da sibirden oryn taýyp berdi. Demek, táýelsizdigimizdiń alǵashqy jyldarynda baıbalam salǵandardyń áreketi ádeıi uıymdastyrylǵan saıası qylmys.).

Osy sharalardy uıymdastyryp bolǵannan keıin eki jyl ótken soń aq patshanyń qazaqtardan qara jumysqa soldat alý týraly ıýn jarlyǵy shyqty. Jarlyq boıynsha Túrkstan ólkesinen bir mıllıon, Batys Sibir men Dala ólkesinen bir mıllıon adamdy alyp shyǵý kerekti. Temirjol, basqa da transporttyń joqtyǵyn eskergende eki mıllıondyq jasaqty maıdanǵa jetkizýdiń ózi múmkin emesti. Munyń shyn maqsaty halyqty arandatý edi.Aldymen el ishinde narazylyq týdyryp, kóterliske shaqyrý, onsegiz ben otyzbirdiń arasyndaǵy atqa qonar erkek kindiktini sypyryp áketken soń qalǵanyn jazalaýshy áskerı kúshpen qyryp salý. «Na vse chetyre storony, vozvrashat neobázatelno!» degen jasyryn buıryqpen qazaq jerin qazaqtardan tazartý bolatyn. Qaı úıezden qanshama ıgi-jaqsylardy, el azamattaryn atýdyń esebine deıin jasaldy. Jarlyqtyń astaryn bilip qoıǵan alash azamattary (Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, M.Dýlatov) qarýmen qarsy shyqpańdar, qara jumysqa ketkenderiń de, elde qalǵandaryń da qyrylasyńdar dep úndeý taratty. Biraq zıaly qaýymnyń solaqaılary buǵan qarsy úgit júrgizdi de dúrbeleńdi toqtatý múmkin bolmaı qaldy. Aqyry okopqa aıdalǵandardyń qatarynda alash ókilderi birge attandy, maqsattary — áıteýir azdap bolsa da bozdaqtardyń birazyn aman alyp qalý edi. Sonda ketkenderdiń júzden biri qaıta oraldy ma, joq pa, kim bilsin. Maıdan shebine jetpeı jatyp jol boıy qyryldy, qarý-jaraqsyz beıkúna oqqa ushty, ashtyqtan óldi, kóbin súzek otap ketti. Al kóterliske shyqqandardyń da jetiskeni shamaly, solardyń ataqtysy — Torǵaıda Ábdiǵapar, Keıki, Amangeldi bastaǵan, Jetisýda Bekbolat, Uzaq bastaǵan kóterlister, Bozashyda Tobanıaz eldi kóterip edi, qylyshty erkin silteı almaı qaldy. Shyǵysta el dúrlige arǵy betke bosty. Odan qaıtqandary joq. Jetisýda aýyp ketken 300 myń tútinniń 1920-jyly 40 myń tútini qaıta oralyp edi, óz qonystaryna ózderi ornalasa almaı, sovettik saıasattyń «sosıalısik shapaǵatymen» senimsiz atanyp boq basynda shyǵynǵa ushyrady (olardyń atamekenin pereselender basyp alyp qoıǵan, «ár ult teń pravoly» dep úkimet qaıtaryp bermedi)...

... Moınaqtan jele-jortyp túsken eki attyny kórgende Baıkóbek aýyly irgesin jel kótergendeı úrpıisip, oshaq basyndaǵy qatyn-qalash, oıyn balasyna deıin tysqa óre shyqty. El habary etekten kelse kerek edi, elsiz ıen tóbeden jolaýshy kútpegen. Asý ashylmaı kúngeıdegi aǵaıyn Óteılerdiń de irge túıistirip, at izin salatyn mezgili bolǵan joqty.

Shop-sholaq jazyn shybynsyz taýysatyn Qarataı elin bıylǵy tabıǵat aq patshanyń jarlyǵymen jarysa qysyp edi. Kóktem birde jańbyr, birde qarmen jylap kelip, qara sýyǵy men qara jeli qaǵynyp qatar urdy da jeti aı qystan júdep shyqqan el maýsym týǵansha kóterilip kete almaı qystaýdyń kóń-qoqyrynda otyryp qalǵan: aryq-turaq aıdaýǵa jaramaı, tól kóshke ere almaı, qaıyzǵaqtyń kópsýin kútip jabaǵy júnge qyryqtyqty da kesh salǵan.

Qonysy qaǵyr bes Sherýshi Quzǵyndy men Jaıdaqqa qaraı jyla qonyp jaılaý shetine endi jetkende Jarylǵastyń eki atasy Toǵarystan men Bekarystan rýlasy Aralbaı men Jıennen jyrylyp, irgedegi Saralqaǵa jańa ilingeni osy bolatyn. Tek ortalarynda myń qaraly jylqy bitken Samarhan ǵana óris taryltpaımyn dep Buqtyrmadan ótip Qońyrjonǵa ketip edi. Syrt kózge tosatyn jorta seriligi, bardy baılyqqa sanaıtyn qampıma pańdyǵy, maqtanǵa semirgish dańǵoılyǵy bolmasa, Shońmuryn ishindegi aǵaıyndy eki ata uzynnan kegin, qysqadan óshin qýmaǵan, jýany tórshil emes, bıi bılikten mal jımaǵan, sóıte tura kóshi aýmaǵan, kósemi kóz aldamaǵan tynysh ta ózinshe toq jurt.

Báıbisheden tórt, toqaldan bes shańyraq kóterip otyrǵan Baıkóbek tuqymy enshilerin bólispeı birge kóship, birge qonǵan júgi ortaq, tútini bir tuıyq aýyl jattan jaýshy, jaqynnan daýshy kútpegen. Jarlyqtan qashyp qutylmasyn bilse de baıyz taýyp bir jerge turaqtamaı, bólinip ketse bóri alatyndaı Buqtyrmanyń arǵy betinde qalǵan aǵaıynǵa jaltaqtap, baıaǵy baıkóbekpiz dep syrttaı sabyr saqtaǵanmen ishte úreı, elegzýmen otyr edi.

Teristegi qurttaǵan eski qardyń yzǵary, bıiktiń qystan qalǵan yzynan jaılaý áli degdı qoımaǵan, kıiz úılerin tikpeı, ótken jyldyń qazanynda kóterip ketken ıtarqa shoshalaǵa kire salǵan aýyldyń júgi de sheshilmegen. Toǵyz jerde tońqaıyp otyrǵan toǵyz shoshalanyń saý kózge qylı kórinetin syǵyraıǵan esikteri ortadaǵy qarashańyraqtyń boz úıine telmirise qapty. Aýyl aspannan túskendeı — mańaıda iz-tozdyń shıyry joq, shalǵynnyń shyǵyna deıin japyraqtyń qulaǵynda. Jarylǵas jer tozbasyn dep jyl saıyn óris almastyryp, mal bitkendi Buqtyrmanyń arǵy betindegi Shabanbaıdyń terisine salsa, ózderi Altaıdyń kúngeıindegi Quzǵyndy men Jaıdaqty jaılaıtyn da keler jyly maldy kúngeıge aıdap, ózderi qarashaǵa deıin Shabanbaıda jatyp alatyn ádeti. Sıyrdan tabyn, qoıdan otar salyp kórmegen toǵyz tútinniń bar jıǵany myńǵa jetpeıtin qylquıryqty edi, jer tozbasyn degen áıteýir syltaý da, áıtpese malmen aralasyp otyrǵan qazaqtyń sodan ushynǵany joq, teginde Baıkóbekke bitken dáýletti ótirik ıemdengen jorta kirpıazdyq bolsa kerek. Shettegi jetim jeliniń basyndaǵy saýyn men soıysqa degen azdaǵan usaq-túıekten basqa aýyl mańynda tuıaq qybyry da joq.

Shoshalanyń sıqynan úrikkendeı Musa men Samarhan tizginderin shetki bir otaýǵa tastap, aman-súgirge aıaldamastan ortadaǵy qarashańyraqqa bettedi. Erkek kindiktiniń qara-qurasy da osynda jınalǵan eken, ne jeli kerip, ne kógenniń burshaǵyn sanap kórmegen, qur ıelikke máz siber-sylqym shirkinderdiń erteńdi-kesh ermegi jaýyrǵa qonǵan saýysqannyń úıirindeı shúpirlese qalyp áńgime soǵatyn, túk tappasa tisterin soryp, toǵyz túndiktiń qaısysynyń tútini buryn sóner eken dep telmirýmen kesh batyratyn kesibi. Jaý shabady-aý dep jaraqtanatyn, sharýa qaldy-aý dep talaptanatyn alyp-julyp bara jatqan ábiger joq, jaz jaılaý dep eldiń júzin kórmeı, alty aı qys qoradan ozbaı ábden buıyǵy bop alǵan osharly jandar shoshań etip atqa minse de, erteńdi-kesh etek túrse de sharshap qalatyn ejelgi erinshek qazaǵyń. Qulaǵan molaqtyń shirigen dińin bóksesimen jylytyp otyrǵan toǵyz shańyraqtyń baýyrynan dáretke otyratyn óren-jarany ótirik te bolsa sabyr saqtap, ári ekeýin ózim sanap epelekteı qoıǵan joq. Ózimsinetin de jónderi bar edi.

Musa Qarataıdyń tóbe bıi, túbi Jarylǵas, atalas aǵaıyn, bir Qarataıdyń ǵana qamy emes, jalpaq qazaqtyń ýaıymyn jegen, qoly qysqa bolǵanmen oıy ozyq, oımen de, qyrmen de, qalamen de, dalamen de aralasyn úzbegen azamat. Samarhan bolsa da Toǵarystan men Bekarystannyń qamshy ustaǵan basalqasy, osy óńirdegi eresen kúshtiń ıesi bola turyp táýekeli men tózimin teń ustaıtyn aqyl ıesi. Qońyrjonǵa baryp qos tikti dep edi, aıaq-astynan Saralqadan shyqqanyna «tynyshtyq pa?» degendeı tiksinip qalysty.

— Tóbe bı aýyl arasynda júre bermeıtin, aǵaıyn daýyna júgire bermeıtin edi ǵoı,— dedi Sapaq, osy aýyldyń baskótereri, báıbishe tuqymynyń qashanda aýyz meniki deıtin ádetimen, — Jaqsy habaryń bar ma, álde jamandyq ertip keldiń be?

— Ajdahanyń quıryǵy Narynda, aýzy Sarymsaqtyǵa jetti. Eki otrád qazaq-orysy, júz myltyq soldaty bar. Prıstav tizim tapsyrýǵa úsh kún, jigitterdi jınaýǵa jeti kún mursat berip otyr. Osy merzimde buıryq oryndalmasa, jeti atadan jeti zalojnık qamattyryp, elge jazalaýshy otrád shyǵaramyn deıdi. Jarlyqtyń kesh jetkenin, eldiń jaılaýda shashyrap otyrǵanyn aıtyp, osynyń ózine de zorǵa toqtattyq.

Musanyń bul habary onsyz da shyǵaıyn dep turǵan kózdi shuqyp alǵanmen birdeı boldy. Endi ne isteý kerek degenge kelgende aǵaıyn bolyp aılasyn tappaı biriniń júzin biri kózimen tintip otyryp qalǵan. Qashanda sózin ólshep, oıyn bólshektep sarań sóıleıtin Musa bı Ábdikerim bolysta ótken starshyndardyń tótenshe jıyny jaıynda týraýshyǵa emingen ashqaraq aýyzdaı tyrs etpeı, beti búlk etpeı jaıbarahat baıandap shyqty. Onyń osy sabyrly júzinen áldebir úmittiń nyshany kóringendeı bolyp edi.

Musanyń aıtýynsha, Qarataıdyń ıgi-jaqsylary men el azamattary qaıtkende de qara jumysqa jigit bermeımiz dep sheshse kerek. Biraq kóz aldaý úshin bolsa da tizim jasalsyn, onda da tek qarashańyraq qana esepke alynyp, onsegiz ben otyzbirdiń arasyndaǵy tizimge ilikkender de, ilikpegender de saq otyrsyn depti. Alda-jalda el basyna kún týsa arǵy betke ótip ketý úshin jurt at-kóligin saılap, jaılaýǵa tereńdep ketpeı shekaraǵa jaqyndap baryp qonǵany durys dep uıǵarǵan eken. Saýsaqty búge kelgende Baıkóbek áýletiniń qarashańyraǵynda kámeletke tolǵan eshkim bolmaı shyqty da otaǵasynyń jasy otyzdan asyp ketipti.

— Nemene, bul aýyldyń qatyndary qyzdan basqa perzent kótermegen be?— dep Musa ázil tastaǵan edi. Samarhan ile:

— Museke, Qarataıdy el qylyp otyrǵan Shońmurynnyń qyzdary ekenin umyttyń ba? — dep ázil-shyny aralas jaýabyn taýyp ketti.

Baqyr basty erkek saýdaǵa túskende qyzdyń qalqasyna tyǵylǵan bir áýlet kúni erteń býkil Qarataıdyń taǵdyry qatyndarǵa qarap qalatynyn qaperine alǵan joq edi...

At aıaǵyn sýytyp, tústenip jatatyn ýaqyt emes, habar jetkizip, saqtandyrýǵa kelgen eki birdeı janashyr izin sýytpaı tez attandy. Samarhan keterinde ǵana at basyn buryp:

— Shildiń boǵyndaı shashylmaı bir jerde bolalyq,— dedi, qımastyqpen aıtsa da sózi qatqyl shyqty. — Quzǵyndy men Jaıdaq dáp kázir pana bolmaıdy, ol jaqtaǵy el de dúrlige kóterilgen shyǵar. Tar asýǵa keptelseńder quzdan súıegińdi de jınaı almaısyń. Shabanbaıda tabysalyq. Kópir izdemeńder, onyń aýzynda ataman bastaǵan kazak-orystar otyr. Týra ókpe tustaǵy Toparǵa túsip, Buqtyrmany atpen keship ótińder. Arǵy betke aýa qalsaq Qosaǵashtaǵy aǵaıyn arqyly ketermiz, betimiz myńqul bola ma, shúrshit bola ma, bir qudaıdyń ózi biledi. Allaǵa tapsyrdym!— dep attanyp ketti.

Óskemen-Zaısan úıezindegi jer kólemi jaǵynan da, halqynyń sany jaǵynan da eń úlken bolys Sháńgishtaı edi. Onyń da on myń tútini Monǵolmen shekaralas Qosaǵashta otyr. Samarhannyń «aǵaıyn arqyly ótermiz» degeni de osydan. Biraq Monǵolıaǵa kete me, Qytaı asa ma, ol jaǵyn ejiktep eshkim sheshken joq bolatyn. Áıteýir ájeptáýir Qarataı eli bir jumanyń ishinde Altaıdyń ormany men qýys-qýysyna sińip joq boldy. Tek oıdaǵy ornynan tapjylmaǵan bolys Ábdikerimniń aýyly ǵana.

Tútin salyǵynan qutqaramyn dep qarashańyraqty ǵana sanaqqa qosqan Ábdikerim tizim boıynsha da soldattyqqa túsken jospardyń úshten birin de oryndaǵan joq. Jazalaýshy otrád shyǵa qalsa meni ǵana tapsyn dep ornynan qozǵalmaýynyń bir sebebi osy. Tizimińdi tapsyrdym, jaılaýdy malmen birge endep ketken jurtty óziń bar da jınap al demek edi.

Báıbishesi qaıtys bolyp, birinshi toqaldan bala súıip otyrǵan Ábdikerim el dúrligip jatqanda aıaq-astynan ekinshi toqal aldy. Aıaq-astynan qyzyn uzatty. Qatynsyrap bara jatqany shamaly edi. Áıteýir bir kezde en-tańba saldy degeni bolmasa qyzyna qalyńmal da almaǵan. Qarataıdyń qyryq atasynan jınaǵan qyryq narǵa qyzdyń jasaýy dep júk artty. Qyryq nardyń noqtasyn qyryq jigitke ustatyp, aıdaýshyǵa qyryq jigitti jáne qosty. Qyz uzatyp barady degizip úlken qatynyn kósh basyna otyrǵyzdy da zaman túzelgenshe arǵy bettegi jigitterdiń oshaǵyna tas bolasyń dedi. Men zaman túzelse de, túzelmese de elmen birge bolamyn, ólsem asymdy sol jaqta bergizýdi umytpa dedi. Qyryq teńniń ishinde jasaý turmaq jamaý da joq edi: asýda kóliktiń aıaǵyna tóser kıiz ben kúl, azdaǵan qarý-jaraq qana bolatyn. Sóıtip, asýynan azasy bıik alashtyń atamekeninen alǵashqy kóshti onsegiz ben otyzbirdiń arasyndaǵy qarataıdyń bozdaqtary bastaǵan.

«... Sanaly Alash!.. Qazaqtyń basyna taǵy da qıamet-qaıym kúnder týdy. Taǵy da oqqa ushyp, óz jerinde qyrǵyn kórip, el basshylary darǵa asyldy. Mal-múlki orys áskerine oljaǵa túsip, mujyqtar jaý bolyp tal túste tonady, óltirdi, adamyn baılap, malyn aıdap aldy. Rahymsyz ókimettiń qarýly áskerine qarsy tura almaı kóbi qytaı jerine bosty. Onda da jan ashıtyn jan taba almaı, ashtan ólip bara jatqan soń qalmaq, qytaılarǵa bala-shaǵasyn sata bastady. Balanyń quny bir shelek bıdaıǵa shyqty. Boıjetken qyzdaryn, jas kelinshekterin qany qara qalmaqtar qatyndanyp ketti. Baqytsyz sorlylardyń muń-zaryn, kóz jasyn estir qulaq, kórer kóz bolmady. Atadan ul, anadan qyz, jardan jar aıryldy. Júrek qanǵa, kóz jasqa toldy. Sanaly Alash! Atqa mingen azamat! Senderge el kerek, jurt kerek bolsa, basshylyq qylyp, alashty aman saqtaý qamyna kirisińder. Namystan Alash! Jigerlen Alash! Barshańa uran tastap otyrǵan — baýyryń Madıar.»...

Bul Myrjaqyp Dýlatov. Qan jylaǵan júregi qaq aırylyp, qystalyqtan shyqqan ashshy daýysy bolatyn. Elde qalǵannyń kúni men elden ketkenniń kúni bir-birinen ozbapty...

---