InfoHub Logo

EKİNSHİ BÓLİM

Birinshi taraý

1

Bókterdegi jalǵyz úıden baran atty shal shyqty. Samarqaý dúnıeniń shyrqyn buzbaı samarqaý ǵana aıandap keledi. Kóńili beı-jaı, júzi uıqyda sıaqty edi. Basynda pushpaq bórik, ústinde sholaq shıdem shekpen, aıaǵynda saptama; bókterdegi jer keppeı tigilgen jetim kıiz úı sıaqty shaldyń syrt kıimi de eskiniń jurnaǵyn baıaǵyda joǵaltyp alǵan bul óńirge oǵashtaý, úılesimsizdeý kóringen. Jez taspamen shandyǵan tobylǵy sapty saryala qamshysyn erdiń qasyna qystyrdy da kúngeı-kúngeıdi bir sholyp shyqty. Tarǵyl mysyqtyń jal aryndaı shaqyraıǵan shaǵyr kózderinde dúnıege degen sekemshil kúdikpen qosa mynaý meńsiz aspannyń móp-móldir nurynda salqyn sus bar edi. Muryny jotaly, odyraıǵan bet súıeginde, kóstıgen shyqshyty men soraıǵan astyńǵy ıeginde artyq bir japyraq et joq, saqal-murty shymqaı boz; iri tulǵasy, toza qoımaǵan qyzyl kúreń júzi shaldyń ál-aýqatynyń da, qajyr-qaıratynyń da qalpynda ekenin ańǵartqandaı.

Sherýbaı tizgindi shamyrqana julqyp, orman shetinde úıir-úıir bop shoǵyrlanyp jatqan jylqy qarasyna jaltaqtaı bergen atyn Jyndysaıdyń shup-shubar tomarly jotasyna saldy. Qıadaǵy tas qorymnan jylqy pysqyryp edi, qońyraý syldyrynan shal saıaqtyń úıirin tanydy da aıaldap jatpady. Jylanbaýyr tágachtardyń tisi jyrtyp, súıretpe dóńbekterdiń dińinen jyrym-jyrym bop tozyp ketken tomarly quba jonnyń etegine iline bere ala qorjynnyń aýzyn ashyp, "pysymylda" — dep qol salǵany sol edi. Qońyraý syldyryn úrkitil aspan gúrildedi de taý-tas jóńkilgen maldyń dúbirindeı dúrkirep jóneldi. Sherýbaı qorjyn aýzyndaǵy qatyp qalǵan judyryǵyn jylan myjyǵandaı syǵymdap, qıastyqtan bet-aýzy qısaıa, jybyr-jybyr etti de "myna zaýal taǵy da keldi me?!" — degendeı kekshil janaryn aspanǵa qadady.

Inelikteı dirdektegen talpaq muryn vertolet Jyndysaıdyń ıyǵynan shyǵa keldi de jer-kókti azan-qazan kóshirip Aıýlynyń nýyna asty. Onan qaıta oralyp, shaldyń jetim úıiniń tóbesinen shanshylyp biraz turdy da taz tómpeshikterdi san aınalyp, aqyry qonalqy tappaǵandaı shyrt uıqydaǵy Altaıdyń shyrqyn buza Jyndysaıdyń jelkesindegi zaımkige shúıilgen. Solańdaǵan arqan basqyshpen áldekimder túse bastaǵanda: "átteń, bireýi murttaı ushsa eken!" — dep tilep edi, biraq, nıeti qabyl bolmady, talpaq muryn ınelik tezek tastaǵandaı júgin jeńildetip aldy da leshozdyń ortalyǵyna dirdektep taıyp otyrdy.

Kúrkiregen jańǵyryqtan shaldyń qulaǵy tunyp, eseńgirep qalǵan sıaqty edi. Sileıip biraz turdy da qarysqan qolyn qorjynnan sýyryp alyp, alaqanyńdaǵy kedr jańǵaǵyn shashyp jiberdi. Saýyry urshyqtaı qur at tilim-tilim dóńbek izine túsip súmeńdeı jónelgen. Iesiniń kúndegi tirligine qanyǵyp alǵan haıýan qaraıǵan topyraqty qaldyrmaı, shubar jondy shyr aınala qýalap shyqty. Ala qorjynnyń túbine jetkenshe Sherýbaıdyń eki qoly da tynym tapqan joq, jańǵaqty kósip alyp, áldekimderge kúl shashqandaı ońdy-soldy siltep edi júgi jeńildegen de baryp tizgin tejep, mańdaıynyń terip súrtti, ydysyn solańdatpaı shıyrshyqtap qanjyǵasyna qaıta býdy da kelgen izine qarady. Qyzyl dán topyraq betinde badanadaı bop jatyr eken, baran bestini keri buryp, biraz jerge deıin at tuıaǵymen janyshtap jasyryp qaıtty. Sosyn aıdalaǵa, aspanǵa telmirip az-kem aıaldady da bókterde jaýrap otyrǵan jetim úıge qaraı shaýyp alatyndaı tasyrlatyp shaba jóneldi.

2

Sarǵaıyp syzy shyǵa bastaǵan kerme basy jym-jyrt edi. Úı mańynan úsh ıt arsalańdaı júgirdi. Erkelep attyń tanaýyna sekirgen ovcharkaǵa Sherýbaı zekip tastaǵan soń ıesiniń qyrys qabaǵyn tanyǵan taıynshadaı bóribasar jaqyndamaı, tasaqtap qala berdi de baýyry arqasyna jabysqan sur tazy súmeńdep ere shaldy esik aldyna jetkizip saldy. Tolǵan urshyqtaı tyrsyldaǵan appaq kelinshek túndik ashyp jatyr edi, tý syrtynan at dúbiri estilgende myqynyna irkilip qalǵan kóıleginiń etegin sozyp, sýyt kelgen kúıeýine qaraı asyqty. Jas shamasy qyryqqa endi ilingen, áıel zatynyń qaıta bir jasap ajaryna kirgen qoıyny qur jatpas, omyraýynan sút keppes burqyraǵan bula shaǵy. Betiniń narttaı qyzyl shyraıynan qymyz ıisi tepkendeı.

— Amanshylyq pa? — dep tandana, talmaýraı súzilip, qaraqat kózin bir tóńkerip tastady. Úni nazdy, maıda qońyr.

— Amandyqty sen túgendeımisiń?!. Úıdi jyq! — dep Sherýbaı shylbyrǵa umtylǵan áıeliniń qolyn keri ıterdi.

— Jyqqany nesi?!.

— Nege jyǵýshy edi?! Kóshemiz-daǵy! Sarala etek bop sazdyń ústinde otyra bermeksiń be?! Bıe baılaıtyn ýaqyt ta taıap qaldy.

Qonys jańartýǵa sebep bolǵan maldyń kúni emes, basqa bir kádik baryn sezimtal áıel shalynyń qabaǵynan-aq túsingen, biraq, shamyna tımeı maıda tilimen narazylyǵyn da bildirip qaldy:

— Balalardyń kókesi-aý, sabylyp kúnde kóshemiz be? El-jurttan úrikkendeı sonaý etekten jyljyp edik, endi Altaıdyń shyńyna baryp qonaqtamasań barar jer, basar taýyń qýsyrylyp qalǵan joq pa?..

— Já, maǵan arqan áper! Balań turdy ma? Oıat!..

Áıel tájikelesip jatpaı esikti túrip ishke kirdi. Sherýbaı attan túsip, aıylyn qaıta tartty da óreniń asha qazyǵynda ilýli turǵan jantorsyqty shaıqap-shaıqap qanjyǵasyna baılady.

— Sán!.. A, Sán!.. Tur aınalaıyn! — degen áıeldiń zilsiz daýysy estildi. — Kókeń tursyn dep jatyr. Tura ǵoı!..

— Ásem! — dep shal esikke kóz qıyǵyn tastady. — Júgen ala shyqshy!..

Butynda ylpa joq tórt-bes jasar qalqan qulaq sary bala Ásemniń etegine orala shyǵyp edi, áıeli qyl arqan men júgendi qanjyǵasyna baılaǵansha shal ulyn jerden kóterip, aımalap ıiskedi de saqalymen buǵaǵynan qytyqtap kúldirip, qoly bosaǵan soń sheshesine usyndy.

— Júgińdi býyp-túıip jınalyp otyr, — dedi jylqyshy. — Men jelkúreńdi izdeımin. Shuqanaqqa jyǵylyp qaldy ma, kesheden beri jylqy ishinde kórinbeıdi. Qur at minip Sán izimnen tapsyn.

— Ózińnen kári laqsany jeteleýmen kúniń ótti-aý! — dep Ásem kúńk etti, kúńkiliniń ózi kúlkideı edi. — Baýyzdap tasta dep baıaǵyda aıttym... Urshyǵy tarsyldaǵan tyraqy endi saǵan báıge áperedi dep pe ediń?!.

Álde qaljyń, álde qıtyǵy ekeni belgisiz, shal áıeline qabaǵynyń astymen qarady da:

— Áli de seni tórkinińe aparyp tastaýǵa jaraıdy! — dep atyn tebinip júrip ketti...

Erke uly ákesiniń ala ketpegenine qıǵylyqty salyp aýyldy basyna kótere baqyryp qalyp edi, úıden qarnyn qasyp onan eresekteý ekinshisi, kózin ýqalap úshinshisi, aıran surap tórtinshisi shyqty.

— Oı, aıranda basyń qalǵyr! Bylaı tur! — dep Ásem shart syndy. — Aıran deıdi ǵoı qulqyn sáriden! Qazir ákeń kep oıranymyzdy shyǵarady! Tós tabanynan syz ótken jyndy býradaı jynyn shashyp ketken joq pa!..

3

...Zaımke býynyp-túıinip otyr edi. Vertolet tez orala qoımady.

Meshel map-maıda kúnshýaqqa mandaıyn tósep, bedreıgen muńsyz aspanǵa qadalyp myńq etpeı tership jatqan. Qashyp ketetindeı qanshyǵyn qyltasyna basyp, qara sandyqty basyna jastaǵan. Kerzi etiginiń qonyshyn túrip, shylǵaýymen qosa týra tanaýynyń astyna deldıtip jaıyp qoıǵan edi.

— Múńkitpeı ári tartshy mynaýyńdy! — dep Beskempir teýip jibergende jeroshaqtaǵy qozdap jatqan shoqqa baryp burq etti.

Sarandyqtan ǵana súırep júrgen ultany ustaranyń júzindeı eskige Meshel de onsha qınala qoıǵan joq, myrtyq bashpaılaryn qylt-qylt qaıshylap, sodan bir lázzát alǵandaı ysqyryn jata berdi. Osmınog tárizdi tarbıǵan aǵash tamyryn otqa bir tyǵyp, bir sýyryp, pyshaqpen minep otyrǵan Beket te tyrp etpedi. Rezeńkeniń byqsyǵan ashshy tútini qolqany qaqpanda baryp shydaı almaǵan Beskempir atyp turdy da etikti kúresinnen asyra shyrqytyp jiberip byrshyp jatqan Meshelge:

— Senen qutylǵan kúni bir bótelke qudaıy berer edim! — dedi.

— Menen qutylýyń qıyn shyǵar, onan da sol bir jartyńdy qamdaı ber.

— Dáretindi alyp pa ediń?..

— Qol aram bolǵanmen qalta bar. Bir etiktiń quny bir jartyǵa turmas deımisiń? — dep Meshel saýsaǵynyń ushyn sart-surt shertip qoıdy. — Tort som. Qalǵan tıyny aqyrette moınyńa qaryz bolsyn...

Aıtyp aýyz jıǵansha bolǵan joq, belinen býyndyryp baılaǵan eki-úsh býma ondyq qyzyl oshaq basyna top-top ete qaldy. Mesheldiń kózi alaryp, basyn kótergende. Rúkzagin asynyp toqal tamnan Jaqyp shyqqan eken, artynan topyraq shashqandaı esik kózinde turyp alyp Lesá aqshamen atyp jatyr.

— Mır, mır! — dedi sasqanynan Meshel. — Jeńeshe, kepıeti atady, kepıeti!..

Jaqyp artyna aınalǵan joq.

— Ketip barasyń, á? — dep shuqynyp otyrǵan Beket bákisiniń shappasyn japty.

— Tiri adamǵa tatatyn dám-tuz qaıdan bolsa da tabylady ǵoı, — deı saldy Jaqyp.

— Birer mınýtqa quıryq bas. Rásim ǵoı...

Jaqyp rásimdi syılamasa da oshaq basyna tize búgip temekisin shyǵardy. Beket tós qaltasynan aqsha sýyryp usyndy.

— Eki júz som. Qaıtqan mal qaıyrymen. Meniń moınymda da qaryz bop ketpesin, — dedi. — Qolhatymdy qaıyrmaı-aq qoısań da bolady.

Jaqyp jaýap qatqan joq, aqshany da ıterip tastamaı, on somdyqtyń birin shıyrshyqtap otqa tıgizdi de shylym tutatty, sosyn jeroshaqqa tastap jiberip, janyp bitkenshe ózine qadalǵan Mesheldiń bádik júzin baǵyp tosyp otyrdy.

— Zaýalyń, barda, amalyń bar ma, esirme!

Zamanyń barda tas shaınasań da kesir me?!

Aqshanyń býy — aqymaqtyń týy deýshi edi,

Artyndy baqsaı, kórpeńe qarap kósil de!

— vot tak vot! — dedi Beskempir — tonyń da, qońyń da osy edi, kimge ókpelep otqa tastap otyrsyń?

Jaqyp jaýap qatqan joq. Aqshany jumarlap otyryp qaldy. Birazdan beri ustara tımegen bet-júzi eskirip, saqalynyń quıqasy aqjemtir bop túlep ketken eken, uıasy omyrylyp qalǵan janarynda ot ta, ýyt ta joq.

— Jasyń qyryqtan asty, — dedi Beket. — Meken-turaǵyńdy saılamapsyń, osy ýaqytqa deıin tútiniń de túzý shyqpapty. Jalǵyz joldasyń aqsha eken, onymen endi arazdasqanyń tym kesh bop júrmesin.

Jaqyp jaýap qatqan joq. Temekisiniń tuqylyn kón bop ketken Mesheldiń qara tabanyna basyp óshirdi de otqa shyrt túkirdi. Meshel de túk sezbegendeı myrtyq bashpaılaryn qylt-qylt qaıshylap qoıyp ysqyryp jata bergen. Toqal tamnan myrs-myrs jylaǵan Lesányń tanaý tartysy estildi.

— Qazaqta pálsápa kóp, — dedi Beskempir. — Sonyń biri, áıel qyzǵanatyn erkekpen qos bolma deýshi edi. Qyzǵanysh shyryq buzǵannan basqa ne ákeledi?.. Qyzǵan, qyzǵanba, qatyn qaǵynsa baqyraıtyp qoıyp ta kózine shop salady, vot tak vot! — dedi Beskempir.

Jaqyp jaýap qatqan joq. Jurt ta oǵan nazar salmady. Tynyshtyqty at tuıaǵynyń tyqyry buzyp edi, Sherýbaıdy aldymen tanyǵan Beskempir:

— Assalaýmaǵalaıkým! — dep atasy qajydan kelgendeı qýana turdy. — Áleı bolsyn, aqsaqal!

— Beý shirkin, Beskempirmisiń?! — dedi shal. — Qýǵa qý namaz shamda jolyǵysady dep, taǵy da tar jerde toqaılastyq pa?!.

— Oı, aqsaqal-aı, qula túzdiń ańy men aǵashyn qoryp qyr sońymyzdan qalmadyńyz -aý!.. Bizden de qutylarsyz.

— Ol jaǵyn ıt biledi. Qutylam ba dep talaı aqsarbas shalyp edim, ázirge tilegim qabyl bolmaı tur-aý...

— Endeshe, bul fánıge bizdiń de kerek bolǵanymyz ǵoı, — dep Beskempir shaldyń tizginine jarmasty. — Oshaq degen aty bar, ot basyna júginińiz.

— Túspeımin, — dedi shal. — Sharýam tyǵyz.

Qanjyǵadaǵy jantorsyqty kórgende Beskempirdiń kózi shyradaı jandy.

— Buıyrǵan dám shyǵar, mynaýyńyzdy sheshe bereıin, á?..

Sherýbaı sheship ala ǵoı degen joq. Beskempir de onyń ulyqsatyn kútken joq. Manadan qańsyp jatqan Meshel torsyq shaldyryn estı sala eminip jetip barǵan, Beskempir qyshqash baýyn aǵytqansha typyrlap attyń aldy-artyn bir aınalyp shyqty.

— Mynaýyńyz aıǵyr ma, azban ba?

— Umasyn ustap kórseńshi, — dedi shal.

— Túý, qymyzyńyz ólmepti-aý! — dep Beskempir jorta tyjyrynǵan boldy, biraq, torsyqty ıesine qaıtaryp bermeı jigitterge jaǵalatyp jiberdi.

Jasyna qaraı áýelgi kezek Jaqyptiki edi, kóńili shappaǵandaı torsyqty salmaqtap biraz otyrdy da jigitterge kúmpıgenmen dámnen qasha almaı amalsyz sýsynǵa bas qoıdy. Beskempirge keregi de osy edi, jylda kórip júrgen "drýjbanyń" múshelerin Sherýbaıǵa taǵy da tanystyra bastady.

— Al, aqsaqal, mynaý torsyqty basyna keptep jatqan Jaqyp degen aǵamyz bolady. Qozy qarnyna qunan qoıdyń eti sıady. Osynyń kómeıin biteımiz dep kóshińizdiń sońynan qýa barǵaly otyrmyz. Anaý dáýdiń aty Beket, Ǵulama deýshi edik. Tuqym-tuıaǵyn, záýzatyn, ata-tegin suraǵan emespin. Lespromhozdyń aıaq artar esegi de, jegin ógizi de ózi bolatyn. Qazir bastyq, leshozdyń glavnaı lesnıchıi. Al, mynaý búıen sarynyń aty Meshel. Azan shaqyryp qoıǵan esimin bir alladan basqa estigen pende joq. Kúndik jemi bes lıtr spırt, bir ishkende anaý laqa aýyzǵa bes saptyaıaq kóje sıady.

— Jón, jón, — dedi shal Beskempirge razy bolǵandaı murnynan jymıyp. — Mynaýyńdy da tanystyra ketpediń ǵoı, — dep arany nusqaǵan.

— Á, ony drýjba dep ataımyz.

— Bolsa bolar, — dedi shal. — Munyń ishim-jemi qansha?

— E, buǵan tek bere ber. Búkil taıgańyzdy túbi qurtatyn osy bolady.

— Qurtsa qurtar, — dedi.

— Al endi óz buıymtaıyńyz?

— Áýeli torsyǵymdy qanjyǵama baıla, — dedi shal. — Sosyn, anaý saıda bir atym úıelep jatyr, sony sonaý qyrdyń basyna jetkizip berersińder.

— Qarap jatqansha bul da jón-aý! — dep Meshel yrjalań qaqty.-Al onyń aqy-puly qansha bolmaq?

— Aqy-puly deımisiń?.. Beskempir jańa ǵana osy jigitterdiń ultabaryn saptyaıaqpen ólshep shyqqan joq pa?!.

4

...Biraq, jelkúreń tura qoımaıdy. Qý súıekte býyn joq, kózi jasaýrap, tyrp etpeı kúrsinip jatty da aldy. Kádimgi kúıikten ishi órtenip bara jatqandaı úhileıdi.

— Mertikkennen saý ma?.

— Aýzynda bir tis joq! — dedi Jaqyp attyń salpaıyp ketken astyńǵy ernin sozyp. — Myna shal aljyǵan shyǵar, kóterem týlaqty kósh jerge qalaı jetkizgeli júr?

Jigitter jelkúreńdi jal-quıryǵynan julqylap, dyryldatyp júrip basyn yldıǵa qaratyp edi, sonda da umtylmaı qoıdy. Sherýbaı kelip basyna kúmis júgen kıgizýi muń eken, kúlki taba almaı turǵan erikken jurtqa bul da bir arzan dyrdý boldy. Ásirese, shaldyń shamyna tıgen Beskempir; jigitterdi sapqa turǵyzyp qoıyp, qolyna shybyq aldy da aldymen esekshe aqyryp, sosyn qaıdaǵy bir bádik óleńdi bastap berdi.

— Esegim – aı-daı, esegim-aı!
Neden de boldy keseliń-aı?!
Ystyq ta sýyq tıdi me qaıdan,
Azdap bir bar et jóteliń-aı!
Esegim-aı, esegim-aı!..
Áńgilik býyp, mashıne qýyp,
İlindiń jurttyń esegine-aı!
Tań assa sýyp, taraqtan jýyp,
Astyńa kilem tósedim-aı!
Esegim-aı, esegim-aı!
Esegim óldi-aý jar basynda,
Jyrtyq jelqom jambasynda!..

— Joq, jarty bótelke jambasynda! — dep talasty Meshel.

Jelkúreńdi óstip qorlady. Jelkúreńdi emes, shaldyń ózin qorlaǵandaı bolyp edi. Sheke tamyry bileýlenip, bet-aýzy torlama qaýyndaı byt-shyt boı jarylaıyn dep qalǵanda quıysqannan matastyryp baılaǵan tórt-bes atty jetelep on alty, on jeti jasar balań jigit keldi. At ústinde otyrǵanǵa shirengeni me, ózinen basqa jurt baýyrynan dáretke otyrmaıtyndaı keıkıip, ıegimen sálemdesedi eken. Tek Beskempirge ǵana qol berdi de basqanyń ısharatyn qabyldamaı qoıdy. Tákapparlyqtyń da razmeri bar, botaly túıesin ótkizip qoıǵandaı erniniń emeýrinin buldap, tanaýraǵan nemeni Beket kórgennen-aq tumsyqtan qonjıtyp jibergisi kelip turǵan.

— Káni, atqa qonyńdar! — dep shal jigitterdi asyqtyra bastady. — Qazir anaý ózekten qıqýlap shabasyńdar. Tek, týra aýylǵa tartyńdar! — dep áldeneni túsindirip jatty.

Beket oǵan qulaq salǵan joq. Jigitpen ishteı egesip túr edi. Qyrsyqqandaı ol da budan kóz almaı bajyraıdy da qaldy. Basynda Beket túgili peri ustap kórmegen qundyz bórik, ústine barsha tyshqannan quraǵan beldemshe, tańdaı barqyt syptaı shalbardy qysqa qonyshty qyzyl etikke qynaı kıip alypty. Júzi kekshildigine qaramastan tym jumsaq eken, qazaq jurtyna bótendeý móp-móldir kókshil janaryndaǵy bir ushqyn bolmasa jigit boıynan Sherýbaı nusqasyn taba almady; erni juqa, qasy jip-jińishke de kirpili erepeısiz uzyn kórindi.

— Sen osynda qalasyń! — degen shaldyń ámirin estigende ǵana Beket jurtqa betin burdy. Sherýbaı onyń bas-aıaǵyna suqtana qarap tur eken, "ógizdeı qara kúshiń bar-aý" — degendeı: — demeýshi bolasyń, — dep buıyrdy.

Jylqyshynyń ne aıtyp, ne qoıǵanyn túsinbese de daraqy top dáýrigip ózekke qaraı jorta jónelgen. Bir-birine telmirip jelkúreń men Beket qala berdi.

Attyń basy kebejedeı tym úlken sıaqty kórindi. Qyldyryqtaı moıyn erepeısiz júkti kótere almaı, solpıǵan dorba tanaý qaıta-qaıta jer súzedi. Janar óshken, keńsirik keýip qalǵan, ánsheıin tyqyrdy estigeni bolmasa esh nárse kórip te jatqan joq kirshiksiz qasyn anda-sanda bir qaǵyp, qabysyp ketken búıirine kúrsinip qaraı beredi. Jal-quıryqty demeseń, kórip bolǵan adamnan aıyrmashylyǵy joq sıaqty. At minip, ǵumyry saıat qurmaǵan Bekettiń jelkúreńge jany ashydy; tuńǵysh ret kárilik degen zaýal baryn sezinip, jan qınap tiri ólik bolǵansha til tartpaı mezgilinde kete qalǵanǵa ne jetsin dep oılady.

Ózekten qıqý estigende jelkúreń eki-úsh dúrkin talpynǵan bop edi, biraq, sereıgen aldyńǵy eki aıaǵyn baýyryna jıa almady. Áıteýir, dátke qýat bola ma dep Beket búktep ákelip sıyrsha tizerletip qoıǵan. At dúbiri jaqyndap qalǵanda tanaýy jelpildeı bastady da "qabanbaılap" baqyrǵan shaldyń ashshy aıqaıy estilgende janýar oqyranyp jiberdi.

Tasyrlatqan salt attylar taptap ketetindeı Beketke týra shapty. Qolynda tizgin de joq, erdiń qasynan qushaqtap jalpaıyp jatyp alǵan Meshel de qoryqqannyń oıbaıy ma, joq álde esiriktiń aıǵaıy ma ol da baqyryp barady. Dalaqtaǵan jurtty qyzyqtaımyn dep Beket jelkúreńniń turyp ketkenin de baıqaǵan joq edi, tórt aıaǵy qalshyldap, sandala basqan laqsany "qabanbaılap" jetken Sherýbaı men jas jigit ortaǵa alyp qaqpaılaı jóneldi.

Beket jurttan qara úzip jyrylyp qalǵan. Astyndaǵy da bir alasurǵan jyndy eken, tizgin sál bosasa aýyzdyqty sart tistep alyp jula jóneledi. Áýelde úzeńgisin taba almaı biraz jer bóktergen móshekteı salaqtap shaýyp edi, ishi-baýyry solqyldap túınep bara jatqan soń aýyp qalam ba dep syrt kózden uıalǵannan aıańǵa kóshti.

Alashubar ormandy keıkeńnen álgi jigit taǵy kútip aldy. Oıqastap olaı bir, bulaı bir shyǵyp, Bekettiń qyltasynda júrgen úzeńgi baýyn uzartyp bergende ǵana astyndaǵy er -turmannyń jas balanyki ekenin biraq bilgen.

— Qaı qalanyń jataǵy ediń? — dedi jigit.

Daýysy názik eken. Beket tiksinip qaldy. Áıteýir til qatý mindet bolǵan soń bul da kezegin tek jibermeı:

— Jataqtyń shataǵyna jolyqpaı júr ekensiń! — dep tıise sóıledi. — Ákeńe tartpaǵansyń-aý, tegi?..

— Ony qaıdan bildiń?

— Áıel daýysty erkekte qýat bolmaıdy, erkek daýysty áıelde uıat bolmaıdy deýshi edi... Baıaǵydan beri neǵyp kórmeı júrgem!..

— Baıaǵydan beri kórmede júrgem.

— Iá, kórmege jaraıtyn kórkiń bar eken... Atyń kim?

— Kórkime qanyqsań bopty da. Atymdy surap qaıtesiń, bir kórgen kelimsekke artyq bop júrer...

— Artyq dúnıeń kóp eken átteń eptep qysqartsa!..

— Qolyńnan kelse de... — Jigit janasalaı berip Beketti qyr jilinshikten úzeńgimen qaǵyp ótti.

Talma jerden tıgen tepkiden bashpaılary shymyrlap uıyp sala berdi de bir aıaǵy úzeńgide solaqtap bos qalǵan Beket silterge qolynda qamshy da joq qur beker qarmanyp qor boldy. Jigit ekinshi orap ótkende de boıyna qol darytpady, bastyrmalatyp kep eńkeıe berdi de eki birdeı aıylyn aǵytyp jibergen. Beket elirgen atyna ıe bola almaı er-turmanymen sypyrylyp tústi de kúreń tóbel oınaqtap shyǵa keldi. Jigit qaıta oraǵytyp, bir aınaldy da:

— Atyń kim edi? Umytyp qalǵan joqpysyń?! — dep saqyldaı kúlip, kúreń tóbeldi qosarǵa ile tasyrlata jóneldi...

5

...Sonyǵa kóship qonǵan jylqyly aýyldyń saltanaty jaman kórinbedi. Úı tigilgen, qazan kóterilgen, tútin tik. Kógalǵa tóselgen alasha, kórpeniń shetindegi teńkıip-teńkıip jatqan atlas, jibek tysty qus jastyqtar kishigirim shómeledeı. Taı-topyr, saıaq moınyndaǵy qońyraý syldyry bolmasa aýyl mańy jym-jyrt. Jeli basyndaǵy tórt-bes marqa qulyn, mama bıeler úıezdep tur. Aýylǵa jeter jetpeste qulaǵan jelkúreńge kilem jaýyp tastapty. Janýar ólgende de tórt-aıaǵyn baýryna alyp, atyp turyp shaba jóneletindeı búktetile jyǵylǵan eken. Beket aq ter, kók terge túsip erin arqalap jetkende jigitter kór qazyp jatqan. Sherýbaı quıryǵy men jalynan qyl julyp silekeıin alǵan soń jabylyp júrip shuńqyrǵa qulatysty da tepkilep kómip tastady. Mal balasyn adamsha arýlap qoıǵanyn Bekettiń kórgeni osy. Qulaǵynan kún kóringen qyzyl kúreń shal shyntaǵynan sý sorǵytyp tuma basynda uzaq jýyndy. "Óle qalsań, ózińdi óstip tereń qazyp, tepkilep kómetin janashyr tabylsa-aý?..". Bekettiń ezýine mysqyl júgirip edi, shal sony sezdi me, shaǵyr kóziniń qıyǵymen shaqyraıa qarady da:

— Shyraǵym, men áli ólgem joq, erimdi shalqasynan tastamaı ońtaıynan qoı! — dep zildendi.

Qyrsyq shal quldyqqa jaldaǵandaı endi bolmasa tepkilep jumsaıtyn túri bar. Beket terlikti toqymnan ajyratyp aýdara saldy da erdi sharq etkizip yńyrshaq ústine tastap jiberdi. Ornynan syzdana turǵanyna qaraǵanda shal kóńiline bir nárse túıip qalǵandaı edi. Kógalǵa jaıǵan óz dastarqanynyń tórine qaqshıyp ózi otyryp, bylaı shyq dep ózge jurtqa oryn da kórsetken joq. Beket bárinen tómen, ydys-aıaqtyń túbine jaıǵasqan. Mesheldiń tize búkkeni sol edi, joǵalatyp tókken baýyrsaqtyń sol jaq sheti omyrylyp barady eken. Tas qudaıdaı bezergen kezep shal onyń jaıalyqtaı aýzyn baǵyp biraz múlgip otyrdy da dastarqannyń shetin kóterip, baýyrsaqty Mesheldiń aldyna eńserip tastady.

— Sán! — dedi.

Úıden shashyn ıyǵynan kúzegen qyz shyqty da kaıta kirip, bir astaý baýyrsaq ákelip Mesheldiń aldyna tókti. Beket óz kózine ózi senbedi. Boıjetkenniń qyzyl shyraıly jumsaq júzi, kisige ımenbeı tik qaraıtyp móp-móldir kógildir janary, qymsynýdy bilmeıtin, qıylyp jatpaıtyn kıip-jarma menmendigi álgi bir áıel bet, áıel daýysty jigitten aýmaıdy eken. Basa-kóktep kelip Bekettiń qasyna júrelep otyra qaldy da qymyz sapyra bastady. Sýsyndy ákesinen bastap úlestirgen, sońǵy keseni Beketke usynyp jatyp soıaýdaı kirpigin qadap, shanshyla qarady da myrs etip kúlip jiberdi. Sherýbaı qyzynyń bóten jurttyń aldynda yrjaqtaǵanyn jaqtyrmaı yzǵar tanytyp edi Bekettiń súmireıip, kúmiljip otyrǵanyn ańǵarǵan soń kóńili ornyna túskendeı kenje balasyn tizesine qondyryp, raqattana saqalyn saýyp qoıdy.

Beket dastarqanǵa áreń otyqty. Qysylyp otyryp ta qyzdan kóz jazǵan joq. Shynynda Sán dese sán eken. Álgide ǵana ydys-aıaqtyń qasyna syrǵyp qalǵanyna qorlanyp edi, endi tize túıistire boıjetkenmen qatar otyrǵanyna ishteı razy boldy. Tuńǵysh ret urǵashynyń ıisin alǵandaı beımaza sezim kóńiline tynym taptyrmady. Mysqyl da bolsa myrs etip kúlgeniniń ózi áıel zatyna ǵana baılanysty oshaq basynan óretin jyly nıetti, qyz qolynan tatqan dám áıel zatynyń erkekke degen áldebir juraǵattyq yqylasyn sezdirgendeı bop edi. Iyǵynda jatqan saǵyzdaı sap-sary shashy ydys usynyp eńkeıgen saıyn ýyzdaı alqymyn, ulpadaı bet-júzin qaıta-kaıta jurt kózinen kólegeılep, shymyldyqtaı berdi. Manaǵy erkek-shora kıimi taldyrmash deneniń talaı qyzyǵyn jasyryp qalǵan eken, tipti sholaq etiktiń qonyshy da toq baltyrǵa qasaqana jetpeı qalǵan sekildi. Aljapqysh ustaǵan tik jaǵaly toqyma kóılek omyraý men jup-jumyr moıynnyń ádemiligin ádeıi ashyp turdy.

Qalqan qulaq sary uldardyń sheshesine tartqan biri joq, shaǵyr kóz qyzyl kúreń shaldy soıyp qaptaǵandaı, noıystaý, shetinen ozbyr eken. Jatsyný joq, jigitterdi ıyqtap, basyp-janshyp báshárasyn shyǵardy. Bes-alty jasar bireýi maı jaqqan baýyrsaqty Sánniń aýzyna zorlap tyqty da onyń esesine beshpetiniń qaltasynan shekolad urlap alǵan, jorta bilmegensip otyrǵan apasyna eńkeıe berip Beketke saýsaǵyn shoshaıtty da:

— Sen mynaǵan tıemisiń? — dep sybyrlady.

Qyz jymıyp kúldi de baýyryn quıryqtan bir tartyp edi óziniń qulaǵy jetisip turǵandaı shıki sary qaırylyp kelip, "qulaǵyńdy!"... — dep shapalaqtyń esesin Beketten qaıyrdy. Balasyna deıin basynǵan soń Beket shamyrqanyp qymyzyn qylǵynyp ázer jutty da kesesin asjaýlyq shetine ıtere berip aqtaryp aldy. Berekesi qashqan jigitti shal da jaqtyrmaı qalǵan sıaqty.

— Ásem, seniń qazanyńa tas túsip ketti me?! — dep qatynyn asyqtyra bastady.

Tanys esimdi tosynnan estigen Beket elegizip qalǵan. Jaýdyraǵan kózi bolmasa bul Ásem ol Ásemge uqsamaıdy eken, qazan men shı arasyndaǵy jortaqtaǵan júrisinen jorta bolsa da kúıeýine nazy kóp sekildi kórindi. Kelinshektiń túr-tulǵasynan Sánge uqsas sıpat tappady, sheshesi deýge tym jas. Shaldyń toqaly shyǵarsyń dep joryǵan. Sonaý astanada qalǵan Ásemdi esine alyp edi, biraq, jańada kórgen qyz kelbeti kóne tanystyń beınesin kólbeńdep óshire berdi.

— Al, jigitter, bul da bir bitken sharýa boldy, — dedi jylqyshy baltashylardyń ár qaısysy shaqar kózimen synaı sholyp. — Shóp eski, qymyz besti boldy. Tympıma oınap qoıǵan sıaqtymyz, endi et kelgenshe buıymtaılaryńdy aıta otyryńdar.

Azǵantaı at ústinde loqyldaǵanǵa ishek-qaryny qýtynyń basyna keptelgendeı myńqıyp jatqan Meshel basyn kóterip, shalǵa úmittene qarady.

— Saýdada dostyq joq, — dedi otaǵasy. — Álgi jemsaýyna qunan qoıdyń eti sıatyn jemqor sen emespisiń? — dep Jaqypqa shúılikti.

— Ottaı beredi bular! — dep Jaqyp qyzaraqtap qaldy.

— O nege?!. Jeı bijen de óner. Anaý kók qoshqardy kórdiń be? — Sherýbaı qaraǵaı túbinde jýsap jatqan jıyrma shaqty qoı-eshkini nusqady. — Qunan emes, besti. Bar da ustaı ber. Al seniń bes lıtiriń mine! — dep Meshelge qaltasynan sýyryp qyzyl qulaqtardy sanamaı tastaı saldy. — Óziń aıǵyr men azbandy aıyra almaıdy ekensiń, baryp kórip al, zákóskeń sol kók bestiniń boıynda júr.

Beskempir endigi nysananyń ózi ekenin sezip tez jınaldy da tamaǵyn qyrnaı, qaqyrynyp otyrdy.

— Seniń kóz satqanyń bar-joǵy bir jantorsyq qymyz bolatyn, — dedi oǵan shal. — Ásem, anaý tulyptardyń birine bolsa aıran bolmasa shalap quıa salshy, saýyryna baılap ketsin. Biraq, sen syǵyr tym juqa ediń, bir tulyp túgili bir tostaqty da eńsere almaısyń -aý.

Reti kelgen soń Beskempir de tartynyp qalǵan joq, qalqanqulaqtardyń eresegin jumsap dombyra aldyrdy da qaǵyp-qaǵyp jiberdi:

— Aqsaqal, kúniń túsip qosqa keldiń;
Aldyńnan aq peılimdi tosqan edim.
Ala jazdaı saryp bop kóń sasyǵan!
Aqy-pulǵa aljyǵan qoshqar berdiń!..
Aqsaqal kúniń túsip qosqa keldiń,
Aldyńnan aq peılimdi tosqan edim.
Ashýdastaı ashshy eken qolańsasy,
Aq mal emes, bul shirkin shoshqa ma edi?!

— Tazdan taraq qalǵaly qashan!.. Tyrashtanyp-aq boldyń-aý, — dep ýájden jyǵylyp qalǵan shalyn qaǵytqan bolyp kelinshek ara tústi. Úlken ulyna oramal men shylapshyn ustatyp jatyp Beskempirge mensinbeı bıikten qarap edi. — Búginde jurttyń kepıetine tıek bar ma?!. Onyń ústine, Beskempirdiń túkiriginen aýyzdansa...

— Osy shyǵynyńmen qutylǵanyńa qýansaı, — dedi shal. — Jelkúreńniń taıynda alǵan talaı báıgesiniń biri shyǵar. Ataý bol syn!..

Beket sybaǵa kútken joq edi, shal da jurtqa úlestirer ázili taýsylyp qalǵandaı:

— Záýzatsyz kelimsek dep tanystyryp edi Beskempir, shyraǵym satan atar bar yqylasym raqmet qana, — dedi.

Bekettiń jylqyly aýyldan kórgen tosyn adamy da, tosyn estigen ájýasy da jetkilikti boldy. "Kelimsek" degenge shamdanyp, dámine de qaraǵysy kelmep edi, shaqshyp otyrǵan shaǵyr kóz taǵy bir ábestigimdi taýyp ala ma dep shydap baqty. Shaldyń aýzyna sóz salyp bergen Beskempir Bekettiń ókpesin bólip-jarǵandaı qaıtadan dombyraǵa jarmasty:

— Ázilińiz qamshydaı kózden osqan Deýshi edi asqanǵa da bir tosqan. Bes baıtaldyń sabasyn ustadym dep, Tórindegi qonaqqa tóbet qospan. Jurt emes joldastarym kelgen juttan, Maı ornyna jylbysqa mákúrik jutqan. Bes baıtaldyń sabasyn ustaǵanǵa

Bes arystyń pandyǵy qaıdan juqqan?!.. Jeńeshe-aý, bárimizdi kempir tapqan Kempir qoıǵan atymdy arzan satpan. Kelimsek dep kemitpe bozbalany, Asyl tastan bolǵanda aqyl jastan, Qyz ósirip otyrsyz qutqa balap, Quda túsip qalmaıyq jurt saǵalap. Paıǵambar da kúıeýin syılapty deıt, Kúni buryn qaıtesiz qul sabalap!..

Kózin tars jumyp jýsap qalǵan Sherýbaı dybysyn shyǵarmaı sylq-sylq kúlgen boldy. Sezdirmegenmen, búlk-búlk selkilinde qońynan áldekim shymshyp alǵandaı qytyqshyl titirkenis bar edi. So kúlki qamshy boldy ma, tanaýy qýsyrylyp, talaǵy jarylýǵa shaq qalǵan kelinshek bilem qazyny oraı salǵan qara samardy ortaǵa tars etkizip qoıa berip Beskempirge shuqshıdy.

— Qaınym-aý, bet aldyna qyńyr shappa, Qutylyp qash bul jerden qybyn tap ta.

Kelsaptaı qyp bárindi kempir tapsa, Kelinderi aýlyńnyń qysyr qap pa?! Jatqan jylan ekensiń ojar kirpik, Abaılamaı basyppyn ajal túrtip. Shúlensimeı otyrsań sol da jeter, Shashylma bireý úshin namys jyrtyp!..

— Já, jeter! — dedi Sherýbaı sary moıyn kezdigin tabaqtan kóterip. Kelinshektiń úni kezdikpen keskendeı kilt úzildi. Kedeıdiń ker keletini nesi eken, toqaldyń er keletini nesi eken demekshi, bizdiń toqaldy bir aýyz sózben qozdatsań, myń aýyz sózben óshire almaısyń! — dedi áıeline ishteı razy bolǵan shal onyń arýaǵyn kótere, anaý-mynaý emes Abaı sózine júgindirip baryp toqtatqansydy.

Qashanda ala qashýǵa daıar turatyn jylqyly aýyldyń jeligi me, áýelde ázilmen bastalǵan ospaq áńgime jurt kóńilin jetelep talaı jerge aparyp tastaǵan edi. Áý dep án salyp, dombyra qaǵyp kórmegen Beket tym bolmasa Beskempirge uqsap bat-but belinen bassa da bir mysqal sóz óneriniń qonbaǵanyna ókindi. Joldastaryńdaı kıip-jaryp kete almaı ortadaǵy qara samardan da oqshaýlaý otyryp, Sherýbaı as qaıyrǵanda aldymen turdy. Búgingi kórgen-bilgenin kóńiline bir túıip, sen keshpegen ómir áli de alda: eken-aý degen oıǵa qaldy. Sol ómirdiń yrqyna jarasqyń kelse qazirgi tirligińnen bastap, bolashaq muratyńa deıin san ret korektýra jasaýdyń qajetin sezinip edi.

Ekinshi taraý

1

Kókqoshqar qulqyn sáriden zarlady Beket te tańmen talasyp turyp edi. Keraýyz esik kózinde uıalyp otyr eken, kúnge qarap kóz qysty da Beketke qarap ezýin jalady. İńirde ymyrttap qana ketken ótkinshi aýaǵa dym baılapty, etekte tuman jatyr. Aıýlynyń aljyǵan aq bas shańy bóksesin aq mamyq kórpege tyǵyp alyp múlgip otyr eken, ormannyń ár tusynan súzile qalqyǵan bozamyq tútin máńgirgen kári shóńgeniń sháıden sońǵy bulaý tórindeı kórindi; leshoz sharýasyn bozdaýsyz laýdaı peıilsiz kóteretin jaldama jurt qoqys órteńin keshe óshirmeı tastasa kerek. Jańa bastalǵan delánkanyń kúngeıinen mal qarasyn baıqap, Beket shaqar shalmen ishteı taǵy bir shaıqasyp aldy.

— Meshel!.. Aı, Meshel!..

Keraýyz Beketti sýatqa jetelegendeı ózen jaqqa súmeńdeı jóneldi de sońynan eshkim ere qoımaǵan soń ıreleń soqpaqtyń qyltasyna baryp shońqaıyp otyra ketti. Bes ıtarqanyń beseýi de tym-tyrys, eń shetki Lesányń kúrkesi ıen qalǵan sıaqty.

— Meshel!..

Bos naýaǵa telmirgen kók besti taǵy qaqsady. Tegi qysta týyp, úıde otyqqan aramza neme me, jemirligi sıyrdan jaman da ıisshildigine keraýyz tóbet ilese almaı qaldy. "Drýjbaǵa" altynshy aýyz bolyp qosylǵaly qabyrǵasy tutasyp, quıryǵy kerseńdeı bop barady, bókse jaǵynan da osyndaǵy áıel juraǵatynan jalǵyz urǵashyny basyp ozatyn túri bar.

Mesheldiń masahanasyn kóterdi. Túnemel móshektiń kúláparasynan jyltıǵan bet-aýyzy úıinen syǵalaǵan ulý sekildi eken. Ótirik uıyqtap jatyr.

— Áı, sen osy átek emessiń be?

— Nemene, tús kórip pe ediń?

— Átek erkek mal jıady deýshi edi.

— It biledi. Ony ana mal ıesi Jaqypqa baryp aıt, podvodnyı flot qoı.

— Óı, sen de bir kók besti sekildi til men jaǵyńa súıengen zarjaq ekensiń!

— Kók bestiden neleriń artyq? Báriń de teke sasyp barasyńdar!.. Boz ala tańnan suńqyldap, o nesi eı?!.

"Drýjbanyń" qazirgi qonysy Sherýbaıdyń eski jurty edi. Qyr basynyń tynysy keń, masasy az, ári ózenge jaqyn, malshynyń izin qýmasa baltashylarǵa da kún joq; taptalǵan súrleý, qazýly jeroshaq, otynnyń qaldyǵyna deıin etek kóterýge buldanatyn erinshek jurtqa paıda. Torǵaı ekesh torǵaı da dáý qaraǵaıdyń butaqtaryna samsatyp ilgen jylqynyń qý bastarynyń keńsirigi men kóz uıasyna jún-jurqa tasyp uıa salyp jatyr. Buǵy múıizindeı taram-taram mama-aǵashty aınala-aınala kók bestiniń moınyndaǵy kendir arqannyń bir – aq tutamy qalypty. Beket sheship jibergisi kelip oqtaldy da kók qoshqardyń otqa qashpaı qos tintetin minezi esine túsip bógeldi. Shilde týsa da óli júni qyrqylmaǵan, tilin salaqtatyp búıiri, solqyldap tur eken.

— Áı, mynaýyńdy qaqsatpaı otqa baıla. Jabaǵysyn qyryq. Áıtpese baýyzdap tasta!..

Meshel dál qazir tura qoıatyndaı, tursa júgire qoıatyndaı saýsaǵymen nuqyp turyp sanap aıtyp edi, aqyry sózin bosqa shyǵyndap, kúr jamanatty boldy da qoldy bir siltep sýatqa taıyp otyrdy.

Bekettiń qıtyǵyna tıgen kók qoshqar da emes, kópten beri jınaǵan ashýynyń túri osy. Sony ıesin taýyp aıta almaı, áıteýir oraıyna ilikkeni Meshel bolǵan soń qorazdanyp jatqany da. Áıtpese, óz aýzymen ottaıtyn haıýannyń, egizdeı kómpis Mesheldiń ne kinási bolsyn. Jeti jyl boıy jalǵyz jertóle tarlyq jasamaǵan "drýjbanyń" Aıýlyǵa kóship kelgeli beri bes ıtarqaǵa sımaǵanyna tańy bar. Erli-zaıypty degen Jaqyp pen Lesá da eki qos. Áýelde oshaq butynan ozbaıtyn ot basynyń kıkiljińi me dep edi. Jigitterdiń de ázili taýsylǵan sıaqty, ekeýin aldarqatyp, sózben lekerlegen bolady, biraq, kólgirsigenge úzilip qalǵan kóńil shirkinniń dánekeri jalǵansyn ba. Jaqyp sasaı bolǵan buǵynyń buqasyndaı kópten beri súlesoq ta Lesá kúıeýin keshe ǵana jerlegendeı bar dúnıege sulyq, tek Beketpen betpe-bet ushyrasqanynda janarynda bir ot jylt etip janady da sónedi, boıyndaǵy bir sezim oıana berip óshedi. Bekettiń qysylatyny da osy. Ózińdi jek kóretin áıeldi altynmen arbap jeńe almaısyń, jaqsy kóretin áıeldi jalbarynsań aqylmen sýyta almaıdy ekensiń. Osylardan aýlaǵyraq bolǵysy kelip edi, ortalyqtaǵy tort bólmeli páterden kóri túzdiń salqyn ıtarqasy tór jaılaýdyń shúıginińdeı tartady da turady, onyń ústine qońyltaıaq tirlikke kóndigip qalǵan basy jigitterdiń kúldi-kómesh kójesin ańsap, kórpesine talasqandy aıhaı dáýren sanady. Baıaǵy bilektiń kúshimen alatyn aqshańdy, aýzyńa túsetin asyńdy ǵana biletin baryqsyz kún múldem basqa eken. Kisi bolamyn, kisi kóńilin tabamyn dep qanshama tyrashtanǵanmen, sol óner qona ketetin baq, kıe salatyn beshpent emes kórindi. Tegi "tasqabaqtar", "merzavchıkter" biteýlikten ǵana emes, muńsyzdyqtan da týatyn bolsa kerek.

Burynǵydaı kóshet ósirý, orman qorǵaý, sıaqty birdi-ekili borysh qana emes, leshoz sharýasynyń qazirgi áýresinde shek joq. Alty birdeı bólimsheniń bas-aıaǵyn sholyp shyǵýǵa at aıaǵy túgili mashınalardyń dońǵalaǵy da shydaı bermeıdi. Aǵash daıyndaıtyn, qurylys materıaldaryn, hımıalyq shıkizat daıyndaıtyn sharýashylyqtar, sehtar qosylǵan. Qoja bireý, mal ortaq bolsyn dep ań sharýashylyǵyn da leshozǵa kiriptar etip telip edi. Osynaý búkil ábigerdi tabıǵatty qorǵaýdyń bar problemasyn biryńǵaı sheshý maqsatymen leshozdyń ózi surap, tilep alǵan. Tilep alǵan aýrýdyń emi tabyla bere me. Kazlestiń kómeıin aǵashpen biteımin, leshozdyń kósheti men erbıgen butasynyń esebine jetemin dep mysqaldaı mıyn kýbometr men gektar jep basy qatty.

Tusaýly tory sholaq shoqtyǵyn dirildetip, titirkene teris buryldy. Keraýyz kúńde attyń tanaýyna sekirip arsalańdap qalýshy edi, Bekettiń qolynan júgen kórmegen soń ózenge týra tartty. Iesiz shelekti ıiskelep otyrǵanyn kórgende jigit tiksinip qalǵan. "Endigi jetpegeni osy edi!.. Bul jurt bireýge azabyn júktemeı óz ajalynan ólse bolmaı ma?!"...

Júzinde ólgisi keletin adamnyń reńi joq. Býǵa otyryp shyqqandaı eki beti nart qyzyl. Aspan kózi muzdaı bop sharasynda qatyp qalǵan eken. Erini dirildedi. Iis maıdyń babyna emes, baltanyń sabyna úırengen iri saýsaqtary men alaqany Bekettiń betinen sıpaǵanda sıyrdyń tilindeı osyp túsken. Tek kókteýinen qaq aırylaıyn dep turǵan tyrsıǵan kókiregi omyraýyna keptelgende baryp jigittiń qara tabanyna deıin bir ysyp, bir sýydy. Sezimge bolmasa sózge sarań kelinshek ún-túnsiz Bekettiń buǵanaǵynan qushyrlanyp turyp bir ıiskedi de rezeńke etiktiń tar qonyshyn toq baltyrymen jyrta, júrelep otyra ketip tizesinen qushaqtady.

— Ketemin, — dedi kelinshek.

— Qaıda?

— Bilmeımin... maǵan endi balta kóterip, aǵashpen alysýǵa dármen joq... Úsh aı bop qaldy... bet te joq...

Beket jaltaqtap ıtarqalarǵa qaraı berdi. Qaıtyp jaǵynaryn bilmegen Keraýyz da ortaǵa kelip qystyrylyp edi, kelinshek qolqasyn túsire qos ókpeden qoıyp qap qýyp shyqty. Tóbet sonda da qyńq etpeı soqpaqqa baryp shoqıyp otyrdy. Kúzetke otyrdy. Maqulyq ta bolsa aınaldyrǵan bes adamnyń qas-qabaǵyn jattap alǵan zymıan neme óz mindetin jaqsy biletin edi...

2

...Belýardan shyq keship delánkaǵa jetkenshe Beket pen Beskempir malmandaı boldy. Dymqyl aýaǵa keptelgen órteńniń keshegi tútini áli seıilmepti, shala kúıgen qylqan men shaıyrdyń ıisi byqsyp, irkildep tur, atam zamanda ıen qalǵan úıdiń syz jalqaqty ıisindeı jerkenishti. Túkirip tastaǵan temekiniń tuqylyn sorǵandaı kókiregin sasyq ys tyrnap Beket tyjyrynyp qaldy. Jerkenishti shalshyqqa aýnap shyqqandaı titirkenip, kóńili de kirlep tur. Otyryp etigin sheshti. Shalbarynyń balaǵyn syqty. Dúnıede bir nársege razy bolyp, bir nársege qulqymen qulap kórmegen Beskempir qazir de jegeli otyrǵan asynan qylshyq shyqqandaı tyjyrynyp:

— Nemene, tósekten teris aıaǵyńmen turyp pa ediń? — dedi. — Bas terisiń búgin kelispeı qalypty ǵoı?!.

Beket oǵan alaryp qarady da qoıdy. Soqadan burlyqqan ala kóz ógizdeı baqyraıyp, sileıip otyrǵan jigittiń janarynan nur da, oı da tapqan joq. Kúnde basyp júretin saqal-murtynyń bir qaptaly kókala, bir qaptaly jez, samaıyna shapqan aqty da Beskempir búgin kórgendeı.

— Aýzyńa ala júnnen kúıek baılaǵanda arýaq qonady dediń be?!.

Saqal-murttyń qaýqıǵan bórte túbitinen be, álde sheli qalyńdaıyn degen be, qulaǵynan shyqshyty ozyp, kersen bókse asqabaqtaı etip kúmpıe bastaǵan Beketiń máıekti urtyna Beskempir suqsıyp qarady.

— It-aı, kálláń attyń basyndaı eken-aý! — dedi. — Quda qalasa, qaryn-suryn jaǵynan da Ábdijapardyń biteý buǵaltirin qýyp jetetin shyǵarmyz!..

— Ottapsyń! — dedi.

— Endi ne qaldy? Kókı júrip kóńil jubatpasaq ań bop baramyz. Qazan-aıaqtyń mes bordaqysy Meshelge deıin teke sasyp kettik dep tulan tuǵyp jatqan joq pa?!.

— Qatyn al! — dedi. — Jazǵan neme, jaratqanda zárińe deıin mysqaldap ólshep bergen joq shyǵar!..

— Sen osy, jurttyń kúshin qanasań da janyn tonamasań qaıtedi?..

Beket tiksinip qaldy.

Meshel men Lesá jyǵylǵan aǵashtardy syptap, búr men qabyqty shómelelep úıip júr eken, Jaqyp "drýjbada" jalǵyz qalypty. Beskempir qolyna súımen alyp brıgadırge bettegen. Aınalyp qaıta soqty.

— Jorta jumsasaq da Jaqyp pen Lesány qalaǵa jiberip al, — dedi. — Urǵashy ǵoı, joly jińishke bolǵan soń jurtqa syryn aıta almaıdy... Mıyńa birdeme bata ma, maýbasym?..

"Pále toı, myna ıt!.." Tunyǵyna túkirip jibergendeı taban astynda jek kórip qaldy. Jurttyń pıǵylyn ańdı ma?.. Taǵy da qaı uramdy ashar eken degendeı qýystanyp teris burylǵan...

...Qaraǵaıly bytqyl shalǵy tıgendeı biraz aýqymy japyrylyp qapty; bókter-bókterden dóńbek súıretken tágachtar, búldozerler men traktorlar qıqym tasyǵan qumyrsqalar sıaqty, qatar-qatar úıilgen butaq pen órim shoshaqtary ıleýine uqsady. "Qaýypty zona" deıtuǵyn delánkanyń eteginen jylqy órip kele jatyr eken, Beket jylqyshyny izdedi.

3

Molaq qoparǵan "S-100" azan-qazan bolyp jer tarpyp jatqan. Borpyldaq qara topyraq qamyrdaı ezilip, jylan baýyrdyń yrsıǵan tisterine tıanaq bolmady. Jele-jortyp kelgen Sherýbaı traktorıske álde ne dep aıqaılap edi, estimedi me, elegisi kelmedi me, ıteńdep rychag tepkilegen jigit kisi dep qaramaǵan soń quryqtyń ushymen taqyr qoltyqtan pisip aldy.

— Áı, jaýyz! Anaý betindegi bedireıgen bez be, álde kóz be? — dep Sherýbaı onyń tarbaıǵan tanaýyna taǵy da quryq tiredi.

— Kóz bolsa qaıteıin dep ediń?!.

— Bezdeı qyp aǵartyp jibereıin dep edim! — dedi shal. — Artyńa aınalyp bir qarashy!..

Kópshiktiń qalybyna soqqandaı taltıyp qalǵan qotanaıaq traktorıst jylanbaýyr tabanmen jorǵalap traktordyń kóttigine bardy da adyraıyp aspanǵa qarady. Aspanǵa qarap turyp beldigin bosatty. Sosyn jeldiń yǵyna burylyp, bir shoq butany jelpı sýaryp shyqty. Kúre tamyry kógerip ketken qyzyl shal atyn tebine túsip taǵy da quryǵymen balqaraǵaıdyń mylja-mylja jas kóshetterin túrtkiledi.

— Áı, láýhı! Ákeńniń kóz quny qalmasa, myna balapan aǵashtardy nege taptaısyń?!.

Jigit miz baqqan joq. Miz baqpaǵan qalpy qıtyǵyp shalǵa qarady. Qarap turyp:

— Áı, shal, sen osy aljyǵan shyǵarsyń?! — dedi. — Atańnyń kórin taptadym ba?! Joqqa qystyrylmaı jaıyńa nege júrmeısiń?!

Jigittiń de jynyna tıgen qoltyqqa batqan quryqtyń ýyty. Sheltıip turyp shyrt túkirdi. Shaldyń betine túkirgendeı kabınaǵa shirenip kirip edi. Doıyr qamshy qaq jaýyrynnan soıyp ótkende jon arqasyna ystyq qurt quıǵandaı tyrysyp biraz turdy da parlaǵan kóz jasyn bilegimen bir súıkep, dóńbekteı kiltti shalǵa oqtala sekirgen, biraq, siltep úlgermedi, omyraýlata soqqan attyń ekpininen murttaı ushyp, etekke qaraı kesken tomardaı umar-jumar shyrqap berdi.

Beket oıran-topyrdyń ústine kelgen edi. Jylqyshynyń da, atynyń da tanaýy tasyraıyp ketken eken. Eki ıinnen dem alǵan shalda til-aýyz joq. Tuzdaı shaqyraıǵan sileýsin kóz synaıyn dep tur.

— Sotqa beremin! — dep jylamsyrady qan jegen ıtteı aýzy-basy satal-satal traktorıst.

— Qudaıyńa bar! — dedi shal ejireıip. — Qudaıyń mynaý ma? — dep qamshysymen Beketti nusqady. — Qosaqtap qoıyp qoıdaı baýyzdaımyn!..

Shyny ma degendeı traktorıst myshtaı boldy. Láýhı dese degendeı, baıǵustyń bas terisi de kelisip tur eken; taqtaıdaı tep-tegis tórt burysh tóbesindegi ejıktep qyryqqan esirikteý qalyń shashtyń ár qylshyǵy tebendeı, shapsań shalǵy batpaıtyn tárizdi; jıyrylǵan qatpar-qatpar mańdaıdyń shalǵaıyndaǵy jymyryq qulaq, keńsiriksiz bóken tanaý elige tolmaıtyn ıek pen jıeksiz ezýdi tunshyqtyryp tastapty. Beket ertegiden eles bop tirilgen keıqýattyń kejir shaldan taıaq jegenine eriksiz kúldi de albastydaı tóngen jylqyshynyń keıpin kórip yǵysaıyn dedi.

— Aqsaqal, munyńyz tekti adamnyń isteıtin qylyǵy emes sıaqty, — dedi alystan oraǵytyp.

— Teksizge kúnin salǵan soń tektiden ne qasıet kútip ediń?! — dep shal shańq ete qaldy. — Shúkir, tiliń synyp qalypty. Qara jaıaý ma dep júrsem...

— Aqsaqal, til degen shirkin jaq túskenshe qaqsaı beredi. Onan da jylqyńyzdy tezirek qaıryńyz, qaýypty zonaǵa ótip ketipti.

— Maldyń aty mal, hat tanymaıdy, qaǵaz oqymaıdy! — dep jylqyshy quryǵyn taqymyna qystyrdy da qara kerdiń bel ortasynda qaqshıyp otyrǵan qalpy onsyz da eleńdep turǵan qur attyń ezýin shamyrqandyra julqyp qaldy. — Zamannan otyqqan jaıylymy, ótse órisin tapqany da! — dedi.

Jelige alańdaıtyn saýyn emes, saıaqtyń úıiri salqyn aǵashtyń ishine kirgen soń sońyny shalýlap vzryvnıkter júrgen qalyń tomarǵa taıap qalǵan eken. Búldozerlerdiń tabany da, shamasy da jetpegen soń qıa bettegi alyp molaqtar men tomar tuqylyn dınamıtpen qoparyp órteńge jınaıtyn bolǵan. Sony bile tura, qaýypty zonany shyryq aınaldyra, qaqqan trafaretterdi kóre tura Sherýbaı da qyrsyqtaı jabysyp baltashylardyń qyr sońynan qalmaı-aq qoıǵany: lesopotologıa jóninde ınjenerdiń basyn jarǵany úshin on bes sótke aýdan basynda qonaqtap qaıtsa da beti qaıtar emes. Aǵashqa kúl túsip, kúrt jep jatqanynda sharýasy joq, áıteýir ıt tumsyǵy ótpeıtin ný ormannyń kóz aldynda qarzıyp turǵanyn máz tutatyn kóri kóńil shybyq bitkendi aranyń tisi men baltanyń júzinen qorǵap álek. Qazir de qyryp salatyndaı qara kerdiń qolqasyn qorsyldatyp jele jóneldi.

Baqyryp-shaqyryp, dóı-dalaǵa shýlasqan berekesiz jurt qyr basynan jylqynyń aldyn etekke qaıyra bastaǵan edi. Kenet kúrs-kúrs, kútir-kútir etken qoparylys jer silkintti de aspanǵa atqan topyraq pen aǵash jańqasy burshaq aralas qara bulttaı solańdap turyp aldy. Esirgen jylqy toz-toz bolyp shurqyraı jóńkildi de eseńgiregen shal oq tıgendeı atynan aýyp tústi. Beket júgirip jetkende qulaǵyn basyp qara kerdiń baýyrynda tyraıyp jatyr eken. Tanymaǵandaı baqyraıyp aspanǵa qarady. Qoparylystyń tolqyny soqty ma dep Beketi qulaǵyna aıqaılap edi:

— Nemene, shalyqtap jatyr dep pe ediń?! — dep ádetinshe ornynan ysqyra turdy.

— Shúkir, tilińiz synyp qalypty! — dedi Beket ese qaıyryp. — Bir-eki aıatqa saýatyńyz bar ma edi? Mádi týra osy tóbeniń astynan shyǵady degen.

— Qaryz bolmaspyz, bes namazdy túgendemesek te musylman sanatynda bar sıaqtymyz...

— E, onda qorqynysh joq eken. Jerdiń jyrtyǵyna qulaıtyn kápir myna biz boldyq ta...

— Oqyǵan ıtke daýa joq! — Shal ýájden utylsa da jyǵylyp jatyp qulaqtan tistegendeı jigitti ishteı bolsa da balaǵattap tyndy...

...Qyr basyna biraz jurt jınalyp qalǵan eken. Qas-kirpigin shań basqan jigitterdiń bet-júzi álemtapyraq. Ortada sereıip jatqan Jaqyptyń basynda myrsyldap Lesá otyr..

— Ne boldy?

— Ne bolǵanyn saǵan aıtpasa, bizge áli til qatqan joq, — dedi Beskempir Beketti ala kózimen ata.

— Mozgotresenıe, — dedi Meshel..

— Ne deıdi?

— Mozgotresenıe! — dedi. Meshel. — Qara qusyna tas tıipti. Kók qoshqardyń terisine salyp jazyp alamyz ǵoı, — dedi.

— Áı, shatpaı jaıyńa turshy! — dep Beskempir Mesheldi keıinirek ıterip tastap, Jaqyptyń ezýinen tamshylaǵan qandy súrtti de úreıli topqa: — Bas-basyńa baqsy bolmaı vertolet shaqyryńdar! — dep Beketke buıyra sóıledi.

Sherýbaı arsha tutatyp alastap kórip edi, Jaqyp oǵan da búlk etip belgi bere qoıǵan joq. Aıaq astynan kelgen apatqa ózi kináli ekenin sezgen shal qysyla qıpaqtaı, aqyry:

— Ajaly jetpese áli-aq turyp ketedi. Kerman soǵysyńda mundaıdyń talaıyn kórgenbiz, — dep jurtty jubatqan bolyp, óz basyn arashalap qutyldy.

Beket Mesheldiń "mozgotresenıesinen" esh nárse túsinbese de Beskempirdiń shólmekteı túsinen brıgadırdiń eki dúnıeniń ortasynda jatqanyn sezgen...

4

Bozǵylt shubar shańyraq jerge jaqyndap qalǵan. Qara ormannyń kókjıektegi tutasqan silemi qara jartastardyń órkesh-órkesh jaqparyndaı yrsıyp, boz shańyraqtyń kúmbezin túrtip tur. Boz shańyraqtyń keregesinen jamyrap túsken juldyzdar qara ormannyń kók tiregen naızalary qonaqtap alǵan. Tek, aspannan bıik Altaıdyń aq bas shyndary edi. Búkir bel, jaly kúdireıgen jon ataýlynyń bári de sol aqbas shyńdardyń aıaǵyna baryp jyǵylǵan jaǵympaz, jaby tirshilik sıaqty. Taıganyń túni tym-tyrys. Taıganyń túni maqpal qara. Aıýlynyń bókterinen kóz-kóz bop jaltyldaǵan túngi ottar tórt jıegindegi qadaý-qadaý balaýyz shyraqtaı kóringen. Jylqyny ymyrttap qaıtpaq bolǵan Sán órgendegi kóz-kóz ottarǵa kóp qadaldy. Kóńili áldenege jetelegendeı.

Jylqy byrdaı bop jýsaǵan. Tek úıirin kúzetken saqa aıǵyrlar tana shettep qalǵan birdi-ekili taı-jabaǵylardy qalyń topqa qýyp tyǵyp, Sánniń aldyn kes-kestedi de ıisin alyp, ıesin tanyǵan soń tópelep tastaǵan tezekterin qaıyrylyp bir ıiskep kete barysty. Kezek-kezek ysqyryp bezek qaqqan jylqyshy torǵaıdan basqa uıqy toryǵan tiri maqulyq joq. Sán ıyǵyna batqan berdeńkesin taqymyna qystyrdy da at basyn Aıýlynyń bókterine burdy.

Es bilgeli erkekshe kıinip, erden túspegen jylqyshynyń jalǵyz qyzy qysy-jazy qıyr jaılap shet qonǵan jalǵyz úıdiń qyzyǵyn áldeqashan taýysqan. Qaıǵyrsa qabaǵy buzylmaıtyn, qýansa atynan jarylmaıtyn, oshaq basynyń apshysyn qýyryp, óz tákapparlyǵyn ózi qyzyqtaǵan ózimshil ákeden basqa qaraılar eshkim de joq. Onda da ákelik peıilin maldanǵany bolmasa, meıir kútken emes. Kópshildigi joq, kókshildigine erip jorǵa atanamyn dep-aq ytyr boldy. Jurt yqqa burylsa, jelge qaraıtyn qyrsyq shal óz kesirinen etegin bylǵaǵanynan basqa tapqan muraty da shamaly. Áıteýir, yzdıyp kıinip, ysqyryp sóılegenge máz. Bireýdiń tyrnaq kóbesindegi kirdi ańdıtyn kirpıaz baıǵus tákapparlyǵyn at kótergenmen alashqa syımaıtynyn bilmese kerek. Leshozdyń bes júzdeı qyl quıryǵyn ákeden qalǵan muradaı qyzyqtaı qoryp, sonyń býyna pisip, sonyń jeliginen jemsaýy shaǵanaqtap jýansyp júrgeni. Onan sońǵy ermegi mynaý qara orman. Ókimettiń daýyn, aǵaıynnyń jaýyn satyp alyp, qysqa ǵumyryn qyryq pyshaqqa salyp túgesetin túri bar. Atamekenim demese, topyraǵynda jatqan arǵy-bergiden arýaqty áýlıe de joq, babasynyń qaıda, baqyr basynyń qaıda qalǵanyn bir qudaıdyń ózi bilsin, endi on eki aǵaıynnan shómeıip kep taýsylǵan jalǵyz basyna bolashaqta bir tómpeshik buıyrmasa...

Shesheden erte aıyrylyp, áke qolyna qaraǵan Sán óziniń qyz ekenin on úsh jasynda bir-aq bildi. Týǵan bosaǵasyn jatsyna bastaǵany da bıyl ǵana. Segizinshi klasty bitirgen soń mektepke barǵysy kelmep edi. Oqý-toqý men kisilikti kitaptan emes, kisiniń sanasynan izdeıtin shal da qarsy bolǵan joq. "Jat jurt" deıtuǵyn bolashaq ǵumyrdyń taýqymetin ishi sezgenmen, sol bir aýyldyń tóbesi qaıdan kórineri qyz kóńiline beımálim. Onyń ústine "aýyldaǵynyń aýzy sasyq" dep menmenshil kókirek kóktegini armandaǵysy keledi, biraq, kóktegi peri jer basqan pendeniń qolyna qona bere me. Óz boıyn eshkimmen teńestirip kórmegen, kórgenderdiń kórkine jyǵylmaǵan tyrashtyǵy da áke tabıǵatynan juqqan kedeı kerbezdik, shaǵyn tárbıe, sarań tálimniń tortasy. Biraq, minezinen tartyp, qylyǵynan aty shyǵyp kórgen joq. Shaldan sońǵy jalǵyz úıdiń kishigirim tentek qudaıynyń óz bıligi bir basyna jeterlik. Betinen eshkim qaqpaıdy, bireýdiń betinen alǵan beıbastaq ta emes. Kaıta, óz boıyna shaq ınabat pen erkeligi, oshaq basynan ozbaıtyn áıel zatyna tán synyq ta naz qylyǵy jarasymdy-aq. Qolyna qamshy ustasa, erkekpen terezem teń tústi degeni emes, quryq alsa, ákege degen qolǵabysy da emes, aıaqty sanap baspaıtyn, sanap tabaq tartpaıtyn malshynyń keń qoltyq tirligi, qysqa jip, qyspa kúrmeýge qarysqan qysastyǵy edi.

Órt shalǵanda bir basqa, taıgadan buryn-sońdy qoldan jibergen mundaı otty kórgen emes. Kúzge salym balqaraǵaı soqqan ormanshylar, mekteptiń oqýshylary bolmasa leshoz » saqshylary jer oshaq qazýǵa da ulyqsat bermeıtin. Jylda aǵash otyrǵyzyp, dán sebetin leshoz, bıyl sol aǵashty otaýmen, órteýmen álek. Aýyldyń irgesi, egin jaıdyń ańyzy bolsa bir jón, qıannyń ormanyn, qıanyń qorymyn tazalaǵan ólermen jurtty da buryn-sońdy kórgeni osy.

Quıyndaı úıirilip, satyr-sutyr gúrildegen aǵash úıindisiniń jalyny jaqyndaǵan saıyn bıiktep, bet sharpyǵan ystyq lep pen shaıyr ıisi tamaqty qyrnap barady. Tún balasynda alystan kóz tartyp, men mundalaıtyn qaltyraq ot qasyna kelgende úreıli eken. Jaryq mańyndaǵy qarańdaǵan adamdardyń nobaıy da kóleńkedeı zoraıyp kórindi.

5

Ot basyndaǵy adamnyń tystaǵyny andamaıtyn ádeti, qarańǵydan sýyrylyp shyqqan at tanaýyna Beket pen Beskempir údireıisip biraz turysty. Sán keri bestiniń shylbyryn erdiń qasyna qańtaryp, qarǵa adymǵa deıin kelgenshe tanyǵan joq. Beket tanyǵannan keıin de shurqyrap ústine túse qoımady. Qolyndaǵy súımenin qadaı salyp, arsalańdap aldymen ázilin ala júgirgen Beskempir.

— Adastyń ba qaryndas, aısyz túnde?
Aǵat bolsa, obalyń aısyz túnge.
Aıdaı júzden ópsem bir monshaq úzip
Apańa ańǵaldyqpen aıtyp júrme!.. —

vot tak vot! — dedi.

Dedi de ash kenedeı jabysyp qyzdyń betinen súıip aldy. Súıdim degeni Beketke kóz qylyp jorta jasaǵan qyr edi. Jorta bolsa da qulaǵynyń syrtynan qushyrlana ıiskegeni ras. Ánsheıinde mundaıǵa tolqı qoımaıtyn erke qyz jigittiń suǵanaq tanaýy butaǵyna bir súńgip shyqqanda demi dirildep, denesi ot qaryp ótkendeı dý etip baryp sóndi.

— Al, qaýyshyp bolsańdar beri kelinder, araz bolmasaq ta arbasa otyralyq, — dep Beket jalmańdaǵan qyzyl jalynnyń kómeıine eki-úsh aıyr búr laqtyrdy da ottan alystap, qýraǵan múktiń ústine qyńyraıa ketti.

Qyz kóńiliniń izdegeni Beskempir emes, Beket sıaqty edi. Jitittiń ózine degen salqyn júzin, nemketti sulaı ketken salbókse túrin kórip birden tosyrqap qaldy. Tez sýynyp, álginde bir bý sharpyǵan denesin qyrsyq qurystap, osynda men nesine keldim dep ishteı ózin-ózi sógip turǵan. Sonda da, qas qalqansha qyryq qubylatyn qyz qylyǵyna salyp, ishtegi bulqynysyn syrtqa tepken joq. Qanjyǵasynan jantorsyq sheship ortaǵa laqtyrdy da keri bestiniń aýyzdyǵyn alyp, qyl arqannyń ushyn ot basyna súıreı keldi. Keri besti turǵan ornynan qalt etken joq. Beket shyrpy laqtyryp jasqaǵan bolyp edi, qulaǵyn jymyryp aıbat shekti de ári-beriden soń tebermendeı bóksesin tósep turyp aldy.

— Kóliktiń qyrsyǵyna deıin qaıdan taýyp minesińder? — dep Beket shymshyp kórip edi.

— Leshozdyń jetin ógizinen kóri aıaq artýǵa jaraıdy ǵoı, — dep Sán odan asyryńqyrap, kekesimen ot kósep jiberdi.

— Mal ıesine tartsa maıtalman bolady deıdi qazaq...

— Qazaqtyq qaı sózine senip bolady!..

- Ózine senbegen adam kináni qazaqqa jabady da... áıteýir, qazekemniń septelmegen kezi bolsashy!..

Aldymen órt shyqqan murjanyń aýzyn biteıin dedi me, Beskempir jantorsyqtyń qylqynyn sheship, Bekettiń qolyna ustata qoıǵan. Qıtyǵyp jatsa da qyz dámin qaıtarǵan joq, kúni boıy tútin qaýyp, qańsyp qalǵan kenezesi qymyzdyń qolqa jarǵan qosh ıisine tótep bere almady da endi bir sátte jigittiń kúldi kómesh júndi aýyzy soraıǵan tanaýymen qosa jantorsyqtyń qyldyryqtaı óńeshine súńgip bara jatty.

Jylqyshy aýyldan kúrs etip myltyq atyldy.

— Kókeń saǵan qaıt dep jatyr, — dedi Beskempir, sosyn Sánniń berdeńkesin alyp bul da kúmp etkizdi.

Qaraǵaı dúr silkinip qoqym shashty. Ósek tyńdaǵandaı qulaǵyn salyp múlgip turǵan keri besti kózin ashty.

— Belgili boldy, túsindik, — dedi Beket. — Táýligine eki dúrkin myltyq atylýshy edi, sol kezde jol torýǵa bolady eken ǵoı.

— Qur dárimen qalaı qoryqpaı júrsiń? Aıý kezdesse qaıtesiń? — dedi Beskempir. Berdeńkeniń patronyn sýyryp ıesine qaıtardy.

— Adamnyń aramy bolmasa, ormannyń aıýy jol torymaıdy, — dedi qyz.

"Aram" degendi Beket óz ádresine qabyldady. Sosyn qajap qalǵysy keldi.

— Adamnyń aramy qandaı bolady eken?

— Ursań toqpaq, kesseń pyshaq batpaıdy. Joly jeńil. Tasy taýǵa domalaıdy. Attyń jemin jep turyp, esektiń aqyrynan da jerkenbeıdi. Qashanda jyly-jumsaq, jyly orynnan úmitker. Oǵan kesir bolatyn sońǵy minezi... Dos-jarannyń ýaıymy qabyrǵasyna batpaıdy. Jar súıip te jarytpaıdy. Buǵanda ózi kináli... Jetti me?..

— Osynyń bárin qaıdan oqyp júrsiń?..

— Quryq ustaǵan — synshyl, qaıshy ustaǵan — minshil demeı me.

— Al, balta ustaǵan she?

— Ol bir baı bolyp jarymaǵan, baqsylyq darymaǵan dýana ǵoı...

— Seni kadr bóliminiń meńgerýshisi etip qoıý kerek eken.

— Oǵan qolyńyzǵa bılik tıgende shaqyrarsyz, — dep Sán lyp etip ornynan atyp turdy.

Býyny qatpaǵan qypsha belin, qypsha beldi qynap kıgen bylǵary shalbardyń tyrsyldaǵan saýyryn, qulyn jarǵaqtyń kókiregin tepken omyraýyn kózimen iship-jep qala bergen Beket qyzdyń burynǵydan da boı túzep, qulpyryp ketkenin ańǵardy.

Beskempir berdeńkeni erdiń qasyna ilip, jantorsyq pen arqandy qanjyǵaǵa baılady.

— Qudaıy qonaqty shyǵaryp salmaımyz ba?.. Júrerde buıymtaıyn surar bolar edi...

Beket qıqaıǵan qalpy qylp etken joq.

— Tasy taýǵa domalaǵan jigittiń qudaımen jumysy qansha!.. — dedi.

Qyz janarynda "seni me!" — degen kekshil ot ketip edi.

6

Osy bir ıt minezi kóńilin aýzyna, aýyzyn kóńiline jeńdire almaı-aq qoıdy. Qyzǵa qyzyqqany ras, jek kórgeni ótirik. Endi qazir qyzyqqanyna da kúmándanyp jatyr. Kózinen taıyp edi, álgi bir tusaq bókse, tý saýyrdy qaıtyp elestete almady. Otyzdan asqan soń ot sýı ma, baıaǵy bala kezdegi ińkárliktiń biri joq. Kógildir aspanǵa qarap, balalyqtyń kógildir sátin izdedi. Sol bir kógildir eles aspannyń bıiginde qalǵan sekildi... Kógildir aspan. Alataýdyń kók tiregen kógildir shyńy, kógildir shyńnan úzilip túsken kógildir sáýledeı qyz kókiregindegi kók jibek kostúm... Sóıtken Ásem de kóptiń biri bop tirliktiń qym-qýyt kóp qatparyna sińip barady. Ol da bir, ánsheıin, kóńilge tat tunbaǵan balalyq shaqtaǵy kógildir arman eken ǵoı. Álgi qyzdyń aıtqany ras. Arman qýǵan — aýa qapqanmen birdeı, jetkizbeske quryq salam dep júrgende kúıli tirlikten qur qalasyń. Sonan soń da tort aıaǵyńdy teń yrǵap jer basyp júrgenniń ózi artyq. Ol úshin mánsap ta kerek, bılik te kerek. Mánsap pen bılik sezimge qos bolmaıtyn, sananyń ǵana enshisi emes pe eken?..

Beldeýdegi kop ottardyń jalaqtaǵan tili qysqaryp, orman qaraquryq tarta bastapty. Taıganyń aspany da qaraquryq, tóbeden mılyqtata basyp, tútin men shaıyr aralas azon ıisi tynysty taıazdata túsken tárizdi. Órt ketpesin dep ottyń jıek-jıegin qymtap, byqsyǵan súımenniń qaldyǵyn qyzyl shoqqa laqtyryp jiberdi de ózenge bettedi. Ár órteńniń qasyna kúzetke qaldyrǵan adamdardyń qarasy da kórinbeıdi. Janynan aıǵaıshy ketse jan saýǵalap, kóz aldaýmen kún keshken jurt sharýaǵa da únemshil-aq. Úlken-kishisi de, tóresi de, qarasy da qalaı jumys isteýdiń tásilin emes, qaıtkende jumys istemeýdiń qýlyǵyna qylap bolyp alǵan. Sherýbaı shal aıtpaqshy, oqyǵan ıtke daýa joq...

Ózen boıynyń shyǵy qalyń, shyqshyt júnińdi úrpıtkendeı aýasy dymqyl eken. Arnadan gý etip lap qoıǵan salqyn lep qaqaltyp tastady. Sálden soń saraıy ashylyp, raqattanyp qaldy. Jıekke túsip jýyndy. Erteńnen beri qysqan bir shól áli qaıtpaǵan. Sý isheıin dep eńkeıe berip, bejireıgen óziniń bet-júzin kórdi de jelkesinen áldekim bas salyp tunshyqtyra qoıatyndaı atyp turyp, jar basyna júgirip shyqty. Artyna burylyp qarap edi, qap-qara bop ysqyryp jatqan ózen tuńǵıyǵy qorqynyshty eken. Sol tuńǵıyqtan áldene báleketter byldyr-syldyr, byldyr-syldyr burqyldasyp ókshelep qýǵandaı boldy da aldy-artyna qaramaı zyta jóneldi. Es bilgeli qatty seskengeni osy shyǵar, artynda qalǵan buta-qaraǵannyń sybdyrynan da jonarqasy shymyrlady. Kelgen boıda shetki ıtarqaǵa arsy-kúrsi qoıyp ketken.

— Óı, jyn urdy ma?!. Ezdiń ǵoı!..

Shoshyp oıanǵan Meshel tura almaı móshek ishinde móńkip jatyr eken.

— Aıý qýyp keledi! — dedi qysylǵannan.

— Áı, qoıshy! — dep Meshel keıip qaldy. — Kózińe qos kóringen de. Biz sıaqty aramdarǵa aıý tıisýshi me et?! — dedi.

"Aram" degendi Beket bir túnde eki ret estidi. Bul jurt biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵan ba, álde búgingi tirlikke bireý túkirip ketti me?.. Kórshi ıtarqadaǵy túnemel móshekke jete almady, qara izdegen saıaqtaı tyǵylyp, Mesheldiń qasynan kete almady. Bul da jalǵyzdyqtan jalyqqanyn sezdi. Ne bolsa, ol bolsyn, ýh dep tańǵy tirlikti táńirden kútip kıimsheń qyńyraıa ketip edi.

— Nemene, buzaýyń jamyrap, aıranyńdy ıt iship ketti me?! — dep kúláparasyn tas búrkenip alǵan Meshel qaıta tirildi.

It demekshi Bekettiń esine Keraýyz tústi. Ymyrt saıyn bes ıtarqanyń turǵynyn erkelep kelip esikten sanap ketýshi edi. Erteńgisin qyr basynda aspandaǵy vertoletti baǵyp ulyp otyrǵanyn bir kórgen. Jaqyp pen Lesá ketkeli vertolettiń jerdegi kóleńkesin qýalap dal bolatyndy shyǵardy. "Tyshqan aýlap júrgen de" — deı saldy Meshel Bekettiń suraǵyna. Kók qoshqardyń qan-jyny taýsylǵan soń qazannyń qara qaspaǵy Mesheldiń ózinen de artylmaı júr. "Itti de ıesimen qına" degen osy eken-aý... Jaqyp sorly...

— Jaqypty qaladaǵy bóliniske alyp ketipti, — dedi Meshel beıjaı masań esinep. — Jaǵdaıy krizsnaı, qulaǵy áli tas kereń dep Ábdijapar aıtty. Saǵan splavkontorǵa soǵyp, osy jumadaǵy daıyndalǵan aǵashtyń sbodkosin bersin dedi.

Ábdijapar aıtsa ótirik bolmaǵany. Ábdijapar jetkizgen jamandyqtyń ázirge qalt ketkeni joq. Bul jurt aramnyń kim ekenin bilmeı qor bolady-aý túbi. Qoryqsań Ábdijapardan qoryq. Maqtasań sony maqta. Zaslýjennyı malades!.. Lespromhoz jabylsa da jaǵaǵa shyǵyp qalǵan joq. Jylap júrse de bir pushpaqqa jarmasyp, óz nápaqasyn julyp jep júr. Jurttikine de kóz satyp qoıady. Aǵash daıyndaý leshozdyń bıligine tıgeli splavkontoranyń sharýasy sonyń enshisinde qalǵan. Shaǵyn da bolsa shala qudaı. Úsh aıda kazles, oblystyq basqarma men goskomıtetten úsh dúrkin komısıa kelip, leshozdy úsh dúrkin aýdaryp-tóńkerip ketti. Sıǵat domalaq aryzdyń ıesin jazbaı tanysa da Ábdijapar qyńq etken joq. Beket te dym isteı almady. Qyzmetten shyǵarsa, qýdalady deıdi. Sókse, ózara synǵa qysym jasady deıdi. Túbi, aryzqoıdyń tiregi myqty. Ábdijaparlar tym-tyrys, typ-tynysh. Túk bilmegendeı. Túk kórmegendeı. Shyǵyny joq. Shyrqy buzylmaıdy. Malades!.. "Jaýyńdy" jer qaptyrýdyń eń myqty quraly osy. Jumys istetpeısiń. Jan tynyshtyq taptyrmaısyń. Kóńili ala, uıqysy shala. Bar pále, bar jalaǵa jaýap qaıyryp, jurtty, qala berdi juraǵatty arashalaımyn dep qan jutyp júrgende áýelgi maqsat, adal murat adyra qalady da júıkesi tozyp, ábden qajyǵan soń ózi-aq qaıyń saýyp qańǵyryp ketedi. Ábdijapardaı "jaýyńdy" óz qolymen ózin tonatyp, óz keńirdegin ózine shaınata bilseń, maıdandasyp, qylysh sýyryp, sóz sýaryp qyzyl sheke bolýdyń ne qajeti bar. Malades!.. Oıpyr-aı, bul da ónerdiń úlkeni eken-aý!.. Álde bir gazette álde bir jazýshy aryz aıdaýdyń aqyl-keńesinen konsýltasıa berip edi. Aryzqoılardyń akademıgi bolsa da ol syǵyryń Ábdijapardyń qasynda jip ese almas...

Bekettiń ishi qazandaı qaınady. Qarap jatyp Ábdijapardyń tirligin qyzǵanǵandaı. Jylqyshynyń qyzy taýyp aıtty. Attyń bıik aqyryna umtylǵansha, esektiń jemine semirgennen ońaıy joq. At baıǵus júrisinen jańylsa da syn kop. Esek shirkinniń áńgiligi de, máńgiligi de keshirile beredi, qosaryńdy shaınap, qoradaǵyny kúnde tepseń de elep jatqan eshkim joq. Tek ol úshin oqta-tekte tıetin taıaqqa tózimshil, namyssyz bolý kerek -aý... Onda turǵan ne bar? Jurttyń bárine tóreniń tóri, qart aıaqtyń qamy jete bere me. Bedel men baqytty bıliktiń qamshysy áperedi dep júrgen kim ózi?!. Dardaı leshozdyń dyrdaı bas ormanshysy bolsań da jatqan túriń mynaý, qymyz múńkigen jylqyshynyń qyzyna da betińniń qyzylyn ótkize alǵan joqsyń!..

İrgedegi qara móshek tolqyn aýdarǵan salyndydaı ot jaqqa domalap tústi. Tup-tutas biteý denesi túlenge uqsaǵan.

Kúláparanyń astyndaǵy jyltyraǵan kózi innen syǵalaǵan jylannyń basyndaı eken.

— Tús kórip jatyrsyń ba, eı?! — dedi.

— Uıyqtap jatyrmyn.

— Uıyqtaǵan adam jáıine jatpaı ma eken.

— Jáıine jatpasa, aýzyna kelgenin ottap jatady da.

— Onyń ras, eı! — dedi. — Men de ózimmen ózim ottase-ep jatyrmyn. Óńimde jaǵasyna qolym jetpeıtinderdi kórpeniń astynda mes qylyp tepkilep aldym.

— Dúnıeden tepkilesip ótetin jurtpyz ǵoı.

— Báseke de... Myqtyny jurttyń bári jyqqysy keledi. Qapysyn izdeıdi. Myqtyǵa bári ósh.

Báseke me?.. Áldini álde bir áljýaz ıtshe tepkilep jatsa, ádilet pe, joq pa, kózi jetpese de bylaıǵy kóp pendeniń jany kirip, aıyzy qanatyny nesi? Osynyń bári myqtynyń baǵyn, jaqsynyń saǵyn syndyrýdan týǵan qyzǵanysh emestigine kim kepil? Keıde, "bilimsiz birdi jyǵady, bilimdi myńdy jyǵady" degen pálsapanyń da batasy teris. Áıtpese, "myńmen jalǵyz alystym kiná qoıma" — dep aqyn nege jylaǵan?.. Odan beri de kóp ıt jabylyp kók ıtti talaǵanyn talaı kórip júrgen joq pa...

Syzyltyp sary masa án saldy. Masahanany ıtarqanyń aýzyna kere salýǵa ekeýi de eringen. Qorǵalap týǵan aı jataǵannyń júzindeı bop qalyń samyrsynnyń jelkesinen jańa syǵalady. Aı astyndaǵy Sulýshoqynyń tóbesi ańyrap tur eken. Sútteı appaq jonynda ala quıyn bar. Alystaǵy quıynnyń syrmasyn kórip, Beket terlep jatyp tońǵandaı denesi túrshikti. Meshel áli baqyraıyp jatyr.

— Slýshyı, — dedi. — Mende aqsha bar, — dedi. — Kóp aqsha. Ǵumyr boıy jıǵanym.

— Qansha?

— Elý bes myń, bes júz elý bes som, elý bes tıyn.

— Atańa as berýge jınadyń ba?

— Ózim de bilmeımin... Áýeli myń bolsyn dep edim, odan on myń, onyń ar jaǵynda elýdiń tóbesi kórindi. Endi júzge jetkenshe julynym úziletin túri bar. Bireýler qatynynyń jýan baqaıyna deıin altyn júzik kıgizedi deıdi...

— Al, maǵan ne qyl deısiń?

— Aldymen aqshamdy kassige ótkizip ber.

— Óziń arqalap jetkize almaı júrmisiń?

— Maǵan kim senedi. Tym bolmasa turdabaı kneshkem de joq.

— Qoryqpa, kasaǵa ótkizgen aqshany qaıdan aldyń dep eshkim teksermeıdi. Zań solaı.

— Solaıyn solaı ǵoı...

Óz eńbegine ózi senbegen sorly-aı! Óz malynyń óziniki ekenine kózi jetpeıdi. Aqsha... Adam ornyna aqsha, bala ornyna aǵash jınaıtyn da moda boldy-aý. Bul Meshel budan jeti j i,il buryn Beket Altaıǵa kelgende dúnıe tergen taıganyń qońyzy edi. Jurt jylyna bir dúrkin qańǵytyp qaıtyp oralǵanda bul ormannan attap shyqpapty. Ólse súıegi oramalda qalatyn shyǵar.

— Osy seni izdeıtin artyńda bireý bar ma?

— Eki ini, bir qaryndas.

— Oıpyr-aı, tas baýyr ekensiń?

— Bul kúnde kimge kimniń baýyry ezilip júr deısiń. Óziń kimdi jarylqadyń? Bar joǵymdy qazbalaǵansha, eptep meni aıaqtandyryp jiber.

— Baqaıyna altynnan júzik taǵasyń ba?

— Aıaq-basyn altyndaǵannan qatynnyń bári altyndaı bolsa bul dúnıe jumaq bop ketetin edi ǵoı. Ol, ánsheıin, aqshanyń marqyna senbegenderdiń oılap tapqan aıaǵynan júretin dolgosrochnyı kasasy da.

— Osynshama qýlyqty bile tura jer basyp qalaı júrgensiń?

— Jer basyp júrsin deseń meni bir obhodka obıezshik etip taǵaıynda. Tipti pojarnyı postqa, túkpirge qýsań da razymyn. Altyn meniń ne teńim, tek baspanam, ertendi-kesh qorasyn tazalap, qońyna qarap semirip otyratyn birer tuıaǵym bolsa jetedi. Qyryqtan asqanda pende bop men de tútin tútetip kóreıinshi.

— El ishinde otyrsań qaıtedi? Qatyndy da irgeden izdeısiń.

— El ishi altyn besik deısiń ǵoı?.. Beker. El emes, eńbegiń asyraıdy. Al, eńbek degen shirkin bireýdiń kózine túsý úshin emes, kóńil jubatý úshin qajetti kesip sıaqty ǵoı. Áıtpese ashtan óletin men joq.

Kóńil úshin?.. Meshelge de pátýá qonaıyn depti-aý. Artyndy baǵyp, táýbeńe kelmeske shara joq. Jeti jyl otasqan ıtarqanyń Meshelge de tar bola bastaǵany. Jeti jyl boıy mal tabar seriktesi bolǵan adammen atynan jarylyp sóıleskeni osy eken. Álgi qyz, dos-jarannyń ýaıymy qabyrǵańa batpaıdy dep pe edi?.. Dos-jarandy qıaldan izdegende, qasyndaǵy pendeniń kóńiline bir úńilmepti.

Mesheldiń kózinen ótirik tappady. Aıadaı ıtarqaǵa alakeýim muń tókken aı sáýlesiniń saǵymynda muńǵa toly qos janar muzta qatqan qara mendeı tasyraıyp qapty.

Ysqyrǵan ózen saryny yzǵar ákeldi. Yzǵarly lepten ıtarqanyń tóbesine japqan saǵdar qaltyrady. Jataǵannyń júzindeı jyrtıǵan aıdyń jarty kúlshesi mańdaıshadan qashyp barady eken. Sulýshoqynyń álgińdegi appaq jony da kógildir tartyp óship barady eken. Qara ormannyń silemi tań qarashysyna ulasyp jaıylyp ketken. Samyrsynnyń yzdıǵan ushar bastary teńselgen saıyn kókjıektiń etegin sypyryp qaıtyp, shyǵar kúnniń jolyn arshyp jatqan sıaqty.

Taıgany titirentip ıt ulydy. Keraýyzdyń úreı shaqyrǵan óksigi men Mesheldiń óńmennen qadalǵan muńdy janary álgi bir tuńǵıyq sýdaǵy óz kóleńkesin Bekettiń esine saldy da baqaıshaǵyna deıin shymyrlap, sasqanynan irgege teris tońqaıa qaldy.

7

Óriske kelgende tún ortasy edi. Qyz ketem demedi. Jigit ketkisi kelmedi. Kelisip qoıǵandaı Beskempir ún-túnsiz keri bestiniń erin sypyryp, aıaǵyna arqan shalyp otqa jiberdi de Sán ún-túnsiz eki toqymdy qaraǵaı túbine bólip tósedi. Sosyn ekeýi eki jerde tompıyp ún-túnsiz uzaq otyrysty. Jel me, barsha tyshqan ba, aǵash basynan tomp-tomp búrshik domalatty. Beskempir qaraǵaı dińin teýip-teýip qalǵan. Bir emes, eki tıyn quıryqtary sobalańdap, qalyqtap baryp kórshi samyrsynnyń basyna qondy.

— Beker úrkittiń, — dedi qyz.

— Endeshe kisige tıispeı jaıyna júrsin!..

— Men de kishkentaı kezimde ońasha jolyqqan qyz ben jigitke talaı ret tas laqtyrǵam.

— Aldyńa keltirgeni eken ǵoı...

— Solaı bolǵany da... Qyz bolam, qyzylǵa kózim túsedi dep kim oılaǵan. Úıge kelgen qonaqtardyń jambasyna sý tógip, tún ishinde kóılek-shalbarlaryna kór jerdi nyǵarlap -nyǵarlap qaraǵaı basyna ilip ketýshi edim. Tipti bolmasa, qamshysyn tyǵyp, qanjyǵasyn kesip alyp qalatynmyn.

— Talaıdy zar ıletken jaýyz ekensiń-aý.

— Aıtpa, meni kórgennen-aq zárezep bop, attanǵansha asyǵatyn. Talaı qyzdyń burymyn qıyp, ıt qosyp edim.

— Osy sen áıel zatyn nege jek kóresiń?

— It biledi... Ózim de sol kóp urǵashynyń biri bolǵandyǵymnan shyǵar... On úsh jasymda ógeı sheshem ústime qyz kıimin japqanda men úshin dúnıeniń bar qyzyǵy bir-aq sátte ońyp ketkendeı bop edi. Qýyrshaq oınap, keste tigip kórgem joq. Endi mine, tún kúzetip, bireýdiń tynyshtyǵyn bólip otyrǵan túrim mynaý. Qalaı?.. Bir jigitke jaqsy qatyn bolýǵa jaraımyn ba?..

Beskempir sasyp qaldy. "Ánsheıinde aýyz jappas, toı degende óleń tappas" baıǵusyń osymen eki dúrkin uzaqtaıdy. Sánmen birge atyrsa da qyz kóńilin aýlaıtyndaı qyzý kórsete almapty. Jazǵa salym Beket joǵalatyn jańbyrly túnde de óziniń shatpaǵynan, Abaıdyń taqpaǵynan ozbap edi. Qysylǵanda bar amaly dos-jarandaryn jer kókke sıǵyzbaı maqtaý, áıtpese, ózin ózi ájýa qyp, ábden súmireıtip, kebenek kıgizip jiberetin ádeti. Bul joly kimdi maqtaýdyń, kimdi mazaqtaýdyń retin tappady. San sapyrylyp, tozyp bitken kartasynyń kóziri de, tuzy da taýsylǵan eken. Mahabbat degen bolady, súıý -kúıý degen bar dep kólgirsýge estıar qyzdyń omdaı qysyr áńgimeni káperine de qystyrmaıtynyn bildi. Tiserlikti erkelikpen jaýyp, sezimdi emeýringe jeńdiretin erkin minezdiń qatparynda kón jibiter naz qylyq, qara tópeýge jetkizbeıtin júırik kóńili men naıza boılamaıtyn qýlyqtyń da jatqanyn ishi uǵyp otyr. Sosyn aram ter bolyp bosqa shabýdyń qajeti qansha. Toqymyn súırep kep Sánniń tizesine basyn qoıa qısaıdy. Ótirik erkelegen buralqy ıtteı qaı jaǵymnan taıaq tıedi dep jasqanyp, saqtanyp baryp jatqan. Endi qyńsylaýy, quıryǵymen jer sabaýy ǵana qalyp edi. Soryna ma, bagyna ma, áıteýir, qyz da boıyn tartpady. Aǵashqa arqasyn súıep, eki qolyn qaraqusyna jastaı kerbez kerilip otyrǵan. Beskempir kúzetsiz qalǵan qulyn jarǵaqtyń óńirin aǵytty da qyzdyń ash qursaǵyna tanaýyn tyǵyp kirip-aq ketip edi. Qypsha beldi qushaǵyna orap alyp maýjyrap bir kóz jumǵysy kelgen.

— Myna jatysyńyzǵa jol bolsyn! — dedi.

— Saǵynyp qalyppyn! — dedi.

— Kimdi?..

— Men jeti jasyma deıin omyraýǵa talasyp edim, — dedi.

— Múmkin, on tort jasyńa deıin kókjambas bolǵan shyǵarsyń?

— Boldym, — dedi.

— Onda on jyldyqty bitirgenshe jalań but júrdim deýden de taıynbassyń.

— Júrdim, — dedi.

Ne dese de kóneıin dedi. Biraq, jaýabynyń ótirigi joq edi. Osyndaı bir jyly qushaqta tunshyǵyp bir jatqandy ǵumyr boıy ańsaǵany ras. Jalańaıaq, jalań but kezderdiń yzǵary kúni búginge deıin baqaıynan kirip, mıyn shaqqandaı, kúni búginge deıin óńi túgil túsinen ketpeı janaryna burysh, kirpigine muz bop qatqandaı.

— Túý, demiń ystyq eken! — dedi qyz.

Biraq, kerilgen qalpy qolyn qaraqusynan túsirgen joq. Jigittiń ystyq demine, qyrsaýdaı qushaǵyna eltip kúrsingen de joq.

— Sen shynynda sáýegeı ekensiń, — dedi jigit. — Beketti aıamap ediń, meni de bir synap bershi.

— Men jurttyń ishiniń ylaıyn da, talaıyn da kózinen oqımyn.

— Endeshe, oqyp kór, — dep Beskempir shalqalap jatty. Qyzdyń kejıgen ıegin kórdi, qarańǵyda appaq buǵaǵy qara sýda júzgen aqqýdyń alqym tósindeı kórindi.

— Túnde tus jorymaıdy deıdi qazaq. Degenmen, azabyń kóp bolsa da sen baqytty ekensiń.

— Ony qaıdan bildiń?

— Óziń aıttyń ǵoı... Ananyń aq sútine jaryǵan bala baqytsyz bolmaıdy.

— Ol, baıǵus ananyń sodan basqa jubatary bolmaǵan soń balasyna amalsyz ıigeni de.

— Al men sheshem qaıtys bolǵanda besikte jatyppyn. Ógeı sheshem esikte júrgen qol bala eken.

— Báse tym jas sıaqty.

— Onda turǵan ne bar?

— Ne bolýshy edi... myna men senen on segiz jas úlkenmin...

— Men senen jasyńdy suradym ba?..

Beskempir úndemeı qutyldy. Úndemeı jatyp bilgisi kelgen bir túıindi sheship alǵandaı. Buǵan deıingi kóp qaljyńdy qyzdyń shaldýarlyǵyna jorýshy edi. Biraq kóńil qulaǵanmen otyz degen ıtińniń teń ortasy oty lapyldaǵan balǵyn jastyń býynan qorqady.. Áli sirge kórmegen shý asaýdyń jalyna qol salǵanmen júgen-quryqqa toqtata alsa jón-aý. Tek bir toıaty, qysylyp-qymtyrylýy joq, teń-tustastaı jarasa ketetin ashyq-jarqyndyǵy. Adamdy tusap tastaıtyn da osy minezi. Dos-jarandaı syr bólisip, qosh bolyp otyryp, artynan qos bolaıyq dep dúńk etkizýge daýasy jetpeı-aq qoıdy.

— Meniń ne oılap jatqanymdy bilesiń be?

— Bilgenińniń bárin aıta berseń qyzda syr, jigitte qyr qala ma.

Beskempir budan ári qajamady. Onyń ústine joqtan ózgege jurttyń mazasyn alyp taqymdaı beretin óziniń yǵyr minezine yza boldy. Qyz tizesinde kerilip jatqanǵa dúnıeniń tórt qubylasyn túgendep boldym dedi me eken?!. Kópe-kórneý qunyn túsirip alǵanyna ókinip qalyp edi... Júzinen dym sezdirmedi. Burynǵydaı aspanǵa keıkıip juldyz sanaýyn qoıyp, tómen qarap telmirip otyr eken. Shashyn uıpalaqtaǵan jup-jumsaq alaqanynan ot órilgendeı tóbe quıqasy shymyrlady da maýjyrap jatyp qyzdyń ystyq ernin izdegen. Biraq, burynyraq umtylǵan pysyq qol erindi eringe jetkizbeı qos burymmen jigittiń bet-aýzyn jaba qoıdy.

Kýrs etip jylqyshynyń aýlynan myltyq atyldy.

— Kókem meni izdep jatyr, — dedi qyz.

— Ursatyn boldy ǵoı?..

— Urysyp kórgen emes.

— Jaqsy kóredi ǵoı?..

— Jaqsy kórgendikten emes, kókem sengen adamymen tús shaıyspaıdy.

Jataǵannyń júzindeı ımıgen synyq kúlshe tas tóbede tur eken. Juldyz sırep, boz aspannyń óńi toza bastaǵan. Shyǵys bókterdegi qaraǵaı basynda elkanyń tóbesine qadaǵan bes juldyzdaı jarqyrap jalǵyz Sholpan qalypty. Buldyraǵan boz jonda byrdaı bop jylqy jatyr. Bir-biriniń shoqtyǵyna ıegin artyp úıezdegen taı jabaǵylardyń, tórt taǵandap múlgigen shartyq bıelerdiń súlderi qaraýytady. "Qaıtatyn ýaqyttaryń boldy" — degendeı jaly jer syzǵan jalbyr aıǵyr arqandaǵy ker bestini qaraǵaı túbine qýyp ákep tastady.

— Qyzyq, — dedi Beskempir. — Jylqynyń túregep uıyqtaıtyny nesi eken, á?..

— Jáne táýligine bir-aq saǵat, — dedi Sán. — Jarty saǵat ymyrtta, jarty saǵat tań mezgilinde.

— Aıǵyrda nege uıqy joq?

— Olar kúndiz jeli basynda jýsaıdy... Tabıǵattyń zańy... Ury da, ıt-qus ta jylqyǵa jýsaǵan ýaqytynda tıisedi. Aıǵyr emes, qoraz ekesh qoraz da mekıenin qorǵap qyrǵıǵa aıbat shekpeı me...

Beskempir berdeńkeni kúmp etkizdi de er-turmandy ala turdy.

8

Ker besti izden tanbaı súmeńdedi de otyrdy.

— Mynaýyń ıisshil ıt sıaqty ǵoı.

— It te jeti qazynanyń biri, — dedi Sán. — Biraq, qazaq eshýaqytta malǵa ıt demeıdi. Ásirese jylqyǵa.

— Yrys ketedi deýshi me edi?..

— Yrysty da ıt shaıqamaıdy, adamnyń ózi shaıqaıdy. Gáp jylqynyń bárin túsinetindigińde, ókpeletkenińdi de, erkeletkenińdi de seze qoıady.

Qyz qala ǵoı demedi. Beskempir qalǵysy kelmedi. Aqyry ekeýi bir atqa sıyspaǵan. Jaıdaq mingesýge qyz arlandy. Jalpıyp erge ózi otyryp alýǵa Beskempir batpady. Tańǵy shyqqa Beskempirdiń kerzi etigi qaryndaı sozylyp, shalǵyn qaqqan juqa shalbarynyń tizesin qara sanyna qaǵanaqtaı jabysyp qaldy. Bylǵary shalbar, qulyn jarǵaqty sánge kıe me deýshi edi, qyz kıiminiń mánisin endi túsindi.

Malmańdaı sý bolǵan jigittiń qaltyrap kele jatqanyn sezip, Sán shalǵyndy jaryp alǵa túsken. Kúngeıdegi shaǵaladaı qos kıiz úıge jetkenshe artyna qaıyrylyp qaraǵan joq. Úsh ıt arsalańdap kelip qamaǵanda ǵana Beskempirden jasqap ursyp tastady da ker bestiniń shylbyryn óz qolyna aldy. Bir-birine telmirip biraz aıaldap qalǵan.

Úı jaqtan shal qaqyryndy. Shelek saldyrlap, buzaý móńiredi. Shapanyn jelbegeı jamylǵan shal qumanyn solańdatyp oıǵa túsip barady eken. Dóńgelengen domalaq toqal qazyqtaǵy qasqa buzaýdy aǵytyp, qyzyl sıyrdy shaǵanaq qarynnan teýip turǵyzdy. Úlken úıden qarnyn qasyp qalqan qulaq sarylardyń kenjesi shyqty.

— Jýyrda besinshi inim bolady, — dedi.

— Qyz bolsa she?..

— Joq, ul bolady! — dep kesip aıtty.

— Seniń ornyńdy basatyn da bireý kerek shyǵar.

— Joq, men ornymdy eshkimge bastyrmaımyn! — dedi.

Qara shańyraqtyń oń jaǵyndaǵy otaý úıdiń aýzy-murny tas búrkeýli. Baý-shýyna ys tımegen appaq.

— Ákeń kómekshi jaldaǵan ba? — dedi.

— Kómekshini qaıtsin. Biz de otaý ıesi bolýǵa jaraǵan joqpyz ba.

— Oń jaqta otyrǵan qyzǵa otaý tigýshi me edi?.. Kelin túsirse bir jón.

— Kúshik kúıeýge de baspana kerek shyǵar! — dep qyz ker bestige qarǵyp mindi de kóziniń qıyǵymen jigitti synaı barlap tebinip qaldy.

— Endi qashan júzdesemiz?

— Júzdeskennen júz jańara ma? — dep Sán júre jaýap berdi. — Ony qonystyń jańǵyrýy biledi... Jýyrda tór jaılaýǵa kóshemiz!..

Beskempir kómeıindegisin aıta almaı jutynyp qala berdi.

9

Kún qyrqadan búgin de qadalyp shyqty. Ádette sáskege deıin jerdiń shyǵy men qolat -qolattyń boz tumany qalyń búkke qońyr salqyn tynys berýshi edi. Búgingi qapyryq tańǵy oshaqtyń tútini sónbeı jatyp-aq taıganyń syzyn jutyp qoıdy da qylqan sasyǵan jylymshy bý alqymnan syǵyp, tunshyǵyp turdy da aldy. Kókjıekte ıyqtan basqan kógildir tútin jatyr.

Beskempir ózegi talǵanyn sezdi. Jaýyryn qaqpaǵynyń asty ýdaı ashyp, alaqany men qara tabany kúıdi. Endi qyzýy kóteriletini haq. Ókpe de. Týberkýlez degen ıtińniń anda-sanda óstip qyńsylap qoıatyny bar. Bul shirkinmen on jyl boıy yryldassa da qulan-taza qutylmaı-aq keledi. Uryp jyqpasa da ıne jutqandaı ımıtip, aıdyń ólarasynda ábilet basqandaı eki ıinińdi alyp jeıdi de turady. Ol kezde dúnıeniń quny da besh tıyn, súlesoq turyp, súlesoq júrip, áıteýir, silekeıdeı sozylǵan ıt yrǵyljyń bir tirlikti bastan keshetini bar. Qazir de jon arqasyn malshyǵan jylbysqa terden jerkenip keledi. Mynaý tymyrsyq kún tynysty ǵana emes, dybys bitkendi óshirip tastaǵandaı kúndegi aranyń yzyly, baltanyń tońqyly da estilmeıdi. Ien jurttyń ústinen shyqqanda erteńgi kúnniń jeksenbi ekeni esine bir-aq tústi.

Jeroshaq sýǵa toly. Mosyda shajamaıynan jyrtylǵan sýyr qulaqshyndy mılyqtata kıip alyp Mesheldiń qyryq jyl súıretken quraq kúpáıkesi qonjıyp otyr. Itaıaqtaǵy shaıyndynyń sheti buzylmapty, tegi Keraýyz qara qosqa qaıtyp jolamaǵan bolýǵa kerek. Aýzyna tomar keptep alyp, melshıip-melshıip bes ıtarqa tur. Itarqany kórgende kóz aldyna shaǵaladaı aq otaý elestedi. Aq otaýdyń esigin túrip, qıylyp taǵzym etken kelinshek elestedi.

Kóringenniń esiginen syǵalap, bosaǵasynan telmirýmen jarty ǵumyryn taýysypty. Taǵy da bireýdiń oshaǵyna tabynyshty bolýdy munyń mańdaıyna jazyp qoıyp pa?.. Biraq, qańǵybas atanyp, taıganyń soqpaǵyn tozdyrǵanda da qaı jaǵaǵa baryp toqtamaqsyń?..

Jigitterden jasyryp temeki tartatyny bar edi, brıgadırdiń jabyǵyn qoparyp bir qorap prıma taýyp aldy da qaltasyna salyp jatyp qaıta sýyrdy. Keshe ǵana dám-tuz tatysyp birge júrgen azamattyń ǵaryp bolǵanda artynda qalǵan qara qosyn tonaǵany kóńiline keldi. Sosyn eki-úsh talyn qulaǵyna qystyryp, birin tutatty da qalǵanyn ornyna aparyp tyqty.

"Taǵy taıganyń" eki aıda on kúndi odgýly bar. On kúnde ortan qoldaı úı turǵyzýǵa bolady. On kúnde sol ortan qoldaı úıdi iship qurtýǵa da bolady. Úı-kúıi barlar tym bolmasa kir-qońyn jýyp qaıtady. Beskempirdi jalyqtyratyn da, azdyratyn da osy on kún.

Ash ózekke tartqan temekiden kózi qaraýytyp, basy aınaldy. Sýyr qulaqshyndy mılyqtata kıgen Mesheldiń qaraqshysyna júginip, múlgip otyrǵan jigitti júgen syldyry men at aıaǵynyń dúńkili oıatty. Bıe jetelegen myj-myj kepken shal eken.

Bejireıip betine qaraǵan Beskempirden shoshyndy ma, anadaıdan údireıip, atynyń tizginin tejedi.

— Áı, qaraǵym, jylqy aýyl qaı jaqta? — dedi.

— Sherýbaıdyń qyzyn aıttyraıyn dep pe edińiz?..

— Á?.. Torta maıdan qylshyq izdegen kirpıaz neme qazaqqa qyz berýshime edi. Qyzyn káıtem, aıǵyry kerek! — dedi shal. — Bátshaǵar, álgi Ábdijapardyń esegine senem dep myna jatyryń kepkir jylda qysyr qap aýzymdy aqtan keperdeı qylǵan joq pa! — dep jetegindegi yńyrshaǵy yrsıǵan laqsa kári bıesin kendir tusaýmen qabyrǵadan tors etkizip bir salyp qaldy. Baıǵustyń kirpigi de joq, kózi iriń, aınalshyǵy qurttap tur eken, áıteýir, tirimin degendeı kepken shaldyń bes tal saqalynan ozbaıtyn sabaý quıryǵyn shıpyń etkizdi.

— Bıeńizdiń tisi nesheý?

— Á?.. Tiseýi deımisiń? Aıaqty maldyń qashan tisegenin kim ańdydy deısiń. Maǵan kelgeli jıyrma dúrkin qar basty ǵoı.

— Onda kelgen izińizben keıin júre berseńiz adaspaısyz.

— Á?.. Ne deıdi qudaı?!. O syǵyr shybyn-shirkeıge qamalyp osy ýaqytqa deıin oıda naǵyp otyr? Aıtpaqshy, nasybaıyń bar ma?

— Nasybaıym bar-aý, biraq tyǵyny biteý.

— Meıli, endeshe boprosyńnan ákel. Maǵan qolamta ıiskesem de jetedi.

Kepken shal keýip qalǵan muqyr saýsaqtaryna sıgarettiń bir sabaǵyn qystyryp aldy da kendir tusamysyp shoshańdatyp kelgen izimen tompyldaı jóneldi. Aıǵyrdyń ıisin almaq túgili ıesin tanymaıtyn týlaqtan kepken shaldar ósim dámetip júrgende, qyryqqa jetpegen seniń qyzyǵyń áli mol eken dep Beskempir ózin-ózi jubatty.

Jıyrma bes shaqyrym — taıgada ıt ólgen jer. Jalǵyz tastap ketkeni nesi dep Mesheldiń biraz ishin keptirip, tórkinine aparyp tastady. Ne boldy, qaıda júr dep qaıǵyrmaıdy-aý ıtiń!.. Quddy, jurt sońynda qap kórgeni osydaı-aq elegizip, jetimsirep qaı-qaıdaǵyny qopardy. Pysynatyp, ıyǵyn qıǵan rúgzakty da sheship alyp ıtshe tepkisi kelgen. Buqtyrmanyń saǵasyna túsken soń buǵyly aýyldyń ógizi bolsa da bir kólik kezdese me dep edi, qas qylǵanda qaraıyp eshkim shyqpady. Áıteýir, ormannyń búgindeı emes ózen tabanynda mızam kóteretindeı jelemik bar eken. "Qaraǵaıly" qashsań bir jetkizersiń dep aldymen qatqan nannyń qoqymy men qara sýǵa qanyp bir toıyp aldy. Ózenniń shýy, aranyń yzyńy men saıraǵan qustyń san túrli úni adamnyń býynyn alyp, káıpi qylatyn sherbetteı shıpaly-aq qoı shirkin. Beskempirdiń júrgeninen jatqany kóp boldy. Jol jıegindegi telegraftyń on baǵanyn sanap tastaıdy da on mınýt aıaq sýytady. Jol qysqartýǵa da jaqsy eken, bozdaǵan qońyr úni kóńildiń muńyn shertkendeı jalǵyz jolaýshyny jeteleıdi de otyrady. Keıde balalyǵy esine túsip, baǵandarǵa qulaǵyn basyp sarnaǵan symdardyń muń-zaryn uzaq tyńdaıdy. Soǵystyń surapyl jyldarynda mańdanta ketken ákelerinen bir japyraq hat kútken óńkeı jetimekter osy baǵandarǵa jabysa qalyp, tym bolmasa bir aýyz birdeme jetkizer me eken degendeı "álo, álo" dep taspen qoıǵylap jatatyn. Kóp jetimekke kóp batandardyń ne aıtqanyn kim bilsin, áıteýir óz qulaǵynda qalǵany bozdaǵan osy bir qońyr ún. Aq tútek boranda ashshy zar, syrmaly sary aıazda úskiriktiń yzǵyryq yzyńyndaı bolyp ta estiletin. Kúni búginge deıin qulaǵyna serik bolǵan kóp yzyń, qazdıyp-qazdıyp kelip shaǵyn aýyldyń irgesinen taýsylatyn telegraftyń kóp baǵandarynan qalǵan sıaqty. Qalaıda osy symda bir sıqyr bar. Áıtpese, jer túbiniń san – sapalaq habaryn qas qaǵymda qalaı jetkizedi? Áıtpese, qos ishekteı dombyra men qobyzdyń shanaǵyna qazaq degen halyqtyń búkil áýenin qalaı sıǵyzǵan?.. Soǵys bitti, el toıyndy dedi. Bul sonda da at baqty, arbakesh boldy. Qoly jetken eń bıik mánsaby — qoıma men keńseniń kúzeti edi. Sonda da ústinen táıteri túsken joq. Baspanasy — keńseniń bosaǵasy, tyńdaǵan áni — qabyrǵadaǵy qulaqty telefonnyń bozdaǵan úni boldy. Sonda on úsh, on tort jasta eken. Aýyl betin kórmegenine de jıyrma jyldan asypty-aý...

Júz baǵan. On shaqyrym artta qalypty. Artyńnan aldyń áli alys eken. Aldyńda buralańdaǵan jol jatyr. Bul da bala kezden tanys. Kórgen jol. Kórgen ótkel. Aıaǵyn sanap baspasa da arttaǵy qysqa ǵumyryn da sanap jibergen ýaqyty kop eken. Áıteýir, óz basyna sabaǵy jeter ulan-ǵaıyr sıaqty. Qaıtpas saparǵa attanǵan ákesin de osy jolmen shyǵaryp salǵan...

...Bes jastaǵy sábıdiń kóz aldynda kınonyń úzik-úzik kadryndaı sýret qalypty. Tozbaıtyn, ońbaıtyn, qatyp qalǵan sýretter... Syqyrlaǵan aıaz ekenin biledi. Anasynyń muny arkasyna tańyp tastaǵanyn biledi. Anasynyń arqasynda tańýly jatyp, shaǵyr aspandy kórgen. Shaǵyr aspannan shaqyraıyp, qylaýdaı qadalǵan shadyr juldyzdardy kórgen. Sodan soń... qystyń naýa jolynda ilbigen jalǵyz shanany, shana sońynan ilbigen on shaqty adamdy kórdi. Qolyndaǵy túıinshegin áldekimge usynyp jatyp, sheshesiniń kemseńdep jylaǵany esinde. Sodan soń qasat qarǵa qulap túsken sheshesiniń arqasynda tunshyǵyp jatyp óziniń baqyrǵany esinde. Odan soń... yzyńdaǵan telegraf baǵandary...

...Taǵy da sol shaǵyr aspan. Shaǵyr aspannan shaqyraıǵan mup-muzdaı jarty kúlshe. Taǵy da tańýly jatyr edi. Qolshanada jatqan. Qatyp qalǵan jarty kúlsheniń synyǵyn shaınap-shaınap, tisiniń qany aralas ýmashty anasy aýzyna tyqqanda qaqalǵany esinde.

— Ól! Ólmeıin deseń jut! — degen. — Sen bolmasań kózimdi baıaǵyda qurtyp tynatyn edim! — degen.

İshki jaqtaǵy naǵashysyn saǵalap barǵanda úıine qona almaı qaıtqan bir saparlary edi. Beskempir Sıǵatty kórgende kúni búginge deıin sol bir qystyń saqyrlaǵan aıazyn, qatyp qalǵan jarty kúlsheniń synyǵyn, anasynyń ashýly daýysyn esine alady. Zary qudaıdyń qulaǵyna jetti me, sóıtken ana bir jyldan soń lespromhozdyń aǵashyn aǵyzyp júrip kóshkige ketip mert boldy. El bolyp izdep, aqyry súıegin jaz shyqqanda qulaǵyndaǵy altyn syrǵasynan tanyp edi... Boı tumardaı tastamaı júretin anasynan qalǵan jalǵyz kózdi ınstıtýttyń jataǵynda álde bir ıt urlap qurtty.

...Neshe baǵan artta qaldy?.. Esebinen jańylypty. "Qaraǵaılynyń" tóbesi de kórinip qalǵan eken. "Qaraǵaıly" kórinse joldyń da qysqarǵany. Endi qashsań qutylasyń ba!.. Taǵy bir baǵannan ozyp baryp aıaq sýytty. Basyn rúgzakqa, aıaǵyn bıik tasqa súıep, oı raqatqa batty-aý!.. Tyrpyndy taýysatyn uzaq jattyǵýdan soń kilem ústinde del-sal bop kerilip túsip jatqanda osyndaı bir raqatqa batýshy edi. Taıaqty kep jep, kóringenge esesi kóp ketkendikten be, úshinshi kýrsqa deıin sportpen qatty aınalysty. Sambodan masterlikke kandıdat bolaıyn dep turǵanda, medkomıssıa týberkýlezsiń degende shybyn janyn qoıarǵa jer tappaǵan. Arýaq atqyrdyń aty nege turarlyq. Qor bolyp ızolátorǵa qamalyp, aýrýhananyń bosaǵasynda shirigenshe eldi tabaıyn dep zytqan edi. Shirkin, densaýlyq ońalsa kalymshık bop kún kórýge de bolady eken.

— Eı, esiń durys pa?!

Jymyryq qulaq, ejik bas, tóbesi tep-tegis ózi sıaqty tańqy muryn bir kalymshık tónip tur eken.

— Esim durys bolsa qaıter ediń?!.

— E, men epılepsıasy ustap jatqan bireý me desem... Solyqtap bolsań tur, jol qysqartaıyq.

Qazdıyp-qazdıyp qatyp qalǵan telegraf baǵandary ırelendegen qara joldy adastyrmaı, bultartpaı jetelep aparyp "Qaraǵaılynyń" irgesine baılaǵan eken. Beskempir qalǵan shaqyrymnyń qashyqtyǵyn eseptep jatpady...

Úshinshi taraý

1

Aýyl tań atpaı jatyp azan-qazan boldy. Azan-qazan qylǵan aqshelek edi. Járim qyrǵyz İlıany, jarym tatar Shámshini, járim qazaq Ásetimen qosyp umar-jumar uryp tur. Tynysh taıgada tyrp etpeı uıyqtaıtyn Beskempir aq shelektiń jaǵyp aıyratyndaı ashýly turyp edi. Meshel qasqań da stol basynda túnnen qalǵan etti umar-jumar uryp otyr eken. Qajyǵa júretindeı bar-joǵyn ústine túgel japsyryp alypty.

— Oı, ıt-oı, sen qashan kirip ketkensiń?!.

— Mana...

— Qýyp shyqqannan saý ma?

— Joq... ózim, netip... úıyqtaı almaı, jalǵyzsyrap... ıt bolyp... Túnemelden Beket shyqty. Súzetindeı Meshelge qabaǵynyń astymen qaraǵan. Dıvannyń túkpirinen kıiz báshpaqty túrtkilep júrip qýyp shyqty da tepkilep turyp kıdi.

— Qýyp shyqqannan saý ma?! — dep bul da ań-tań boldy.

— Joq.

— Álde qashyp kettiń be?

— Joq.

— It-aý, seni kim shaqyrdy munda?!.

— Shaqyrǵany qalaı?!. — dep endi Meshel ań-tań boldy. — Ózim keldim...

— Tfý-ý!..

Beket pıjamasyn júre kıip, terezeni ashty da esikten aınalyp jatpaı-aq tysqa atyp shyqty.

Jesir saýlyqqa jarmasqan jetim qozylardaı bular endi bir-birinen qalmaıdy. Biriniń kúnin birine salyp, isher asqa deıin enshisin bólip bermeı bir qazan, bir oshaqqa telip tastaǵan saıaq tirliktiń keshegi qıynshylyǵy búgin qımastyqqa aınalǵan sıaqty. Qansha jamandasa da buryn Jaqypqa úıir edi, endi qazir Beketke meńireıtin boldy. Tamaq qaıdan, tabys qaıdan demeıtin. Bastyq ataýlynyń aldyn kórmese de eki qolǵa bir jumys taýyp beretin aıǵaıshyǵa ıek súıep úırengen mundarlar aqshanyń mórinen basqany ýaıymdaǵan emes. Maýsym bitip, oıǵa túsken soń emshekten aırylǵan kúshikteı baýyry syz, jaýyryny muz bolyp qańǵydy da qaldy. Áýelde aqshanyń býymen álemdi satyp alatyndaı shaǵyn aýylǵa syımap edi, ol erkelik lespromhozdyń kezinde ǵana eken. Kesiletin ormannyń esebi shotqa túsken soń kertip jeıtin dúnıeniń sheti de shómeıetin kórindi. Kalymshık dese qanyn jerge tıgizbeıtin baıaǵy Ábdijapar joq. Leshozǵa kiriptar bolǵan splavkontorǵa esikten adasqan mastardan basqa jurt sálem berýdi qoıǵan. Aqyry qolyna balta ustaǵan "tary taıganyń" jarmysy sharýa jaılap, "otyryqshyǵa" kóshti de basynda pana, baýrynda qatyn-bala joq Meshel sıaqtylar basy artyq jan bop shyǵa keldi. Endi jýandyqtan emes, jumyssyzdyqtan aýylǵa syımaıtyn kún týdy. İrgedegi jataqqa jolamaı Beketke kelip tyǵylǵan Beskempirdiń túri mynaý. Al Mesheldiń káperine áli eshteńe kirmegen sıaqty. Beket keshe keriskedeı kelinshektiń qasyna qamap kettim dep edi...

Súıek-saıaqty kýhnádaǵy shelekke aparyp tóńkerip, tórt bólmeni túgel sharlap shyqqan Meshel:

— Oıpyr-aı, myna ıtiń baıyp ketipti ǵoı! — dep tańdaı qaqty. — Qanshaǵa tústi eken?

— Kedeıge arzan, baıǵa qymbat, — dedi murtyn basyp, betin býlap otyrǵan Beskempir. — Bes-aq myń som.

— Má-á-á!.. Bul meniń ákem jımaǵan dáýlet qoı!..

— Endeshe bes myń somyńdy stolǵa tasta. Beket qazir shyǵyp júre bermese óz qulaǵymdy ózim jep qoıam!..

— Qulaǵyńdy kesip ıtke tastasań da erkiń, — dedi esikten kirgen Beket. — Ekeýleriń de boqshalaryńdy jyı da taıyńdar. Bul úı senderge dorstroıdyń zaezjıı domy emes!..

— Tús kórip kelgennen saýmysyń?!. — Beskempir Beketke senerin de senbesin de bilmeı bejireıdi de qaldy. Ánsheıinde jetpis jeti atasyn sanap shyqsa da qyńq etpeıtin kózeliń bas ormanshynyń bet-júziniń qylaýy qybyrlamaǵan soń "osy ne aıtyp tur" degendeı Meshelge buryldy. Ol baıǵus stoldyń qoqymyn sypyryp, qoldy-aıaqqa turmaı sháı qoıyp, kúlshe týrap, jampozdanyp júr edi, Beket qolynan aq qumanyn tartyp alyp kýhnádan qýyp shyqty.

— Senderdi maǵan ákeleriń tabystap ketip pe edi? Uıat qaıda osy?!. Túısigi bar kúl qara qostyń atalasyna da bólip-jaryp pul tólegen!..

Beskempir tóbesine muz qoıǵandaı túrshigip, júregi zyrq etti. Ǵulamadan mundaı minez shyǵady dep oılamap edi. Álde mynaý tórt bólme, jaltyraǵan jańa mebel bastyqtyǵyn esine saldy ma. Meshke tyshqandaı bop Meshel otyr. Qaıta-qaıta jańa ǵana tazartyp qoıǵan tabaǵyna qarap, onan saıyn búrise tústi. Sonda da qınalyp, qımastyqpen istegendeı:

— Qansha pul kerek ózińe? — dedi.

— Baısyń ǵoı, ýysyńa ilikkenin tastaı ber! Meshel sýyryp eshteńe bermedi. Bermeıtinin Beket te bilgen. Beskempirdiń shyqshyt eti qaınaǵan qoıý qurttyń betindeı búlkildep otyr eken.. Beket shyttaı kıinip, bilegine altyn saǵat, jeńine altyn zaponka taǵyp, galstýgine deıin nyǵarlap baılap, aınaǵa bardy. Aınaǵa emes, qabyrǵada qatar-qatar ilingen Beskempirdiń, Mesheldiń, Jaqyptyń óziniń bir kezde shampýrmen oıyp salǵan portretterine qarap turǵan. Qarap turyp býfet pen kitap sórelerinen syǵalaǵan esek qulaq albasty, maımyl, arystan bas áıel, ár túrli qubyjyqtarmen tildeskendeı mılyǵynan kúlip kóz qysty. "Buzylǵan eken" — dep oılady Beskempir. Kóńili sýyp, bul da qozǵala bastaǵan. Osy kezde aptyǵyn tóbesi taqtaıdaı tańqy muryn kirip keldi.

— Daıynbysyń?.. Endeshe myna ekeýin jelkelep aparyp mashınaǵa qama!

— Bopty! — dep tańqy muryn tańq ete qaldy. Shynynda es-mús joq dyryldata jóneletin túri bar.

Beskempir men Meshel úndemeı júrip rúgzaktaryn jınaı bastaǵan. Ybyrsyp ekeýi de ish pysyrdy.

— Nemene, qorjyn arqalap qaıyr suraýǵa barasyńdar ma?! — dep bas ormanshy taǵy da ázireıildeı zirk ete qaldy.

— Durystap kıinińder. Sen qaltańa myń som aqsha sal! — dedi Meshelge.

— O neniń aqysy?

— Kóresiń ǵoı.

— Kóretin eshteńe joq.

— Ne joq?

— Aqsha joq.

— Taǵy da trýsıyńa tigip tastadyń ba? Sek!..

Beket pen tóbesi taqtaıdaı tórt burysh tańqymuryn ekeýin qoldy-aıaqqa turǵyzbaı túrip shyqqan.

2

Kúzdiń dýadaǵyndaı torsıǵan semiz "ÝAZık" úsh jerge sálem berip shyqty; kasaǵa kirip aqsha aldy, "azyq-túliktiń" qoımasynan bir jáshik araq, bir lıtr "varsıhe" teńdendi. Bir jáshik araqqa qyńq etpegen Meshel "varsıheniń" baǵasyn estigende aza boıy tik turǵan. Shyrqyraıtyn jóni de bar edi. Bas býhgalter Meńsulýǵa quda túsemiz dep Beket keshe ǵana qyryq somǵa túsirgen. Qyryq som bir kún turmaq Mesheldiń qyryq jasqa deıingi shashyp kórmegen shyǵyny. Al búgingi márttiginde kóz joq. Beskempirdiń jany ashıyn dedi. Bireýdiń tegin asyna bıtin salatyn baıǵus óz dúnıesi qalyp bara jatqan soń adyrly staqannyń qyrtysyna deıin jalap-juqtap, aqyry aýzy-basy qısaıyp sol úıdiń esik kózindegi kýshetkasyna tońqaıa salǵan. Qazirde qaıda baramyz dep suraǵan joq. Beskempir Bekettiń súıegine bitpegen ozbyrlyǵyna Mesheldiń teginde joq jomarttyǵyna ań-tań. Keshegideı qaljyń shabys bolmasa dep otyr. Shoıynqulaq atanyp ketken basy tórt burysh tańqymuryn mashınasyn splavkontoranyń aldyna ákelip tiregende baryp kóńili ornyǵaıyn dedi. Beketten kesip alsań qan shyǵatyn túri joq. Tósekten sol aıaǵymen turǵandaı ún-túnsiz bedireıip, badyraıǵan ala kózi tas bolyp uıasynda uıypty da qalypty.

Ábdijapar yrǵalyp zorǵa shyqty. Maıqanynan jarylýǵa shaq qalǵan Esenqulyn jetelep kep mashınaǵa nyǵarlap zorǵa sıǵyzdy da qolyndaǵy qaǵazǵa oraǵan túıinshegin:

— Usta! — dep Mesheldiń aldyna tastaı saldy. — İshińdi uraıyn, jeti atańnan bergi záýzatyńnan jetim toqash tistep kórgen joq edim, sasyq baıdan sabaq jip degen, yrym bolsyn!..

Sonshama shirenip, kelsaptaı qylyp ustatqany shıbarqyt kezdemeniń úzigi eken. Shirenip otyryp:

— Óli-tirileriń bar ma? — dedi.

— Tirimiz túgel, ólgenderdi qozǵaǵamyz joq, — dedi Beket.

— E, báse! — dep Ábdijapar jáshikti kórgen soń kóńili jáı tapty. — Qaıtyp kelip otyr demeseń, qalyńdyǵyń qolǵa túse bermeıtin qımas jan. Osy aýyldyń mańdaıǵa bitken taǵaly jalǵyz kóligindeı talaıǵa minis bergen bala edi, tek uzaǵynan súıindirsin!..

Ashshy mysqyldyń ar jaǵynda basynǵandyq jatqanyn Beket sezse de kúni túsip otyrǵan soń elemegen bop ótkizip jiberdi.

Esenqul kúbi qarnyn qushaqtap otyryp kúlip aldy. Ábdijapar ómiri kisimisiń, ıtpisiń dep eki aýyz sózge tartyp kórmegen Meshelge aıaq astynan eki týyp, bir qalǵanyndaı baýyrmalsyp kirip barady.

— Myna Esenqul ekeýmizge qaryndastaý edi, túbi kıt kıýden de úmitimiz bar, — dep bir qoıdy.

Beskempirdiń ishi qylp ete qaldy. Qyryq jylǵy keýip qalǵan qarynnyń quryshynan da maı syǵatyn qý endi ebin taýyp Mesheldi qaqtamasa eken dep shoshynǵan. Meshel baıǵus shynynda qaıyn jurtyna uryn kele jatqandaı yrsyń-yrsyń. Ábdijapar turmaq ápjylan arbasa da sezetin túri joq. Qaljyńnyń da shegi bar, oıda joqta ábiger shyǵarǵan Beketke keıı bastap edi.

Shoıynqulaq esik aldynda shybyndap jatqan sabalaq ıtti oıbaılata basa-kóktep toqtady. Áýelde kóz salmapty, bári de jınalysqa kelgendeı galstýkke deıin taǵynyp qylqynyp alypty. Qylǵynyp turyp bir-birine qarap kúlisedi.

— Óı, mynaýyń álgi kepken shaldyń úıi toı! — dep Beket shorshyp tústi.

— Bolsa she? Shalda jumysyń qansha, bizge qyzy kerek emes pe, — dep Ábdijapar Beketti basyp qoıdy. — Qaıtqan qyz qaıyrymen. Tek shı shyǵaryp júrmeńder, qalǵanyn ózim qatyryp jiberem! — dedi. — Shoıynqulaq, sen qudalyq saýdasy qyzǵan kezde osy aýyldyń ishermen-jermen jyrtyń aýyzdaryn jınaı qoı. Kepken shaldy pered páktim qoıyp, ne de bolsa tańǵa deıin tyndyrý kerek. Al sen, kúıeý qosshy, astaýdyń túbin tańqyldatsań da baldyr-batpaǵyńdy aıama, — dep Beskempirdiń mindetin de bólip berdi. — Ańqaý jurtqa aramzalyǵyńdy bir salyp kórseńshi. Aqsha kimde edi?

— Mende, — dedi Beket.

— Shal kimnen aqsha kórse, sonyń quly. Ony ana Mesheldiń ózine ber. Sen bas qudasyń. Bas ormanshy ekenińdi de sezdirip, tek shirenip baq.

3

Esik kózine kólik toqtaǵan soń tiri jan bolsa tysqa shyqsa kerek edi. Bir-birine irkes-tirkes salynǵan ushy-qıyry joq qora-qopsynyń qaı jyrtyǵyna bas suǵaryn bilmeı "qudalar" biraz sandaldy. Kúbi qarqyny aqtarylyp qalatyndaı qushaqtap alyp qalbaqtap júrgen Esenqul áldenege súrinip, yńq etip ushyp tústi. Saýyryn sıpaı ornynan tura berip:

— O, ákeń-á! — dep elerdeı qapa bolǵany. Qyryn syndyryp kıgen boz shalbardyń quıryǵynan sıyrdyń suıyq japasyn ýystap sypyryp jatyr eken.

— Bárekelde! — dedi Ábdijapar. — Qudaı buıyrtsa oljaly qaıtady ekenbiz, súrtpe!..

— Bu kim áı?! — dedi bireý.

Óńi jas, basyna kımeshek salǵan dónejin buǵydaı dińkıgen qatyn men sabalaq tóbet sebettiń aldyna kóldeneń turyp alypty. Bir samaýyr sháıiniń shyǵynyn aýyrsyndy ma, "shal úıde joq!" — degende tańdaıy taq ete qaldy. Ábdijapar qınalǵan joq:

— Shalyńyz márǵaý aspaǵan shyǵar, kútemiz, — dep kımelep kirdi.

Jigitter sıpalap júrip tas qarańǵy bulyń-bulyń qoranyń birnesheýinen ótken sıaqty edi. Uryńnyń uıasyndaı kóp qýystyń birine qamap, buǵydaı "qudaǵı" jer jutqandaı joq boldy. Aıaq attasań adalbaqan sekildi yrsıǵan tireý. Aıaq attasań shalshyq. Tamshynyń qaǵy ma, basqa ma, bir qudaı bilsin.

— Eseke, quıryq jaǵyńa saq bol! — degen Ábdijapardyń daýsy estildi.

— O, qoıyńyzshy! Qaıdaǵy pálege súırep kep... Tirideı kórge túskendeı!..

Áıteýir es ketip, jan shyqqanda bir sańylaýǵa topyrlap kelip bas qoıǵan. Qorjyn úıdiń ortańǵy as bólmesi bolsa kerek, shildeniń shilińgirinde órtep jaqqan qazandyqtyń qyzýy bet sharpıdy. Ala kóleńkede áldekim qaraýytyp edi.

— Tórletińizder, myna jaqqa shyǵyńyzdar! — degen áıel daýysy buǵydaı "qudaǵıdyń" únindeı emes jumsaq estildi.

— E, báse, munda da ımanjúzdi jurt bar eken ǵoı! — dep Ábdijapar es jıdy.

Esiginen tórine deıin alasha tóselgen shaǵyn bólme eken. Baltyry besikteı, jaıqaqtaǵan jap-jas kelinshek kórpe jaıyp, bir-birden qus jastyq tastady da terezege tutqan gazetti sypyryp alyp shyǵyp ketti. Qus jastyqqa qarynyn teńdep qısaıa bergen Esenqul:

İzdegenimiz osy bolsa, bir qaraǵa tatıtyn jaq eken, — dep kelinshekti Meshelge qımaǵandaı qyzǵanyp sóıledi. — Jasy neshede boldy eken?

— Men bilsem bul úıde qaıtyp kelgen de, ótpeı otyrǵan da bir-aq qyz, — dedi Ábdijapar. — Jasy kerek bolsa oqyp almaımysyń, — dep bolskeı kereýettiń tusynda: "Jámılá 1950 jyl" — degen órnekti jazýy bar qoldan toqylǵan kilemdi nusqady.

— Oıpyr-aı, jıyrma-aq jasta eken-aý! — Esenqul ury kózimen úıdiń ishin túgel tintip shyqty buryshtaǵy júkke qadalyp biraz otyrdy. — Tunshyǵyp ólseń de kórpe-jastyǵy jetetin kórinedi, — dedi. — Qalyńdyq emes, qazyna ǵoı mynaý!..

— Eseke, esep-shotqa qaǵa ber, túbi kaıtar maldyń esebinen jańylyp qalmaıyq, — dedi Ábdijapar.

— Edendegisin eseptemegende, shamasy eki-úsh myń somǵa jetip jyǵylar...

Mesheldiń kózi sharasynan shyǵyp bara jatyr eken. Eki jaǵynda sıraqtary sútińkedeı bolyp sereıip jatqan Beket pen Beskempirge kezek-kezek eńkeıip:

— Bes júz! — dep sybyrlady.

— It-aý, yrbańdap bos kaıtaıyn demeseń myńdy laqtyr da shaldyń kómeıin jap! — dedi Beket. — Bul aqyrǵy shans, áıtpese dúnıeden qatynsyz ótesiń!..

— Neshaýa! — dedi de Meshel qaıtyp ún qatpaı melshıdi de qaldy. Ǵumyry moınyna qarǵybaý taǵyp kórmegen neme qylǵynyp, sheke tamyry bileý-bileý bop kógerip ketipti. "Neshaýany" qalyńdyqtyń symbatyna aıtqany ma, joq álde qalyńmaldyń qunyna toqtaǵany ma, ony Beket te, Beskempir de bile almady. Bar baıqaǵandary, aıatyndaǵy shulyǵy buzaý jalmaǵandaı julym-julym eken, tyrnaǵy aıýdyń tuıaǵyndaı soıdıǵan bashpaılaryna jerkene qarap:

— Óı, láýhı, joǵal! — dedi Beskempir. — Bar da báteńkeńdi kıip qaıt!

Meshel esikten dóńgelek stoldy domalata kirgen Jámılany kásekke jabystyra as úıge atyp shyǵyp, dastarqan jaıylyp, eki ıinnen dem alǵan atam zamanǵy rahıt samaýyr tórdegi jurtqa sálem bergende tana buǵynaı "qudaǵımen" taty da talasyp kirdi.

Manaty jap-jas kóringen "qudaǵıdyń" qabaty qyrys, buǵaǵy qyrtys. Qudaıy qonaqtardy jaqtyrmaǵan keıpin sháı syrmaqqa bylsh etip otyra ketken salmaǵymen-aq tanytty. Tanaýy piste, erni qaıqy eken. Eńgezerdeı denesinen tóbesindegi shylaýyshy tomarǵa qonǵan qasat qardyń qalpaǵyndaı bólek tur. Tisi aýyrǵandaı yńyrsyp, eki úsh dúrkin yrǵalyp aldy da dastarqandaǵy sen qaıda, men qaıda baýyrsaǵyn jazǵan bolyp, qalyńyraq shetin ózine qaraı qaıyryp tastady. Samaýyrdyń qasyna júgine qalǵan Jámıla aq qumannyń qaqpaǵyn ashty da:

— Apa, — dep sheshesine syrǵytty.

"Qudaǵı" úńireıgen aq qumannyń túbine úńilip bir qarap aldy da kóıleginiń omyraýyna qol salǵan, álden ýaqytta bir kez shýda jipke baılaǵan kelsaptaı kiltti solań etkizip sýyryp shyqty. Dastarqanǵa telmirip tyrs etpeı qalǵan jigitter jutynyp qoıyp qylǵynyp otyrǵan Meshelge buryldy. Báriniń kózinde, eneń osy bolsa — soryń sopaq astaýdaı eken degen kúlki bar edi. Syńǵyr etip qyrsaýlap tastaǵan qońyraýly sandyq ashyldy. "Qudaǵı" sandyqty qoltyǵyna tartyp, dorbadaǵy kirpish shaıdan bir mytyp aq qumanǵa tastaǵan, sońynan oılanyp baryp, óńeshine saýsaǵyn salyp jiberdi de artyqtaý ketken bir túıirin uzaq qýalap otyryp aldy. Uıaldy ma, Jámılanyń betine qan júgirdi. Mańdaıy men urtyndaǵy qońyr sekpili joǵalyp, alaburtqan júzi qulpyrǵan saıyn ýyzdaı bop jasaryp ketedi eken. Ózine qadalǵan kóp kózden onan beter qysylyp, tómen qarap tuqyraıyp qaldy. Áıteýir Jámıla da, tamsanǵan jigitter de óldim-taldym degende sháı de keldi-aý. Qońyraýly sandyqtyń ıesi sonda da qasyqtap quıylǵam sút pen kesege tamǵan sháıdiń mólsherin baǵyp, qyzynyń qolyn qalt jibermeı-aq otyr. Qonaqtardyń aldyn kózimen sholyp shyqqan qyz taǵy da:

— Apa, — dedi.

Tynysh otyrmadyń degendeı sheshesi bul joly ala kózimen ata qarady. Sosyn tyrsıǵan búıen saýsaqtar kóılektiń óńirine qaıta súńgidi, kelsaptaı kilt qaıta shyqty, qaıtadan sandyq syńǵyrlady. Osynshama uzaq áýreniń aıaǵy árkimniń aldyna túsken bir-bir shaqpaq qant edi. Qonaqtaryn jarylqap tastaǵan "qudaǵı" samaýyrdyń shúmegin podnosymen qosa endi ózine buryp aldy. Sháıdiń nili birden suıylyp ketkenin sezip qyz baıǵus tanaýynyń ushyna shyp-shyp qonǵan usaq terdi oramalymen jasyryp súrtti.

— Iapyr-aı, aqsaqal keshikti-aý, — dep Esenqul qıpaqtap kesesin tóńkere bastaǵan, búıirinen tıgen Ábdijapardyń judyryǵynan selk etip, ydysyn qaıta qydyrtty.

— E, aqsaqal sharýanyń adamy ǵoı, asyqpaı keler, — dep qoıdy Ábdijapar, jigitterge tyrp etpeńder degendeı belgi berip.

Qyzy sheshesine qarady. Sheshesi búlk etpesten:

— Shal eskim ustady dep shoıyrylyp jatqany, — dep qyzyna qarap ysqyrǵandaı boldy.

Júdeý dastarqannan bir qysylyp, samaýyrdyń qulaǵynan jáne aırylyp, eki qolyn qaıda aparyp tyǵaryn bilmeı otyrǵan Jámıla shesheniń bet yzǵarynan bul joly yǵysa qoımady.

— Sharýalaryńyz ákemde bolsa, aýyly alys emes qoı. Áıtpese, bul jerde de buıymtaı bitiretin tiri jan bar! — dep qorjyn úıdiń teń jarmysyna óziniń de qojalyǵynyń júretinin sezdirip qaldy.

Arqany keńge salyp, ótirik te bolsa qula sháıdi kósilte siltegen Ábdijapar qyzdyń tik sózinen tosylyp, ne isteımiz degendeı Beketti ıyǵymen qaǵyp edi, ol shirkin ymǵa da, dymǵa da túsinbeı, maqam oqıtyn molladaı buıra saqalyn saýmalap myńq etpeı otyra berdi. Aqyry bar salmaq ózine túsetin bolǵan soń:

— Bizdiń buıymtaı attyń jaly, túıeniń qomynda bite qoıar ma eken, — dep ne de bolsa shaldy kútetinin ańǵartqan. — Aqsaqaldyń bir malyn jep, erý bop degendeı...

— Soıa biletin jigit tabylsa, bul úıde mal da jetedi, — dedi qyz.

"Qudaǵıdyń" alasy kóp kirpiksiz maıly kózi baǵjań ete qaldy da:

— Mal bar toı, biraq, qystan kóterem shyǵyp, áli kúngi kóterilmeı jatyr, — dep qoldan shyǵyp bara jatqan bir toqtynyń ajalyna kóldeneń tura qaldy.

Maıly kóz "qudaǵıdyń" toqty turmaq tyshqan quıryǵyn bastyrmaıtynyn sezgen Ábdijapar:

— Maldyń qanyn ishemiz be, buıyrǵan dámdi tatyp jatyrmyz ǵoı, — dep júz seksen gradýs buryla qashty.

Aýyzǵy bólmeden shal qaqyrynyp, sháýgim saldyrlady. Aýyzdan shyqqan sózin jerde qaldyrǵysy kelmedi me, álde kóptiń kózinshe kelindeı syzylyp otyra berýdi ersi kórdi me, Jámıla dastarqannyń qalǵan-qutqan bar bıligin sheshesine múldem tastap tysqa ketti. İle-shala ıinaǵashtaı ımıip kepken shal kirgen. Abyr-dubyr atyp turyp, amandasa bastaǵan jigitterge kirjıip ezýin qısaıtty da abajadaı qyp qolyn usynǵan. Ábdijaparǵa saýsaǵynyń ushyn ǵana ustatty. "Qap myna keýip qalǵan qyrjaǵymnyń qorlyǵy ótti-aý" — dep Ábdijapardyń qany qaraıyp saldy. Kergýine qaraǵanda shaldyń ishi bir qaljanyń ıisin sezgen sekildi. "Keýip qalǵan keýjirindi qańsytyp ketsem be eken osy?!". Shal ımıip kelip báıbishesiniń kóldeı bóksesin tizesimen basa otyrdy. Dinine qushaq jetpeıtin jýan molaqtyń qasyndaǵy mújilgen shirik tomardaı shúmıgen úı ıesi sonda da yrǵalyp-jyrǵalyp, jópsheńkimen jurttyń jónin suraı qoımady. Ábdijapar baıqap otyr, semiz kóz "qudaǵı" shalyna súttiń bar qaımaǵyn kósil salyp, sháıdiń de bar nilin tońqaıta sarqyp quıdy. Bul endi báıbisheniń: syı-sıapattaryń osymen bitti, kel demek joq, ket demek bar degendegi syńaıy. Osyny aldymen ańǵarǵan kepken shal aq tańdaq bop qalǵan barqyt shalbarynyń taz tizesin sıpalap otyryp:

— Qaraqtarym, qaı balasyndar? — dep tanymaǵandaı tórge qarap shuqshıdy.

Manadan shytynap otyrǵan Ábdijapar shyrt syndy..

— Nemene, kózińe shel biteıin degen be?! Keshe ǵana qyrmannyń bir ýys qumyǵyna bola shetimizden sholaq baıtaldyń baýyryna alyp sabaǵan Masaqbaı ediń! Kóz aldynda ósken joqpyz ba?! Neǵyp tanymaı qaldyń?!.

— E, keshe qyrmannyń qumyǵyna zar bolsań, búgin synaptaı aǵyzyp sary qazyny kertip jep jatyrsyń ǵoı, — dedi kepken shal. — Ezýden tamǵandy eń bolmasa ıtke jalatýshy edi. Seniń de jyryp bergenińdi kórgemiz joq.

— Báse, sóıtip jónińe kóshseńshi! — dep Ábdijapar aldyndaǵy qatqan baýyrsaqty keri ysyryp, kesesin tóńkerip tastady.

— Jónge kóshsek jón aıtysalyq — dedi shal.

Ábdijapar Masaqbaıdyń óz baǵasyn ózi buldap otyrǵanyn sezdi. Endi eki-úsh dúrkin aınaldyryp soqsa top etip aldyna túsetinin de biledi. Tek ol úshin qarmaq kerek. Shabaq bolsa da aýzy úlken neme shortannyń jemine umtylatyn ashqaraqtyǵyna da qanyq. Dúnıeniń tóri turmaq kórine jete almaı otyrǵanda mal jıyp, kóń tepken taýyqtaı qoqyrdan dán izdegen baıǵus kıgizgen kıtke razy bolmaı jalǵyz qyzyn barǵan jerinen qaıtaryp alǵan da ózi. Yrysy ketetindeı esiginiń kózindegi tezegin de tekserip laqtyryp, qaraýlyqtan qara sýdy da qaryzǵa qasyqtap bergen sarańnyń shirenýin qara!.. Ábdijapar ózin ishteı qaırap, áńgimeniń tótesine kóshýge yńǵaı tanytty da Shoıynqulaqqa kózdi qysyp qaldy. Tórt burysh taqtaı bastyń jelkesi bosaǵadan oza bergende tamaǵyn qyrnap alyp shalǵa buryldy.

— Maseke, — dep sózin ádeıi shaldyń shabynan túrte keketip bastady. — Aıran surasań shelegińdi jasyrma degen. Osy úıde qanaty jetip otyrǵan bir qustyń baryn biletin edik. Soǵan qyranymyzdy túsire keldik! — dep sýyrylyp baryp bir toqtady. — Mynaý otyrǵan Beket degen osy Qaraǵaıly leshozynyń bas ormanshysy, bas qudańyz da osy. Al, onan keıingi Beskempir, búkil Altaı óńirinde betine jan qaratpaǵan sýyrypsalma aqynymyz. Onan sońǵysy — quda qalasa ózińizge bir tuıaq bolam ba dep otyrǵan Mesh... Mesh... — dep Ábdijapar tutyǵyp-aq qalǵany. Qudaı tóbeden urǵanda shyn atyn da suramapty, Meshel dep tanystyrýǵa qorsynyp, aqyry Qoblandy dep qoıyp qaldy. — Iá, osy Qoblandy degen jigitimizdi búgingi sársenbiniń sátinde aıaqtandyryp jibersek pe degen oıdamyz. Artynan sóz ermegen, sońynan súıretken álgi element atty shýy da joq araq ishpeıtin, temeki tartpaıtyn, karta oınamaıtyn altyndaı bala edi... — Ábdijapar teris qarap tunshyǵa kúlgen Beskempirdi shalǵa baıqatpaı qyr jilinshikten teýip qalǵan. Beket te tyǵylyp, aýzyndaǵy jańa ǵana urttaǵan sýyq sháıin búrkip jibere jazdap otyr edi.

— Qaı eldiń bálesi eken? — dedi Masaqbaı.

— Osy eldiń bal asy da.

— Men súıegin aıtam da, — dedi shal taqymdap. — Qyz bermeseń de jigittiń jeti atasyn bilip qal deıtuǵyn kazaktyń salty emes pe.

— Jas bala súıegin kimnen surapty, — dep Ábdijapar da shaptan tirep jatyp aldy. — Óziń qaı el ediń?

— Kereımiz ǵoı, — dedi shal.

— E, kereı bolsań kirme ekensiń de, — dep Ábdijapar taban astynda bir ilmeshek taýyp aldy.

— Kirme bolǵan soń basa-kóktep kirip otyr ekensiń ǵoı, — dep shal da oraǵytyp shalyp berisetin emes.

Ekeýi ıtjyǵyspen biraz otyrdy. Teke tirestiń aıaǵynda shal eptep synaıyn dedi.

— Bir balanyń bar ekenin kórip otyrsyńdar. Jat jurttyqqa jaratqan soń jolyna tiken bola almaımyz. Balanyń ózi biledi de. Biraq bizde de aǵaıyn bar, aqyldasyp kórelik, — dep jyǵylyp jatyp ta shal shalqaıyp shyǵa keldi.

Endigi shalqaıystyń jýandyǵy bitip, saýdasy ǵana qalǵanyn Ábdijapar da seze qoıdy. Beskempirge ymdap, irgedegi qara sómkeni qolyna alǵan ishindegi shıbarqytty sýyryp shaldyń aldyna tastady da:

— Mynaý joralǵyńnyń pysmyldasy. Qudalyqtan taıyp ketseń qudaı aldynda qaryzdarsyń — dep bir jola shetelep tyndy.

Kepken shal qudaıdan da qorqatyn emes, joralǵyny qorashsynyp, osqyrynyp baqty.

— Qudaıyń da, joralǵyń da maǵan bala bola ma! — dep shynymen-aq shybyn jany shyrqyrap balasynyń ústine túskendeı qınalǵan. — Týa jalǵyz edi...

Endigi kórinetin kezek Mesheldiki edi. Sháıqor baıǵus semiz kóz báıbisheniń qoı etken qula sýyn tuqyraıyp tarta-tarta jońyshqaǵa kepken sıyrdaı kók qaryn bolyp domalanyp qalypty. Tyrsyldap otyryp aqshasyn zorǵa sýyrdy da ne ary emes, ne beri emes, shaldyń qoly jeter-jetpes shekaraǵa úmittendirip tastady. Ábdijapar Beketpen qulaq súzistire berip aqshanyń mólsherin pysyqtap aldy da:

— Qudaǵı! — dedi. Otyrysy mytym, daýysy zildi. — Mynaý myń som Qobylandynyń sizge japqan kıtiniń aldy.

Saýdanyń narqyn búldirip, arzanǵa qulap júrer dep sasty ma, álde bes somdyqtan dúńkıip jatqan eki býma qatynnyń qabyna túsip ketedi dep qoryqty ma, "shaqyr balandy" dep shal báıbishesin taqymdap turǵyzyp jiberdi.

— Qudaı-aý, jalǵyzymdy jat jurtqa baılap berip taty da qolym kesiletin boldy ma?!.

Qudaǵa ótirik aıqaılasa da qımastyqtan emes, sharýasynyń ýaıymyna qınalyp bara jatqanyn sezdirip qoıdy.

— Qaıtsyn-aı, buǵan da kiná joq. Bala degen shesheniń baýyr eti ǵoı! — dep shaldyń da kózi jipsigen bolady. Jipsigen kózi "qınalyp" bara jatqan "sheshe baıǵusta" emes, jete almaı otyrǵan aqshada edi.

Shoıynqulaqty aldyna salyp dińkildetip ile-shala Jámıla kirdi. Janarynda irkilgen jas bar eken. Kele-sala tize búkpesten:

— Aǵataılar, men de tiri janmyn ǵoı, toqty-torymdy baýyzdaǵanda da jazyǵy joqtyǵyn aıtyp bata qylatyny qaıda?! — dep qalsh-qalsh etti. — Maǵan quda túsip kelgenderiń qaısylaryń?!.

Jurttyń bári jabyla Meshelge shuqshıdy. Jańaǵy kúbideı domalanyp otyrǵan kúıeý jigit jeli shyqqan búıendeı búrisip, jerge kirip barady eken.

— Aý, Qobylandy qozǵalsańshy! — dedi Ábdijapar. — Aq júzińdi myna el-jurtqa bir kórsetseı!..

Jańa esimine qulaǵy úırenbegen Meshel aǵyl-tegil bop árkimniń aýzyna alaqtap qaraı berdi. Qyzynyń kımelep kirip, kıip-jaryp sózge aralasqanyna Masaqbaı áýelde qopaqardaı ósip, syrmaq astyna shyrt túkirdi de ómiri jurtqa kórsetpegen shaqshasyn qonyshynan mańǵazdana sýyrǵan. Bir atym nasybaı bir shoqynyń bıigine shyǵaratyndaı baptanyp-aq baǵyp edi, biraq, synaptaı qasterlegen bir mysqal shańytty tanaýyna jetkize almady. Jámıla ákesiniń aldyndaǵy shıbarqytty Mesheldiń qolyna umar-jumar atyp uryp, aqshasyn jáne ustatty.

— Qobylandy bolsań da mal shashatyn batyr sen emessiń, kórkimdi buldaıtyn qyz Qurtqa men emespin! — dedi. — Shúıkedeı basymnyń saýdaǵa túskenine san jyl. Odan ekeý bolǵan men joq, tórteý bolǵan bular joq! Áıteýir, meni izdep kelgeniń ras qoı?!.

Sasyp qalǵan Mesheldiń tili baılanyp, taǵy da Beket pen Ábdijaparǵa alaqtaǵan. Es jıyp iltıfatqa kelgenshe tepsingen qyz aldy-artyna qaratqan joq.

— Ras pa?! — dedi taǵy da, — Endeshe, anaý júk ústindegi jetim shamadandy kóter de aparatyn aýlyńdy aıt! Satyp aldym dep sen buldanba, satylyp baramyn dep men jylamaımyn!..

Aıaq astynan jaý shapqandaı kepken shaldyń tańnan bergi tákapparlyǵynan da túk qalǵan joq, Ábdijapardyń kósemsip otyryp aıtqan kósheli sózi de adyra qaldy. Apalań-topalańda semiz kóz báıbisheniń shar etken ashshy daýysy aýyldy basyna kóshirip edi.

— Myna, qatyn neme, ne dep ketti, oıbaı?! Shyqqyr kózim ne kórip tur, oıbaı! Barǵan jerge tastaı batyp, sýdaı sińgir, oıbaı!..

Kóp oıbaıdan úrikken "qudalar" tý-talaqaı boldy. Qulaǵyn basyp Ábdijapar shyqty. Qorjyndaryn súıretip Beket pen Beskempir shyqty. Mesheldi jetelep. Jámıla shyqqan. Bir qoly mańdaıynda, bir qolymen aqtarylyp qalatyndaı kúbi qarnyn qushaqtap Esenqul shyǵyp edi...

— O, áke-eń! — dedi. — Osynda men nemenege keldim, eı?!. Mańdaıy josadaı. Semiz kóz qudaǵıdyń oıbaıynan qashamyn dep júrgende bulyń-bulyń kóp qoranyń kóp tireýleriniń birimen súzisip qalsa kerek.

— Osynda men nemenege keldim, eı?!.

— Jáshikterdi kórsetpegenimiz qandaı kórim bolǵan! — dep Shoıynqulaq starterdi baj etkizip basyp qaldy.

Tórtinshi taraý

1

— Eı, Qobylandy! Saǵan kisi kep tur!..

Meshel sasqanynan aryq túbine jata ketken. Qaılanyń saby shekesine tańq etip qatty tıdi. Jan qysylǵanda ony da elegen joq, jer baýyrlaǵan mysyqtaı shókelep, qaıtkende tóbesin kórsetpeýge tyrysty.

— Ittiń atyn bóribasar qoıady dep!..

Osy bir aty kesir bolyp tıdi. Onan da Mesheli-aq durys edi. Alatyn qudaı Qobylandy bolsańda qoıa ma, mılısıoner ázireıildeı zirkildep jetip keldi.

— Áı, Qobylandy sen be ediń?!.

— Bolsam she?

— Kisi kep tur dedim toı!

— Kelse qaıteıin? Meniń munda eki týyp, bir qalǵanym joq. Eshkimdi bilmeımin!..

— Tur, eı! — dep mılısıoner maı quıryqtan bylsh etkizdi. — Uıalady eshe! padýmaıysh!..

Meshel óldi. Súmireıip, aryq túbinen qur súlderin kóterip turdy. Mańaıǵa qaraýǵa da bet joq. Kınoteatr men dúkenniń eki ortasyndaǵy jurttyń jyrtylyp aırylatyn jeri edi. Kisi kórmegendeı telefonnyń kabeline aryq qazyp jatqan saqal-murty kirpiniń qyltanaǵyndaı Mesheldiń on shaqty serikterine qadalyp kep qarasady.

— Bar, áne, baqta otyr! — dedi mılısıoner. — Jarty saǵat ýaqyt beremin. Qashsań-aq jynyńa qosyp kók jynyńdy da qaǵyp alamyn!..

On bes sótkege túskeli Meshel on bes jylǵa qartaıyp ketti. Qajytqan qaıyn jurtynyń jal asy da emes, mynaý kóshedegi eldiń kózi. Qas qylǵandaı baq tazalatady, bazar sypyrtady, dúkenderdiń júgin tasytady. Ol az bolǵandaı úsh mezgil tompyldatyp aıdap kópshiliktiń ashanasyna aparatynyn qaıtersiń. İshkeni iriń, jegeni jelim. Búıtkenshe alysyraq bir túkpirge kesip jibergeni jaqsy edi.

Qalqaıǵan qulaǵyn, toqyraıtyp qyryp tastaǵan áńgelek qaýyndaı dop-tomalaq basyn kóril Jámıla jylap jiberdi. Meshel qıpaqtap:

— O nesi, o nesi?.. — dep mińgirledi.

Kúıeýine quddy kebin kıgizip jiberip, kebenek kıip qaıtqandaı Jámıla Mesheldi qushaqtap alyp jylady.

— O nesi... uıat bolady... jurt kórip qoıady ǵoı, — dep jalyndy. Ómiri bireýdi músirkep, ómiri bireýdi aıap, egilip kórmegen, baryqsyz, qasań bop qalǵan júregi ezilip, óziniń de kózine jas keldi. — Nesine keldiń? — dedi. — Endi on kúnnen soń ózim de bosaıtyn edim ǵoı, — dedi. Sonan soń: — jigitter aman-esen be? — dep ómiri aýzyna túspegen suraq qoıdy. Sonan soń áıeliniń samaıynan sıpap, alaqanymen kóziniń jasyn súrtti. Bul da ómirinde birinshi jasap turǵan kásibi. — Aınalaıyn! — dedi. — Qoıshy endi! — dedi. Búl da ómirinde birinshi aıtyp turǵan sózi.

Jámıla ýaqyttyń jarmysyn jylap jep qoıdy. Jylap bolǵan soń da solyǵyn basa almaı biraz óksidi. Meshel, "ıá, qalyń qalaı" — deı bergende:

— Áı, Alpamys!-degen mılıııonerdiń daýysy estildi. Jámılany tanydy ma, joq álde jylap otyrǵanyn kórip aıady ma, — jaraıdy, kpzyǵa óziń kelersiń. Tek, keshikpe, men dejýrstvony tapsyrǵansha jet! — dep kete berdi. Jańa ǵana daýysynan jon-arqasy titirengen Meshel júgirip baryp qushaqtap alǵysy keldi.

— Seni sabaǵan ba? — dep Jámıla taǵy kemsendeı bastady.

— Joq-á, nege sabaıdy?..

— Mańdaıyń nege isip ketken?

— Ánsheıin... abaısyzda qaılanyń saby tıip...

— Jasyryp tursyń ǵoı... Sabaǵan ǵoı...

Jámıla dáp óstedi dep oılaǵan joq edi. Bir túrli. İsh-baýyry eljirep, áıelin qushaqtap turyp súıil alǵysy kelip edi, baqtyń ishinen eshki aıdap júrgen bir qaqsal kempir Mesheldiń áp-ádemi kóńilin úrkitip jiberdi. Jáne jáıine ketken joq, bótelke tastamańdar, qaǵaz – qoqyrlaryńdy ala ketińder dep zirkildep ketti.

— Kástómiń kirlep qapty ǵoı, — dedi Jámıla. Tergeýge shaqyrǵanda qajyǵa baratyndaı Jaqyp ápergen qara kostúmin, aq neılon kóılekpen parlap kıip, syqyrlap attanyp edi. Aldynda on bes sótke degen ujmaqtyń kútip turǵanyn ıti bilip pe.

— Beket pen Beskempir sálem aıtty, — dep Jámıla aýyldyń jaı-japsaryna endi kóshti. — Beskempir kýrsqa ketetin bolypty. Ábıezshikterdiń jarty jyldyq oqýy bar deı me, nemene. Bekettiń basy áli shyrǵalańda júr.

— Shyrǵalańy nesi? — dep Meshel shoshyp ketti.

— Osynyń bárin álemge shaptyryp júrgen Ábdijapar kórinedi ǵoı. Prokorolǵa ákemniń atynan shaǵym jazdyrǵan da sol eken. Esenqul shartyǵy taıaqqa jyǵyldym dep tergeýshige kýá bolypty.

— Ne deıt?!.

— Shal bısharanyń kókeıin tesken aqsha da. Aıaǵy bulaı bolaryn bildi deımisiń.

— Men saǵan aqsha berip qutylaıyq dedim.

— I-ı, ólim-aı!.. Týǵan ákeme parany qalaı berem?!.

— Ol seni týǵan qyzym dep aıap otyr ma?..

Jámıla kúmiljip, qor bolyp qaldy. Oǵan dál qazir jıyrma jyl baqqan ákeden jıyrma -aq kún otasqan Meshel jaqyn edi. Janary kúıip, bet-aýzy jybyrlap, shaǵym aıtaıyn dese jylap jiberem be dep qorqyp otyr. Tyrnaǵyn shuqylap, jaýraǵandaı Mesheldiń qoltyǵyna tyǵyla bergen. Qoly tozańdanyp, tozyp ketken eken, kóbesinde kir bar. Mesheldiń qadala qalǵanyn sezip:

— Beket jumysqa ornalastyrǵan. Pıtomnıkte kóshet baptap júrmin, — dedi. Ózi bir jaqsy jigit eken. Baıyn sottatyp jiberdi dep kóringen túrtkilep, jataqta tura almaǵan soń bir bólmesine kirgizip alǵan.

— Beketti aınaldyryp júrgen ne shyrǵalań?

— Anyǵyn bilmeımin, áıteýir jurttyń ósegi de. Leshozbastyq pensıaǵa ketedi deı me. Sonyń ornyna Ábdijapardyń talasy bar deı me. El búldirdi, bireýdiń qyzyn alyp qashyp, kinasyz adamdy taıaqqa jyqty dep Bekettiń ústinen aýdanǵa aryz bergen deı me. Áıteýir kop. Sıǵattyń ornyna dırektor bop ketedi dep qorqatyn kórinedi. Bekettiń partıaǵa ótem dep bergen aryzyn da qarattyrmaı qoıypty.

— Oı, áttegen-oı! — dep Meshel jasyp qaldy. Qorǵany qulap qalǵandaı baıtushtanyp, melteńdep áıeline de tiktep qaraı almady. — Men shyqqansha dúnıe ornynda tursa boldy! — dedi sosyn aıaq-astynan atyp turyp. — Ákeńdi!.. Bárin salam!..

"Bárin salam" degennen – aq Jámıla Mesheldiń aqshaǵa senip turǵanyn sezdi de bir nárse aıtaıyn dep eki-úsh oqtalyp, aqyry kúıeýin aldartqandaı:

— Aıtpaqshy, men saǵan kástóm-shalbar, bir kıer pálte satyp alyp qoıdym, — dedi, sosyn kúmiljip otyryp, — aqsha da bitti, — dep tuqyraıyp tómen qarap ketti. Meshel qaıtqan joq:

— Ákeńdi!.. Aqsha jetedi! — dedi. — Aqsha kóp! Áli de qyryq toǵyz myń bes júz elý bes som elý bes tıyn bar! — dedi.

Jámıla shoshyp ketti.

— Aqshasy qurysyn! — dedi. — Basyń aman bolsa jetedi.

— Myı joq qoı bul bastyń ishinde! Myı joq! — dep Meshel toqyraıǵan basyn sıpady.

— Keshe bolmasa óstip dúnıeniń bárin kesh oılap, keshten qala ma?! Aqymaq!.. Qyryqqa deıin mal jıyp!..

— Qaıdaǵy mal?!.

— Aqsha mal emes pe? Sen senbeı otyrmysyń?

— Senbeımin, — dedi Jámıla. — Eger bireýdiki bolsa ber de qutyl. Bálesinen aýlaq!

— Nemene, adaldan tapqan tıyn-tebenim úshin de kináli bolam ba?! Jeter!.. Aıaǵynan kelgen áıeliń úshin kináli bol! Arqa etiń arsa, borbaı etiń borsha bop júrip jıǵan mańdaı terińniń aqy pulyna da kináli bol!.. Sonda bu ǵumyrdyń qyzyǵy ne ózi?!.

Qyzyǵynyń ne ekenin qyryqtaǵy Meshel bilmegende jıyrmadaǵy Jámıla qaıdan bilsin. Áıteýir, buǵan deıin de bireýdiń esigin kórip qaıttym demese, ne sezimge, ne sanasyna odan esh nárse qonaqtamapty. Sharýaǵa degende ıneniń jasýynan ótken pysyqtyǵy bar edi, ol da kórshi-qolańnyń kózinen artylǵan joq, áke-shesheniń malsaqtyǵynan juqqan qońyz tirliktiń ólermendiginen zorǵa qashyp shyqqan baıǵus "ómirdiń qyzyǵy osy" — dep neniń basyn ustapty. Boı jettiń, bosaǵań bólek dedi. Bardy. Qas-qabaǵy unamaıdy, qaıt dedi. Qaıtty. Qaıtadan qyz bolyp qartaıý joq, baıǵa tıý kerek eken. Áke-shesheniń bıligin basa-kóktep tıip aldy. Kórkine qyzyqpasa da kóńili ketip, endi eti úırenip, bir-birine degen janashyrlyqtyń jylýy jańa tutanyp kele jatqanda, "baı degen osy eken-aý, oshaq degen osy bolady" deıtuǵyn túısiktiń tórkinine jetkizbeı myna bir shyrǵalańy kıdi de ketti. Munyń da ánsheıin boq basyndaǵy bolmas ábiger ekenin qaıdan bilsin. Úsh dúrkin shaqyrý qaǵaz kelgende Mesheldi jibermegen ózi edi, el-jurttyń adamshylyǵyna, kóńilimniń qalaýymen tıdim dep arymen, adalymen jazǵan qolhatyna sengen, Meshel tergeýshini uryp túrmege túsip qapty dep estigende shybyn jany qalmaǵan. Aldy-artyna qaramastan sonaý "Qaraǵaılydan" jaıaý-jalpy ushqan. Aldy-artyna qaratpaǵan alyp bara jatqan mahabbat ta emes, taǵy da sol jan ashyrlyq, nahaq adamǵa arasha túsem degen taǵy da sol adal kóńili edi. Endi baqsa, baı degen, oshaq degen jan ashyrlyqtan kóri qymbattyraq eken. Múmkin, ǵumyrdyń qyzyǵy osy shyǵar?.. — Tergeýshini nege sabadyń?

— Ákeń!.. Qanym qaınap ketkeni!.. Ótirik protokolǵa qol qoı deıdi.

— Keler-keteri joq bolsa qoıa salmadyń ba.

— Esiń durys pa?!. Kórineý kózge bireýdi jytyp berip kórgen kúnim qurysyn!.. Ózi de bir tabanyn jalaǵan qý eken, maıly ishekteı aınaldyryp áketip barady. Shynynda, satan keler-keteri joq deıdi. Ólmeli kempir-shal daý qýalap jatpaıdy, qyzyn al da qash dep aıtaqtaǵan Beket edi deseń boldy dep mıymdy jegeni. Oıpyr-aı, tipti adamdy sózden jańyldyrady eken. Uıalmastan saǵan týyspyn dedi-aý!..

— Qaıdaǵy týys! Burynǵy barǵan jerimniń jamaǵaty da. Ákemnen qaıtara almaı júrgen shyǵyny bar ma...

Jámıla taǵy da sol týra minezine salyp aıtyp qalyp edi. Mesheldiń qabaǵyna kirbeń ilingenin sezdi de aq kóńiline kir tastap jibergendeı ókinip, tilin tisteı qoıdy. "Áı, endi esine salsam ba!" — dep ishteı kijingen. Qurǵyrdy, baıaǵyda bir basyp ketken ylastan qaıta-qaıta taıǵanaı bergennen jerkenishti ne bar...

Jámıla Mesheldi kpznyń qaqpasyna deıin shyǵaryp saldy. Qolynda tastap ketetin bir ýys dámi de joq eken, kúnshilik jerden qara basyn alyp ushqanyna endi ókinip tur. Eme -jemge kelgeninde qıa almady. Kún bolsa keshkirip barady. Juraǵat izdep kórmegen basy qonyp ketetin úıi de joq edi.

— Men endi qaıtaıyn, — dedi, dese de Mesheldiń jaǵasyn túzep, ıyǵyn qaqqylap, qıpaqtap ketpeı qoıdy. — Meni de senimen birge qamamas pa eken?..

— Esiń durys pa?! — dep Meshel yrshyp tústi. — Bar, qaıt endi! — dedi, sosyn qashyp qutylǵandaı qaqpaǵa symp berdi.

2

Belbeýden báteńkeniń baýyna deıin túgel sypyryp, temir torly baraqqa kirgizip jibergen soń da eleńdep terezege qaraı berdi. Jámıla áli de tóńirektep osy mańda júrgendeı kóńili ornyqpady. Nardyń ekinshi qabatyna kóterilgende tómende pyrsyldap otyrǵan jas jigitti kórip edi.

— Ne jetti eı? — degen kórshisine:

— Apamdy saǵyndym!.. — dep qorsyldady.

— Óı, shirik! Erteń áskerge shaqyrǵanda da apańdy ala ketemisiń?!.

Kórmegen soń eken, áıtpese bes kúnniń ishinde Meshel de áldekimderdi saǵynyp qalǵanyn sezdi. Yrjaqtap sý iship, yrbańdap kún óltirgen qaıran ýaqyttyń qadirin endi túsingendeı. Qaıdaǵyny oılap, "taǵy taıganyń" ótti-ketti talaı sátteri kóz aldyna keldi. Ótkenimen esep aıyrysqanda túıgeni, áýeli balalyǵy bolmapty, bozbalalyqty basynan keshken joq. Endigi qyzyqtyń qumarlyǵy kesheginiń ókinishin óteı ala ma? Keshegiden berish bop qatqan jetim kóńildiń jyrtyǵyna jamaý bola ma? Tym keshigip kelgen oıǵa keshirim de kóp qoı, qalǵan ǵumyrdyń qaıyryn berse oǵan bola qamyǵyp, ýaıym jep jatqan Meshel joq. Tek mynaý ys basqan qapas baraqtyń silbi tóbesine telmirip, kúńirsik dymqyl aýasyna qaqalǵannan keıin "taǵy taıganyń" keńshiligin ańsaǵany da. Es bilgeli eńbeksiz bir kún óltirip kórmegen pendege qaıdaǵy-jaıdaǵy qasıetsiz sotqarlarmen, araq sasyǵan júndi aýyz alqashtarmen bir úńgirge qamalǵany qasiret eken. Ózine de obal joq. Ólip-talyp, pálen jerde baqyr bar dese paıdanyń kózin qýyp, qý janyn qınaǵanda tym qurysa sol tyrtyńdap jıǵanyna qorǵan bolar boıyna qasıet jınamapty. Sonyń aıaǵy, atyp tastasań obaly joq qasıetsizdermen bir ydystan dám tatqyzdy.

Shıq etip temir esik ashyldy da saq etip qaıta jabyldy.

— Oý, sarbazdar, feldmarshal kep qaldy, feldmarshal! — dep jurt shý ete qalysty. — Vstat! Feldmarshal ıdet! — dep baqyrdy áldekim.

Feldmarshaly — bir kózine iriń keptelgen kir soqyr eken. Kópten beri saǵynyp qalǵan tanys shańyraqtyń ıisin alǵandaı ımıip bólmeniń ortasynda biraz turdy. Ittiń atyn bóribasar... Óziniń de aıaq astynan Qobylandy atanyp ketkeni esine tústi de ózinen-ózi qorlanyp, saban jastyǵyna qaıtadan qyńyraıa ketti. Ý-shý, dyrdý starshoı kelip esikti ashyp, tártipke shaqyrǵan soń zorǵa basylyp edi.

— Mynaý kim?-dep áldekim aıaǵynan julqyp qaldy.

— Ol Napoleonnyń ózi! — dedi "sarbazdardyń" biri. — Genshtabpen kelise almaı qap, on bes táýlik demalysta jatyr.

Meshel basyn kótergende "feldmarshal" kilmıe qarap tur eken, jyny qysyp kókireginen bir tepkisi keldi.

— Ne kerek?! — dedi.

— Ornyń jáıli eken, — dedi "feldmarshal" káperine eshteńe almastan. — Biraq bizdiń turaqty propıska sol jer sıaqty edi...

— Jaǵyndy úgitip jiberemin! — dedi Meshel.

— Uramysyń?.. Káne, ur!.. Soryndy qaınatyp taǵy on bes táýlikti jamatyp jibereıin! — dedi.

Bul ıtterdiń shetinen kisi qorqytatynyn qaıtersiń. Bireýdiń qolymen qorqytady! Meshel jigeri qum bolyp "jyly ornyna" qısaıa ketti.

— E, sóıt, sóıtkeniń durys qoı! — dep mynaý torly baraqtyń qudaıy menmin degendeı kir soqyr qotıynsyp qaldy, biraq, júregi shaılyqty ma, qaıtyp mańyna jolaǵan joq.

Qap, ıttiń quly baıǵotan basyndy-aý!.. Qashanda qyr sońynan bir soqyrdyń mindeti qalǵan emes. "Feldmarshalǵa" esesin jiberip alǵanyna qatty nalyǵan. Jádigóıdiń túsi de kórden shyqqandaı eken. Janardyń ornyndaǵy jyrtıǵan sýaǵardy kórgende kóz aldyna baıaǵyda ushty-kúıli tastap ketken ógeı ákesi kelip tura qaldy. Kúnde keshke jyrtıyp kelip, jyrtylyp boqtap mes qyp sabaıtyn soqyr dúleı esine túskende kúni búginge deıin qabyrǵasy qaqyraǵandaı jany túrshigedi...

...Óz ákesi anyq esinde joq. Áskerge elden buryn ketip, japon soǵysynan qaıtpaı qoıypty. Qyzyl juldyzdy shlem bórik kıgen murtty qazaqtyń sýretin ákem dep ıemdenýshi edi. Bir kúni mas bop kelip qý soqyr jyrtyp tastaǵannan beri ol beıne de kóz aldynan bir-jola óshken. Sheshe baıǵus judyryqtaı balamen jıyrma jasynda jesir qalǵan eken. Kúni úshin tıdi me, álde jesirlik qajytty ma, kim bilsin, úsh bala taýyp berse de óle-ólgenshe úsh kúndik baı qyzyǵyn kórgen joq. Jaz shyqsa sal aıdap qańǵyp ketip, kúz tapqan-taıanǵanyn taýysqan soń alty aı qys pesh ústinen túspeı jatyp alatyn asqa masyl, basqa septigi joq dýanany asyraımyn dep-aq ómiri óksigen. Sóıtip júrip ústine bir japyraq jip ilmegen anasy eki metr kórge de aqyretsiz kirip edi. Aqyry, belgisiz molasyn da kop belgisiz tómpeshiktermen birge "Qyzyl jar" dep atalatyn shaǵyn prıstanmen qosa Buqtyrma deıtuǵyn teńiz jutyp qoıdy Meshelde qazir at baılap túsetin aýyl da joq. Qyl aıaǵy kalymshıkterge deıin jyl on eki aıda bir dúrkin aýnap-qýnap el tóbesin kórip qaıtqanda munyń "taǵy taıgada" tapjylmaı jatyp alatyny da osydan. Buqtyrma adyra ketken sol bir balalyq shatyn, ómirbaıan dep atalatyn artyndaǵy shıyryn da birjola óshirip ketken sekildi edi. Sol teńizdiń betine anda-sanda qalqyp shyǵatyn tabyt, kóń-qoqyr sıaqty Mesheldiń de ótken-ketken suryqsyz bir dáýrenderi kóńiline kilkip bir soǵatyn ádeti bar. Tabıǵattyń dúleı kúshi óshirdim degenmen sana qurǵyrdan shaýyp tastaý qıyn...

Jar jaǵasyndaǵy shatyry qyryq jamaý qaýsaǵan aǵash úı soǵystyń bir aýyrtpashylyǵyn elmen birge kóterip shyqqandaı qajyp, súıegi syrqyrap, qol tıip ketse esik, qaqpasy zar qaqsap oıbaı salatyn. Úıge álde kimderdiń kelip-ketkenin aıdalada oınap júrip-aq Meshel osy oıbaıdan biletin. (Balalardyń ishindegi búıregi biteýi ózi edi. Týǵanda-aq sen tolyq ediń deıtuǵyn sheshesi. Onyń ústine boıy myqyraıǵan alasa boldy da jurt Meshel atandyryp jiberdi. Keıin metrke men pasportqa da solaı jazylyp, Meshel bop kete barǵan). Al, kelip-ketetin jurt kóp edi. Kópsiń dep shesheside aýyrtpalyq jasamaıtyn. Basy artyq sımaı jatqan adamy joq, elevatorǵa astyq tasyǵan kirekeshter qysy-jazy osy úıge túsip, qara sý bolsa da osy úıden qaınatyp iship attanatyn edi. Kójege qara, taýyqqa jem osy kirekeshterdiń arbasynyń túbinen qalatyn. Qıynshylyq kezde óz aıaǵymen keletin mundaı násipke kóringen oshaqtyń qoly jete bergen joq. Onyń ústine anasy Márzıa ústinen túıe júrip ótse úndemeıtin, qap túbine esh nárse saqtamaıtyn keń adam. Keń adamdy kim syılamasyn, keń adamǵa qańǵyrǵan ıt te úıirsek.

Iakorge qyryq birinshi jyldyń kúzinde baılaǵan eski barjy tórt jyl soǵysty qoltyqta turyp ótkizdi. Ústindegi qumyna deıin kóktep, qańsyp qalǵan "kóne astaý" búkil aýyldyń balalaryna oınaq boldy. Prıstan men elevator eki jaq bolyp "soǵysqanda" alatyn qamaldary osy barjy edi. Balalyq báseke tóbeles te, tatýlyq ta sonyń ústinde. Qumyna qyzdyrynyp, qarmaq salyp, tússe shortan, túspese birer shabaqty da sonyń túbinen ustap áketetin qara sıraq qus tabandarǵa muhıttyń kemesindeı kórinetin. Rýbkaǵa qoly jetkenderdiń keıbiri qazir áskerı flotta, nashar degenderi ózende shkıper bolyp júr. Al Meshelge ógeı ákeniń taıaǵynan qashqanda talaı túnder baspananyń mindetin atqarǵan. "Palýndra!", "abardaj!" dep baqyratyn dostarynyń bet-júzin kórmeı ketkenine de qaı zaman. Sonyń bárinen aıyrǵan...

Qum ústinde dyrıyp qyzdyrynyp jatyr edi.

— Áı, Meshel! Júgir, seniń táteń kúıeý ertip kelipti! — dedi bireý.

Kúıeýi nesi dep oılady. Soǵystan keıin biren-sarań bolmasa "kúıeý" degen uǵym kóringen oshaqqa qona bermegen. Biraq, bizdiń úıge de kúıeý bitedi degen Mesheldiń káperinde joq edi. Qarmaǵyn jıyp, bes-alty ala-buǵasyn salaqtatyp úıge qaıtqan. Sońǵy jańalyqqa údireıise qalǵan dostarynyń júzinen-aq jaqsylyqqa jorymap edi.

Bir kózine bylǵary baılaǵan eńgezerdeı júndi bas oqyraıyp qarady da qolyndaǵy staqanyn tóńkerip tastap, kók sarymsaqty qarsh-qarsh shaınap, qylǵyna jutqan soń:

— Osy úıdiń azamaty ma? — dedi, ómiri sýda júrgen adamdaı daýysy jarqyshaq, ári kúbiniń túbinen shyqqandaı úreıli eken. — Jigit!.. jigit!.. sharýaǵa jarap qapty, — dep jalǵyz kózi shaqyraıyp aldymen Mesheldiń qolyndaǵy balyqqa qadaldy.

Budan soń da san shaqyraıǵan osy jalǵyz kóz ómir baqıǵa Mesheldiń óńmenińde ketti. Jalǵyz kóz Márzıanyń kartop qýyrǵan qara tabasynyń kúıesine deıin qazyp taýysqan soń Mesheldi oshaqtaǵy otqa jumsady. Prıstanǵa kelip-ketkenderdiń aýzynan sıgaretti kórgeni osy edi, keıin bul quryǵyrdyń jurtta qalǵan tuqyly úshin keń-qoqyrdy tintkizetinin qaıdan bilsin. Temeki tartyp, jany jadyraǵanda tana baryp:

— Iá, oqý qalaı? — dep kúrzideı qolyn Mesheldiń ıyǵyna saldy.

— Jaǵdaı bolmaı oqýynan kesheýildep júr, — dep kúmiljidi anasy.

— Á, qonbasa sol oqýdy qýalap ta qajeti joq. Sharýaǵa jarap qapty toı...

Áýelde músirkegen bolyp ıyǵynan qaqqan jýan judyryq keıin tanaýyna talaı borazda salǵan. Aýzyna dýa qonbasa da aıtqany kelip, Meshel budan soń oqýdy da jarytqan joq. Eń qıyny, baladan ananyń jyly qushatyn aıyryp, jalǵyz kózdiń eki araǵa sýyq synadaı qadalǵany. Kúıeý bolyp túsken alǵashqy kúni-aq qazan-oshaqqa aralasyp, keshki astyń qamyna otyn ázirledi. Biraq, bótennen shyrpy qosqan joq, qaqpaǵa tireý qyp júrgen syrt aýyldy talqandap tastady da tamyzdyqqa dep úıdiń buryshyn jardy. Baıǵus, san jyldyń aýyrtpalyǵyna tótep berip, san adamǵa dám tatyryp shyǵarǵan aǵash úı qashan satylyp ketkenshe jalǵyz kózdiń baltasymen alysyp edi.

— Ana kisini qýyp jiber! — dedi Meshel anasyna el orynǵa otyrǵan shaqta.

— Hege, kúnim-aý?!.

— Ketsin!.. Ońbaǵan adam! Úıdiń buryshyn nege jarady?!

— Qoı, balam, úlken kisige olaı dep aıtpa, — dep sheshesi jekip tastady. — Ol satan áke ornyna áke bolaıyn dep otyr. Uıat bolady! — dedi.

Jalǵyz kózdi qýmaq túgili, Mesheldiń tósek-orny sol túni – aq tórgi bólmeden shyǵyp qaldy. Jel tursa syńsyp qoıa beretin jamaýly synyq terezeniń túbinde búrisip jatyp eń alǵash ret óziniń jetimdigin sezingen. Kıiz basqandaı yrsyldap-qorsyldaǵan ógeı ákeniń demiginen jerkenip shyǵyp edi. Kele-kele sholanda da sırek túneıtin boldy. Kóbine jalǵyz kózdiń ornyna qus myltyqty qushaqtap astyq qoımasynyń kúzetine ketetin. Jartykesh kóńilge jetimdiktiń muńy bolyp kirgen synyq terezeniń bozdaǵan úni qys pen jazdyń ulyǵan yzǵaryna ulasyp edi...

— Beı gada!..

— Starshoı!.. Starshoı!..

Meshel basyn kóterdi. Áldekim túsinde tóbelesip jatyr eken. Zár qysqan áldekim temir esikti tepkilep túr eken. Temir esik áýeli saldyr-suldyr etip jurtty túgel oıatyp aldy da sonan soń baryp syqyrlap zorǵa ashyldy.

— Nege uıyqtamaısyń?!

— Áskerı keńeske barýym kerek! — degen jaýaptan "feldmarshal" ekenin bildi.

— Tek otyryp alma!..

Temir esik jabyldy da bosaǵany tistegen qalpy qarysty da qaldy. Qandalanyń ıisi shyqty. Eti ólip ketken be, álde qany tátti bolmaǵan soń tıispeı me, Meshelge qandala, masa degen jolap kórgen emes. Biraq, kápirdiń ıisinen adam túgili haıýan túrshigedi-aý. Tómende áldekim tas shaınaǵandaı shaqyr-shuqyr tisin qaırap jatyr eken. Meshel eti qyshymasa da qarap jatyp qasyndy. Torly terezeniń jeldetkishi týra jelkesinde edi, mundaı jaqsy bolar ma. "Feldmarshaldyń" jyrtıyp kelip, qorqytyp qolqa salǵanyn endi túsindi. Torly terezeden samal soǵady eken. Torly terezeden keń dúnıeniń pushpaǵyn kórýge bolady eken... Keń dúnıeniń pushpaǵy irgedegi baqtan bastalyp, bókterdegi qara shyrshanyń qazdıǵan ushtarymen jalǵasyp kete beredi eken. Kóz ushyndaǵy qalyń nýdyń ortasynan qaltyrap ot kórindi. Bireý emes, birnesheý eken. Bytqyl men saı-saıdyń shuńqyryna deıin qoımaı shabatyn malsaq qazaqtar pishenge shyqqan bolar. Bul shaq sharýa adamnyń qona-túneı tarbaıyp jatatyn kezi. Jaman da bolsa úı salyp alsam, japanda jatsam da tiri jan ekenimdi sezdirip, aıaq artar bir kólik, birer qara ustasam deıtin armany esine oraldy. Qoı bolmasa eshki kórgen aýyldyń qyzy ǵoı, Jámılanyń qolynan úı ustaý, birer saýynnyń baby keler-aý... Týasy, úı tirliginde Mesheldiń qolynan kelmeıtin kesip kem de kem edi. Sıyr saýýdan bastap pishen shabýǵa deıin mynaǵan meniń shamam jetpeıdi dep aıtyp kórgen emes... Salt júris, sabaý qamshy qulqy ony da umyttyrǵany qashan...

Ózi masyl, onyń ústine isher aýyzdy kóbeıtkeni bolmasa ógeı áke shyrpy basyn syndyrǵan joq. Jaz shyqsa ishki jaqqa sal aıdaýǵa ketetin, biraq, odan sabaqty jip kirgen emes. Muz qata azyp-tozyp birde tonalyp qaldym, birde urlatyp aldym dep múláıimsip qaıtýshy edi. Keıin aqtalýdy da qoıdy. Qys kúnderi elevatorǵa kúzetke turǵanmen pesh ústinen uzaǵan joq; kúndizgi kezegine oqýyn tastap Meshel barady, túngi kezekke shyqqanda kúni boıy qoımada astyq tazalap, ólip-talyp kelgen sheshesi syldyr sháımen aýyz jylytyp taǵy ketedi. Sóıtip júrip jalǵyz kóz urpaǵynyń sanyn bir qyz, eki ulǵa jetkizdi. Tabý sheshe mindeti bolǵanmen, olardy baǵyp-qaǵý Mesheldiń moınynda. Jar jaǵasyndaǵy buryshy mújilgen aǵash úıge kirekesh turmaq kórshi jolamaıtyn. Jambas aqyǵa jalǵyz kóz araq tilep, mas bolsa tóbelesip ıt yrǵyljyń qylǵan soń jurt mańaıdy baspaı bezip ketti. "Úrýge mindetsinetin buralqy ıtti qýyp nege jibermeısiń" — degen aýyldastardyń aqylyna, sheshesi: "balalardyń ákesi ǵoı, qudaıdan qorqamyn"-deýshi edi. Onyń esesine jalǵyz kóz qudaıdan qoryqpaıtyn. Tirnektep jıǵan tıyn-tebendi tartyp alyp araq ishedi, ókimetpen qorqytsa "men eshkimniń esebinde joqpyn" — dep quıryǵyn kóterip taıyp otyrady. Mesheldiń boıy taıaqtan óspeı qaldy da borsyqsha urǵan saıyn semiretin rýhanı mesheldik sonyń zardaby edi. Qarshadaı basynan bir úıdiń ýaıymy ıyǵyna túsken baıǵus aıadaı aýyldan ozyp shyǵa almady da túzgi dúnıege úńilip qaraýǵa mursaty bolǵan joq.

Taıaqtan da, azaptan da Mesheldiń arqa-basy keńıtin kezi jaz, osy pishen ýaqyty. Jer qaraıa aǵymen kúneltip, qar túse torpaǵyn talshyq qylatyn jalǵyz sıyrdyń jem-shóbine bola kórshi kolhozdyń pishenine bolysatyn. Aqy-puly — qarashada qoranyń tóbesine kep qonatyn bir otaý shop. Meshel on jasynda qolyna balta ustap, on úsh jasyńda shalǵy tartty. Alǵashqy kásibin kúni búginge deıin tastamasa da sońǵysynyń azabynan da bala kóńilge aldanyshy kóp edi. Aldymen, birin ýatsań ekinshisi yryldaıtyn, birin tossań ekinshisi bylǵanatyn úıdegi kop shýyldaqtan qutylady. Ógiz de bolsa astyna kólik tıedi, ózge de bolsa erkek kindiktilermen qara qostyń dámin tatyp, terin sińdirip qaıtady. Aıaǵyńnyń kúsine deıin aq jemtir qyp alyp túsetin tańǵy shyǵy, tańdaıyńdy jaýyr qylatyn búldirgeni men qaraqaty qandaı edi. Tanaý jaratyn pishenniń ıisine mas bolyp, maıa tóbesinde juldyz sanap jatyp tús kórip uıyqtaıtyn qannen-qapersiz kúnder-aı!.. "Áı, balalar! El kóship ketti! Jurtta qaldyńdar!" — dep oıatatyn uıqysyz shaldardyń daýsy, kúnniń kirpigimen talasa turyp, aıaq-tabaqtyń saldyrymen ot basyna, shaqyratyn áıelderdiń muńdy júzi áli esinde. Bireýdiń aıqaıy, bireýdiń zekigeni jalǵyz kózdiń judyryǵynyń qasynda aınalaıynnan artyq edi toı. Meshel qaıda jumsasa da qasarysyp kórgen emes. Jańbyrly kún, boz qyraýda buıyǵyp jatyp ta jalǵyz sıyr esine túsip atyp turatyn. Jumysqa ólermen edi. Jurtqa da osynysymen jaǵatyn. Ony ózimshildikke jetelegen, dúnıeqońyz qylǵan kún kóristiń ólermendigi de shyn jadyrap qýanbaıtyn, shyn kúlip jarylmaıtyn múttáıimdigi "eshkini apa, tekeni jezde" dep úırengen montanylyqtan qalǵan. Osy minezi bala kezinde jurttyń bárine jaqsa, búgin birine unamaıdy. Ýaqyttan kórmese buǵan Meshel baıǵus kináli me?.. Ómirden tyrmysyp júrip úzip-julyp alǵany bar eken, al óziniń bermegeni bolsa sol ómirdiń qaǵaberisinen ǵana enshilegen tirliginiń usaqtyǵy, armanynyń taıyzdyǵy shyǵar. Qaryn toıǵyzýdyń qamy kimdi alysqa aparatyn edi. Biraq, qaryn toıǵyzý Meshel úshin qala turǵyzýdan kem túsken joq.

Sheshesi qaıtys bolǵanda ózinen basqa úsh balanyń eń kishisi bir – aq jasta eken. Bir qys jatyp, jaz shyǵa jalǵyz sıyrdy satyp joǵalǵan jalǵyz kózden qaıtyp qaıyr bolmady. Tórteýiniń onan keıingi, saýyny zagot-zernonyń qumyǵy men ókimet beretin kartochka, Mesheldiń qoımadan tabatyn eshkiniń tebinindeı jalaqysy edi. Kúni boıy veelkanyń qulaǵyn aınaldyryp, kartochkaǵa tıetin eki bólek nannan kúni boıy bir tistemeı úıge kózi qaraýytyp zorǵa jetetin kúnderi áli esinde.. Birde kóshede qulap qalǵan jerinen kórshileri kóterip ákelgende, qoltyǵyna tas qyp qysqan qara nanyp kópke deıin eshkim bosatyp ala almapty. Qara sýdan qaımaq únemdegen basy, erteńgisin ketkende qoly jetpesin dep artyq shaınamany inilerinen jasyryp syryq basyndaǵy qaratorǵaıdyń uıasyna tyǵatyn edi. Qaıda barsa inileriniń ashqaraq kózi qyr sońynan qalmaıtyn. Ashqaraq kózderdi toıyndyram dep jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımedi. Sol tarshylyq, ne nárseniń qunyn tamaqpen ólsheıtin ashqursaqtyqty nıetine máńgi-baqı enshilep baılap berdi. "Tańǵy tamaq táńirden" deýdiń ornyna, erteńgi kúnim ne bolady degen ýaıym, qaltaǵa synyq báterdi artyq saldyratyn saqtyqqa úıretken. Degenmen, jalǵyz kózdiń jalmaýyzdyǵyna jete alǵan joq...

Jalǵyz kóz ushty-kúıli joǵalǵannan bir jyldan soń qaıtyp kelip, balalardy lespromhozǵa kóshirip áketemin degen syltaýmen qara shańyraqty da satyp tynǵan. Sóıtip, Mesheldiń qaraormanynyń jurnaǵy "Qyzyljar" prıstany sý astyna ketpesten kóp buryn-aq baltanyń júzinde ketip edi. Jalǵyz kózdiń qan qaqsatqany bir oshaq emes, bir nesheý bolyp shyqty. El ústinen, jetim-jesirdiń nesibesinen kún kórgen qańǵybastyń jyl on eki aıda bir qonaqtap qaıtatyn bir-bir qatyn, tórt-besten bala-shaǵasy Altaıdyń ár qýysynan tabylǵan. Sottalǵanda solardyń bárine aıtqan bir-aq sózi: "ókimet óltirmeıdi, jesirlerdiń qoınyn qur jatqyzbaı, soldattyń sanyn ósirgenime raqmet aıtyńdar!" — degen.

Ókimet óltirgen joq. Ózegindegisin jyryp berdi. Detdomǵa aparyp tapsyrǵan inileriniń aldy qatyn alyp, áskerge de jarady. Biraq, Mesheldiń jetim kóńili jetim bop qala bergen. Jetken soń, "aǵa, qalyń qalaı?" — dep bir de biri izdegen emes. Qazaqtyń: "aǵa — baýyr, ini — tas" deıtini osy joly qalt ketken joq. Meshelge salsa, "qasqyrdyń bóltirigi taýǵa qarap ulıdy" dese de qatelespeıdi...

...Eń aldymen baq shetindegi shalshyqtan baqalar shýlady. Onan soń qustar saırady. Saryalqa bıiginiń appaq jony ańyrap tur eken, onyń ar jaǵyndaǵy Úshqońyrdyń kók taıǵanaq shyndary sup-sýyq bop, yzdıyp-yzdıyp kókjıektiń etegin túrip tastapty. Aýdan basynyń áteshteri táýliktiń tort mezgilinen jańylyp qalǵan ba ıtterden de kesh oıandy. Qaıta kempirleri pysyq eken, salaqtatyp bir-bir nemeresin arqalaryna mingizip alyp, satal bókse bir-bir sıyrdy súmeńdetip tabynǵa qýyp barady. Tarysyn aqtap, taýyǵyna deıin baptap otyratyn baıaǵy sol kempirler. Taǵy sol kempirler. Soǵystan qalǵan bir-bir jetimektiń aýyzyn astaýǵa jetkizgen shyǵar-aý, endi nemerelerine eńkildep at bolǵanda bular qaı ushpaqqa aparar eken?..

Meshel kóp jyldan beri túsine de kirmegen anasyn kóz aldyna elestetti. Fánı dúnıeni erterek tastap ketken baqytty jan eken dep oılady. Sálemdi durystap bermeıtin uldardyń qaısysynyń bosaǵasyna baryp telmirer edi?.. Sonyń biri ózi emes pe. Ynjyqtyǵynan qyryqqa deıin qatyn ala almaı, endi qyrt bolǵanda qyrsyz jurttyń sanatynda temir tordan syǵalap jatqany. Anaý keń dúnıege bir shyqsa, taǵdyr degen qasqany qaq mańdaıdan bir uryp, tirliktiń kókesin de qyryp tastaıtyndaı... Mesheldiń uzaq tańdy kirpik qaqpaı atyrǵany osy shyǵar. Qara qusy siresip, basy meńzeń aýyrlap qalypty.

Syqyrlap temir esik ashyldy. Starshoı eken.

— Áı, Qobylandy! Jınal! Saǵan kisi kelip tur! — dedi.

Mesheldi de izdeıtin kisiler tabyla bastaǵany da...

Besinshi taraý

1

Qara Dıýdyń asyna shalǵan qaraker bıeniń bas qańqasy qaqpa dińgeginiń usharynda qazdıady da turady. Kirip-shyqqanda Jaqypty qasqa mańdaıdan urǵandaı túrshiktirip, sanasynda kómilip qalǵan qaı-jaıdaǵyny jańǵyrtady da turady. Taqtaı shatyryn qyna jep, esik-terezesiniń oıýly kásekteri saýdyrap, silegesine deıin maıysyp bara jatqan qara shańyraqtyń jalǵyz qaraqshysy da osy. Qatyn-qalash, bala-shaǵanyń ortasynda aıǵyrdyń tezegindeı bir tóbe bop otyratyn Qara Dıýdyń ózi sıaqty bir kezde búkil zatondaǵy kózge túsetin eńseli úıdiń biri edi. Qara Dıý qara shańyraǵyn máńgilikke turǵyzdym degen. Endi... "prodaetsá na slom". Qabyrǵaǵa qara maımen battıtyp turyp jazǵan bir aýyz sóz Jaqyptyń betine jaqqan qara kúıeden kirgen-shyqqanda júregine ıne bop qadalady. Ótken zamannyń jurnaǵy Qara Dıý bir atanyń urpaǵyna qazyq bolǵanda sen qara shańyraqty ustaýǵa da jaramadyń-aý degen bir oı kókeıinen ketpeı-aq qoıdy.

— Yqash!.. Maqash! Toqash!.. Týý, aljytqan qudaı-aı! Jaqash, úıge kirip sháı ishe qoıshy?.. Aınalyp keteıin, Dáý qaınaǵamnyń kózi toı...

Qara Dıýdyń súıegine qyna shyqsa da Dáý qaınaǵasyn aýzynan tastamaıtyn jalǵyz ǵana Bıbisara kempir. Bıbisaradan basqa zatondaǵy jataqtar kvartalynda qazir tiri jan qalmaǵan. "Bizdiń úıden sháı ishe ketshi!" — dep úsh mezgil kóldeneń ótkenniń sońynan júgirip, kóringenge jalynyp kep júrgeni. Bıbisaradan endi qashsań qutylý joq. Qazir baramyn dep betin ári qaratyp jiberdi de syrt aınala berip, úlken adamdy nesine aldadym dep taǵy ókindi.

Kún jambasqa jańa túsken eken, kombınattyń býdaqtaǵan kók tútininen shar tabaǵy talaqtaı bop tulan-tutyp tur. Búkil qalany órt shalǵandaı, tereze ataýly qyzyl jalyn bop shalqıdy. Keme toqtaıtyn eski pırsten sozylǵan mıkroaýdan ystyq qaıta ózennen soǵatyn keshki samaldyń kózin de bitep tastapty. Qorap tárizdi iri panneldi qaptaǵan tas úıler jataqtar kvartalyn eki búıirden syǵymdap, bir kezde mal jaıylatyn jońyshqaly ózekke shyǵyndap ketken. Qaǵyrdan burq etip jyndy quıyn kóterildi de qyzyl topyraq shańdy qýalap aparyp jataqtardyń jurtyna tyqty. Tańnan beri aryldaǵan búldozer men ekskavatorlardyń, azynaǵan samosvaldardyń bazary tarqaǵan. Yrsıǵan úıler, úńireıgen esik-terezeler tym-tyrys keshki tynyshtyqta qıraǵan eski zırattyń mazarlaryńdaı úreıli. Osy kóń-qoqyrdyń tóbesinen soraıyp-soraıyp tónip turǵan kótergish krannyń qalyń ormany jemtigin búktep alyp endi julmalaýǵa kirisken qaraqustyń úıirindeı edi. Jadaý kórinis Jaqyptyń jamaý kóńilin taǵy da shym etkizdi.

Aǵaıynmen aralastyǵy joq Jaqyp jataqtardyń jańa tútinnen adasyp qalǵan. Qazir olardyń qaıda kóship qonǵanyn da bilmeıdi. Bilemin deıtin eresekteri soǵystan oralǵan joq odan sońǵylarynyń aty-jónin de durystap suraǵan emes. Ómiriniń aıaǵynda ákesi Qara Dıýdyń ózi de kil bala-shaǵa, urǵashylardyń ortasynda qalyp edi. O dúnıege asyqqany da sodan shyǵar. Janazasynda quran aýdarǵan mollaǵa Jalbaǵaıdan basqa bir adam Tólesh degen durys aty-jónin de aıtyp bere almapty. Búkil óren-jaranyn bir shybyqpen aıdaǵan qatygez baıǵus kóziniń tirisinde artyndaǵylarǵa óziniń kim ekenin de qulaǵyna quıyp ketpepti-aý. Óldiń Mamaı qor boldyń degen osy da.

Prıstannan álde bir keme kúńkildedi. Bala kezinde shylpyldaq shaban parohodtan bastap ary ótken, beri ótken "astaýǵa" deıin daýysynan sanap alýshy edi. Qazir de qarlyqqan úninen plot, álde barjy súıregen býksır ekenin sezip tur. Sonyń anyǵyna jetkisi kelgendeı Jaqyp burqyldaq kósheniń shańyn sypyryp jaǵaǵa tartty.

Aýrýhanadan shyqqannan bergi ádeti osy. Alǵashynda birer aptadaı jıen qaryndasynyń úıinde jatyp edi, qýyqtaı úsh bólmege syımady. Onyń ústine dúnıe jıýǵa pysyqtaý kúıeýsymaq bolǵardyń aǵashyna qotandastyra qara shańyraqta qalǵan iske tatyr qoqyrdy túk qoımaı tyqpyshtap alypty. Dachaǵa kerek edi dep birer tósenish pen shıqyldaq raskladýshkany qınalyp qaıtarǵan, qada basyndaǵy qaraker bıeniń qańqa basyn alyp ketpegenine qudaıǵa shúkir, "Iapyr-aı, bul jurttyń nıetin baıyǵan saıyn jylan jaılap bara jatqany nesi?.." Saýdyraǵan aǵashtyń betine qaraımyn dep butyndaǵy dambal bop ketken shalbaryn aýystyratyn óńi bútin kostúmi de joq. Er jetken eki bala tyltıtyp bes jasyndaǵy ıt kóılegin súıretip júr. Qaryndastyń da ońyp turǵany shamaly, kúnine bir mezgil shıfoner men býfettiń shańyn jalap shyqsa baıdyń keregi joq sıaqty. Qara shańyraqtyń kiltin suraǵanda, "kúıiń kelispeıdi ǵoı" — dep ótirik kúńkildegen, biraq, kózinen, "ketseń qaıteıin" degen nemketti shyraıdy tanydy. Áýelde bir mezgil kostrúlin súıretip kelip júrdi de Jaqyp, anaý tyltıǵan kúıeýińe jabý satyp ápershi dep júz elý som bergen soń kaıtyp bet kórsetýdi qoıdy. Tegi, e, mynaý áli ólmeıdi eken dese kerek. Baıaǵyda jurt bulardy "jarymaǵan jataq" dep kemsitetin. Sol ras shyǵar. Jaqyp, ákesiniń ózine urysqanda: "batyrdan bı, bıden ury, urydan qary, qarydan bári týady" deıtin sózine taǵy da bir júgindi.

Rasynda býksır eken. Joǵarydan túsipti. Tanaýy kókte saýyry sýda, ap jylandaı sobalandaǵan uzyn plotty myqshıa tartyp barady. Buqtyrmanyń tómengi saǵasyn qazir ózen deýge de kelmeıdi. Arǵy jaǵa men bergi jaǵanyń qashyqtyǵy on shaqyrym. Quıǵanda shlúz ornaǵannan beri baıaǵy jáıpaq "astaýlar" jaǵaǵa shyǵyp qalǵan da onyń ornynda teńizdiń tanker, katerleri men "raketalary" shıyrlap júr. Pırstegi taqtaı baspaldaqtar da quryǵan. Beton qaptaǵan qoınaýdaǵy zemsnarád, tas tıgen, qum tıgen barjylar, ár túrli katerler men shhýnalardyń arasyna qol sıar emes. Bir kezde "kapaıgorod" atanyp ketken jataǵan úıli zaton kádimgi portqa aınalǵan.. Biraq, jurty aýyp, qańyrap qalǵan tym-tyrys ıesiz meken sıaqty qalanyń jólikteý ysqaıaq saýdagerleri men qyrdyń qymyz múńkigen kúpili bazarshylary sapyrylysyp jatatyn shatyrly jármeńkeniń ornyn tappady. Plájdiń qum jaıdaǵynda kilkigen kók jalqaq mazýt batar kúnniń qyzyl shuǵylasyna kók atlastaı jaltyldaıdy. Marqum ákesi, bul ózenge shomylǵanda sýǵa ketesiń dep beline arqan baılap, bir ushyn ustap otyratyn. Qara Dıýdyń Qarashelek degende shyǵarǵa jany ǵana bólek edi. Sóıtken ákege ne jaqsylyq istedi?..

— Che, Iashka, lúbýıýshsá svoım atroshestvom?! Lájıt, ıazvı zaraza, lájıt ono!..

— A, dádá Osıp! Promyshláem, znachıt?..

— Kakoe tamo promysel! Nynche vsá jıvnostv glıstah!.. Vsem odno nazvanıe — sorochkı... Sor, znachıt. Zato blagodat, po nesýreznomý v ogorod ne lezesh, dak skrebı vılamı na býhte da oroshaı. Kak, ogná vo rtý ne derjısh?..

— Ne-e...

— Malades!.. A ıa, ıazvı, súdy s ostrova prý, za spıchkoı. Ia, ved, vrode hozáın tamoshnıı. Artısy!.. Prıdýmalı toje, ohronát poslednego kosogo. Ýmora! Teperıche hot korov streláı.

Dádá Osıp baıaǵy qalpy. Jaqyptyń Qarashelek kezinde osyndaı sıaqty edi, tuzdaı kózin totıaıynmen boıap qoıǵandaı jyl ótken saıyn janary jarqyrap barady. Tek býryl saqaly boz tartyp, sháýshıip sıreı túsken tárizdi. Shal qyryqjamaý qaıyǵyn shyǵyrshyqqa baılady da ketýge yńǵaılandy. Urynarǵa qara tappaı turǵan Jaqyp syrahanaǵa súırep kórip edi:

— Áı, qazirgi syra qyı tatıdy! — dep shal qazaqtyń jalpaqshasyna bir – aq kóshti. — Galımyı ýksýs! Buqtyrmanyń sýy azǵan soń, syrada ne qasıet qaldy deısiń. Onan da, bastyqtar aıtpaqshy, shto-nıbýd sýshestvennyıdyń ózi artyq!..

— Mykrchán aman bolsa ol da tabylar.

— Meıli! — dep shal baıǵus kóne ketti. — Sen túgili ákeńniń kóńilin de qaldyryp kórgen joq edim.

Onysy ras. Sharýaqor Osıp Qara Dıýdyń tıanaqtylyǵyn jaqsy kóretin de Qara Dıý Osıpke shananyń shabaǵyn, arbanyń onyqy-munyqysyn tegin jamatyp alǵanyna máz edi. Lagonnyń túbinen, qonaqtan artylǵan bótelkeniń sarqynynan Osıpti qur aýyz qaldyrǵan emes. Jas shamasy bir-birinen edáýir alshaq bolsa da ekeýi teteles abysyndaı shúńkildesip kep otyratyn. Jaıaý qýlyqqa Osıp te aldyna jan salmaıdy, "jumys qoldan qorqady, áńgimemen bitedi" dep Qara Dıýdyń sharýasyn uzyn saryǵa syrǵyta-syrǵyta soǵymnyń aıaǵyna irkedi de shaldy qasyna alyp, asyqpaı otyryp túrtinip taýysatyn. Jaqyp Lesáǵa úrilengen soń Qara Dıý tipti quda boldyq dep jata jabysyp, bel qudasy aqsaq egerdi moıyndamaı-aq ketti. Degenmen, Osekeńniń daýysy jińishkerip, aqúrpik balapannyń qylqıǵan moınyńdaı endirshegi bylqyldap qalypty.

— Iashka, ty ne slyhal? Narod raznye porút, býdto lektrostansıý na atomnyı ráktr perevodát, a vodý na volú?..

— Ne...

— I verno. Skazyvaıýt, poslá ne tokmo travoı, daje býránom ne zarastet. Blago v vode ýtopıtsá, nejelı komara kormıt.

Kókiregi syryldap júrip ókimettiń sharýasynda ne qaqysy bar eken dep oılady.

2

Shyqardaǵy shashlyqtyń mańǵaly jylan jaılaǵandaı keýip jatyr eken. İshtegi jurttyń gýili de sarań. Mikirjan atanyp ketken búkil Zerendidegi jalǵyz armán Jaqyptyń tóbesin kórgennen-aq qudasy kelgendeı qýandy.

— Oı, dárágoı, jib-sdarop?!. Prosım pojalıýaıt! Mántı es, sháshlık býdıt! Syra hot ýtapıs, a... en-to... en-to... lesarýbam toje býdıt!..

Baltashylardy da, sal aıdaýshylardy da kóre almady. "Taǵy taıga" sýalǵan soń bul jerdiń de sáni qashqan eken. Mikirjannyń búgingi jamaǵaty otyryqshylar — qaırań sasyǵan usaq-túıek kirekesh kemelerdiń matrostary men jaǵanyń jumysshylary. Sapyryp jatqandary da shamaly, bir-bir shabaqtyń quıryǵyn emip, qysyr áńgimeni soǵyp otyr. Áıteýir, ıisi sýǵa jaqynnyń kúndegi ádeti osy. Bir sapty taıaq syranyń ústinde saǵat boıy sońǵy jańalyqty bir qaltadan bir qaltaǵa qoparyp, aqyry arzan anekdotpen tarqasady. Mikirjannyń Jaqypqa quraq ushqanynyń jóni bar eken. Jurttyń qaýqaryn qaltasyna túspeı-aq biletin qý ǵoı. Eger Jaqyp sıaqtylardyń at shaldyrmada shashqanyn eseptese, jataqtar kvartalyn san buzyp, san turǵyzýǵa jetip qalǵan shyǵar.

Anısımniń Petkasy qara kóleńke buryshta otyr edi. Aldyndaǵy qańyltyr tabaqtaǵy bes mantysyn bes ret qolyna alyp bes ret aýzyna aparmaı qaıta tastady. Jaqypqa jaqtyrmaı qarady Jaqyp ta ony baıqamaǵandaı boldy. Ekeýiniń eptegen dostyǵy da bar edi. Kezinde zatonnyń eki atamany kombınattyń shı borbaılaryn ózenge jolatpaı zar qaqsatatyn. Lesáǵa baılanysty ekeýiniń arasynan mysyq ótip ketti de búginde syrttaı kisineskenmen ár qaısysynyń ishinde bir ıt yryldap jatyr.

— Iashka! Chto, ý tebá zrachkı belmom zaroslo?!

— A, Pet?! Tirimisiń?..

— Nejalýemsá. Prohodı, vse ravno odno dermo, podelımsá.

— Raqmet. Meniń artyq aýyz qonaǵym bar, saǵan aýyrlaý tıer, óziń kel, — dep Jaqyp pen Osıp shal túkpirden bir stoldy tandap otyrysty.

Petr eki tilge de sýdaı edi. Tek, jurt kózinshe qazaqsha sóıleýdi jaǵympazdyq kórgen. Qanshama kergip baqqanmen qulannyń aıǵyryndaı osqyrynyp jalǵyz otyra almady da aldyndaǵysyn sıyryp tastap, kúrjıip baryp Jaqyptarǵa qosyldy.

— Ty chto ko mne ne zahodısh?

— Seniń qaıda turatynyńdy ıt bilip pe?..

— A ty ne vıláı. Delıt to nam nechego... Baba estbaba, cheı porog ona ne pereshagıvala. A my bylı drýzámı, drýzámı ostanemsá...

Eptep tartyp alǵan eken. Sózi durys. Aıtyp otyrǵany da durys. Biraq, baıaǵy kez bolsa endigi ekeýiniń biri edende jatatyn edi. Jaqyp ózin-ózi ustaǵan boldy, áıtse de ishindegi ıtine taıaq tıgendeı jaly kúdireıip baryp basylǵan. Múskene shal muny da seze qoıdy.

— Pet, sen qyrtpaı otyrsań qaıtedi?! — dedi. — Ádeıi kelgen qonaqsyń apetıtin buzba. Áı, Mikirjan, albasty basyp jatyr ma?!.

Zaton — shal syılap ósken jurt. Shaldar uryssa, talasyp jatqan ıtterine de aqyl kiretin. Ekeýi de dástúrdi buzǵan joq. Jaqyp aýrýhanadan shyqqannan beri ishimdik ataýlymen úzildi-kesildi qoshtasqan. Orazasyn buza almady. Mikirjannyń buryshtap, ýksýstap ákelgen qyzyl kúreń shashylyǵy men bir shómele kók pıazynan qashyr-qushyr asady da "tek senderge ǵana" dep qoıǵan defısıt konáginen bas tartty. Marka saqtaý úshin kerek sátterde barmenniń jurttyń silekeıiniń soryna Ararattyń "Erevanyn" shyǵaratyp ádeti. Maqtanshaqta bolsa pysyq, tappaıtyny joq. Osynda týyp, osynda ósse de qanshyl, Armenıaǵa jylyna bir baryp kaıtady. Biraq, qanshama orysshany burmalap, kejelep sóılegenmen, ana tilin bilmegen soń aǵaıynǵa otyǵý da qıyn bolsa kerek, zatondaǵy kúrkesi men mangalyna jyl saıyn qaıtyp kelip júr. Neden turǵanyn kim bilsin, eki etajdy osobnák pen "ladanyń" tórkinine obhs ta jete almaı-aq qoıdy. Obaly káne, bul kúrkege Mikirjannan qylap ıe de joq. Birer dúrkin aýystyryp kórip edi, zerendikter syra ornyna sıvýha iship, shashylyk dep shandyr shaınap ketken soń aryzqoılardyń ózi-aq at-túıedeı qalap qaıtaryp alǵan. Albasty basqyr, jampozdyqqa kelgende aldyna jan salmaıdy-aý. Jaqyptyń qyrys qabaǵyn tamyryn baspaı-aq sezdi de "Erevannyń" aýzy ashylmaǵan ekinshi shólmegin, "daragoı, paslednıı" — dep jylpyldap júrip qaltasyna súńgitip jiberdi.

Jaqyptyń bedeli zatonǵa "Erevansyz"-aq belgili edi. Manadan janasarǵa syltaý tappaı otyrǵan aǵaıyndar ár nárseni jaqaýratyp kelip qamap aldy da amandyq-saýlyq pen "jan ashyrlyqtyń" esebi elý somnan asyp jyǵylǵan. İshpese de solarmen birge mańdaıy jipsip, jalǵyzsyraǵan kóńili úıir taýyp, bir jasap qaldy da muny kópten kúgkendeı, tyńdaıtyn qulaq izdegen sózsheń aýyzdar pálsápa men kisiliktiń taǵyna bir-bir minisip tústi. Aıtatyndary baıaǵy sol bir ýaıym: Buqtyrma teńiziniń taǵdyry, balyqtyń búkil qoryn eki jylda jep alyp balyq zavodynyń qańyrap bos turǵany, tasıtyn júk, baryp qaıtatyn óristiń tarylǵanynan kesiptiń azaıyp bara jatqany, áıteýir kemeshiler men balyqshylardan búginde baqtaıǵan sıaqty. Ótirikte emes, senýge de bolmaıdy. Jaqyp osynyń bárin selqos tyńdaǵan.

Týasy, kesip tandap, ıá qaraketsiz qalam dep qobaljymaǵan basy taıgada kisikıik bop júrip el arasynyń tirligin, aýyl úıdiń ósegin tosyrqaıyn degen be, álde zatondyqtar tym ýaıymshyl bop ketken be, áńgime qulaqqa jat, ersi kórindi. Áıtpese, qun kóristiń qamy er azamatqa júk bolyp pa.

— Dádá Osıp, úıiń neshe bólme?

— Nesheý deımisiń?.. Tórteý ǵoı, — dep shal nege surady degendeı Jaqypqa synaı qarady. — Podvalyn qosqanda segiz. Biraq, onyń ekeýi kempirdiń qoımasy da ekeýi masterskoı.

— Al, aralda she?

— Aralda deımisiń?.. Onda endi bir-eki bólme, qora-qopsy degen sıaqty...

— Malyń bar ma?

— Mal ma?.. Endi bir-eki sıyr, buzaý-torpaq, toqty-torym... malǵa sanalsa qaz-taýyqta qajaq-qujaq tústi k aıyrýǵa jarap qalady...

— Osydan on bes, jıyrma jyl buryn ǵoı jalǵyz eshki, masterskoıyńdy qosqanda qýyqtaı eki bólmeń bar edi.

— Bul kýrkýl qulyndy bıesi men bir úıir kúrke taýyqty jasyryp otyr, — dep Petr shaldy qolqadan qoıyp qalǵandaı boldy. — Búgingi zamannyń pomeshıgi emes pe!..

— A, ty, otshelnık, pomalkıvaı! — dep shal da shaq ete qaldy. — Tórt bólmeli páterinde sıraq sıatyn oryn joq. Al, aq "ladany" ákeń Anısım aıdap kórdi me?!.

Zaton jurty ejelden kombınat turǵyndaryn jaqtyrmaıtyn. Karerde tas qazǵan kenshiler men metal qorytýshylardy qaraǵa sanap, ózderin aq súıektiń sanatyna qosýshy edi. Eki kózi ózen men dal ada, órisin sodan taýyp, ósimin de sodan jınap, ólip bara jatsa kúrek pen qaılaǵa qol sozyp kórgen emes. Bir tútinde bir adamnyń qoly qımyldasa, qalǵany sonyń tileýin tilep qarap otyratyn. Petrdi otshelnık dep shaldyń qorlap otyrǵany sol dástúrdi buzǵandyǵy úshin bolýǵa kerek. Qanǵa sińip qalǵan jalǵan namys ólmeli shaldyń etinen de qyjyldap shyǵa keletinin qaıtersiń.

— Al, dál osy jerdegi baıaǵy traktırge ózińnen artyltyp soqyr tıyn shashyp kórdiń be?

— Dádá Osıptiń qazir de shashyp júrgeni shamaly! — dep shkıper Ramazan fýrajkasyn samaıyna osyrta kıip, bizdi de kórińder degendeı Mikirjandy kaıta shaqyrǵan.

— Seniń de shashylǵanyńdy kóreıik! — dep shal buǵan da jaýap tapty. — Qol astynda bir flotılıa. Jeke menshik motorly qaıyǵyńdy malǵa qospaǵanda bir óziń bir kvartalǵa sımaı jatqan joqpysyń! Ákeń marqum jeti tıyn qudaıyǵa qınalatyn sarań edi, aýzyńa túkirip ketpese alaqanyńdy bir jazshy káni!..

Jaqyp jurtty ospaqtap otyryp biriniń qoımasyn birine qazdyryp aldy. Jylap iship, shyńǵyryp qyr astyna júgirgen bir pende tabylǵan joq. Bas jaǵyn toltyra almaı jatqany bolmasa, as jaǵy asta tók sekildi. Mashına men motorly qaıyqtan bastap ár tútinde aıaq artar bir kólik bar eken. Asyl tuqym da emes, qoraǵa úretin qandeni kúshiktese toıyna restoran jaldaıtyn tyrash zatonnyń nıetin Jaqyp astamshylyqqa joryǵan.

— Iashka, sen bizdi synaýǵa kelgennen saýmysyń? — dep Osıp ataı keıip qaldy. — Biz kedeımiz dep otyrmyz ba? Artyq áńgime aıtylsa, ol el qamy. Baıaǵydaı bir saptyaıaq syrańdy ishken soń syzyp úıge qaıtatyn ýaqyttan jurt ozǵan. Búginde sýsyn ústindegi syr da qymbattap barady. Seni jyl on eki aıda bir kóremiz. Óziń ne bitirip júrsiń, sony aıtshy?

Shal jandy jerinen tyrp etkizbeı ustaǵan soń Jaqyp bulqyna almaı qaldy. Qalta jomarttyq, qaıyrymǵa degen márttiktiń bir sátke meselińdi kótergeni bolmasa basqa pendeden tóbeńdi bıiktetpeıtinin ózi de sezetin. Basyńnyń bostyǵy, tizginniń joqtyǵy kúndelikti kúıki tirlikten qutqarǵanmen kóńildiń qońyltaqtyǵyna arasha túse me. Ol da ánsheıin jaýyrdy jaba toqyǵan adamnyń ishtegi kúıigin jasyrǵany da. Jaqyptyń osy jarasyn shal taǵy da qanyn shyǵara qasyp-qasyp aldy.

— Qaraorman anaý, qańyrap qalǵan. Sen úshin gorsovettiń snos bólimine de biz bardyq. Endi tym bolmasa sol daıar orderdi alyp, qara shańyraqtyń ornyna el qatarly tútinińdi shyǵarmaımysyń?! Seniń bizge jurtqa uqsap úı bolyp qalqaıǵanyń ǵana emes, sol jurtpen birge qaınaǵanyń kerek edi toı. Kak medved, zımoı ýhodısh v taıgý na spáchký, a letom súdy jırovat prıhodısh. Horosh, ty, pará!.. Chelovek ty lomovoı. No dlá taıgı ı bez tebá topora naıdút, ejelı, pokýda esti chavo rýbıt. A, skazyvaıýt, shto na osnovnoı -to korm desátkı mıllıonov mozolnyh rýk ne hvatat...

— Dádá Osıp, sen osynyń bárin qaıdan bile beresiń?

— On, bul túkpish shalyń bastyqtarmen jaqyn júret te, — dedi Petr. — Kúnine bir kúrke taýyq gonorar tólese, bastyqtar turmaq men de saırap berer edim!.. Bir araldyń baılyǵy ne istetpeıdi deısiń!..

— Shto bastyq?! Olar da sen sekildi shyǵarda jany bar pende! — dedi jan jaǵyndaǵy jurtty jaıpap otyrǵan shal.

— Tokmo onı ýmeıýt po sýreznomý, po gosýdarstvennomý kýmekat. A shto tvoıa bashka, chýgýnnym lıtem sdelana?!.

Jigitterdiń sıgaretin de qanaǵat tutpaı birin tamyzyp, birin laqtyrǵan Osıp áldekimnen qańsyq "prıboı" taýyp aldy da tútindi sarańdyqpen murtynan ǵana shıratyp shyǵaryp, dúnıeni qıratyp tastaǵandaı mindetsip baqty. Ramazannyń ótinishin Mikirjan arzandatyp, qulyqsyz oryndaǵan. Básekede Jaqypqa jete almaǵan soń "bizdiń óńeshten rjavchına da óte beredi" — dep qýaqylyqpen jeńgen boldy. Sonyń ózin de bireýdiń qazanyna súbe salyp bergendeı buldap, onan qashty, munan qashty qysyr sózdi qaıraqtaı ezip, áńgimesin taǵy da Jaqypqa ákelip tuıyqtady; bir jyl týyp birge ósken tól ekendigin aıtty, aǵaıynshylyǵyn, kóńil jarastyǵyn da qaldyrǵan joq, shkıper bolsa da qolynda bıligi baryn sezdirgisi keldi me, Jaqyptyń "moráktyń kókjaly", "byvalyı podvodnık" ekendigin dásterdeı, qylyp, aqyry katerge qyzmetke shaqyryp tynǵan. Músirkeýshiniń kóptigi Jaqyptyń namysyna tıdi. Búginde aqyldan arzan nárse joq. Oqyǵan, estigenniń bárin sanaǵa talshyq qyla berse, bul jurt balasynan danasyna sheıin danyshpan bop ketpes pe edi. Salpaıyp tyńdaı berse ósıettiń tańǵa deıin taýsylmaıtynyn sezdi de Osıp shalǵa zorlap otyryp raqmet aıtqyzdy.

3

Zatonnyń túngi ottary qalanyń úlken oshaǵynan úzilip túsken ushqyn sıaqty eken. Ortalyqtyń záýlim úıleriniń terezesi men reklamalardyń qyzyldy-jasyldy qulpyrmasynyń pysy basyp – aq tur. Shtılde jatqan qap-qara tuńǵıyq sýdyń beti úreıli, jarda turǵan adamnyń ózin jutyp jiberetindeı. Qara túnekti úńgip, ár tusta pırstiń irili-ýaqty projektorlarynyń saǵymy qańǵyp júr.

Osıp shal saqtyq úshin qaıyǵynyń shynjyryna qulyp salyp qaıtty. Buryn qaıyq túgili zatonnyń kaqpasyna ilmek túspeıtin edi. Shal aqtalǵandaı:

— Solaı, Iashka, qazir kúzet kúsheıgen, sartırge deıin qulypta saqtaıtyn bolǵanbyz! — dep kiltin kúmisten ardaqtap ámıanyna tyqty.

Óristen yńyranyp qaıtyp, aqyrdy jaǵalaı jýsaǵan túıelerdeı qoltyqta teńkıip -teńkıip barjalar, sýhogrýzdar jatyr. Jıekti sylp-sylp jalaǵan maıda tolqyndardyń ájiminde baýyry jarqyrap usaq balyqtar irkilip qalypty.

— Glıstach degeniń osy, — dedi shal. — Bul shirkinnen shaǵala da jerkenedi.

— Nesine jerkensin! — dep Petr shal sózin ótirikke jyqqysy keldi. — Sol shaǵalań jerkenip emes, osyny jeımin dep qurttap qyrylǵan shyǵar-aý...

Jaqyp bala kezinde adamnyń shemenin kórip edi, al balyqtyń shemen boldy degenin estigeni osy. "Ónbeıtin sharýaǵa óndirshegińdi sozba" — deıtin ákesiniń ósıeti sebep boldy ma, jaǵada týyp, jaǵada ósse de tor quryp, aý súzýdi kásip qylmaı-aq keledi. Teńiz túbinen kóterilgen qoqystan Buqtyrmanyń aýyrǵany, jándik ataýlynyń dertke shaldyqqany Mikirjannyń qúrkesindegi kóp áńgimege de tıek bolyp edi, qazir sonyń shet jaǵasyn kózimen kórip turyp ta ishi onsha qınala qoıǵan joq. Tek sózge de torsańdaıtyn kóńilshek shaldy aldap:

— Barǵa qanaǵat, shalym, tiske syzdyq bop jarytpaıtyn shabaqty ýaıymdap qaıtemiz, — deı salǵan, bul joly Osıp te qyńyr shappaı qulaı saldy.

— Táıiri, balyq degen sóz be?! Balyqtyń tegi baqa da! — dedi. — Jıyrma jylda teńiz túbi ornyqsa bári de qalpyna keledi desedi. Tek oǵan deıin kim bar, kim joq...

Kúnde tyńdaıtyn qulaqqa shaldyń "myljyńy" ermekke jaramaı qalǵan soń Petr ilgerlep ketken, burylystaǵy shaqyraıǵan jetim lampanyń túbinen ádeıilep tosyp alyp, jetekke kónip tompyldap kele jatqan Osıpti taǵy da teris buryp jiberdi:

— Sol jıyrma jylyńnyń on jyly ótip te ketken joq pa?..

— Nemene, ótse oǵan teńiz kináli me?! — dep shal jaǵalaspasań qaıtedi degendeı oǵan shamdana qarady.

— Qoıdyq, oıbaı, qoıdyq! Senimen talasatyn tasyp bara jatqan bilimimiz de joq. Buǵan ǵylymı dáreje berip qutylmasaq qulaqqa tynyshtyq bolmas!..

Eski zatonnyń ıen kóshesine sımaı kele jatqan shal kekesinge de qyńbady. Shaldyń aty shal da, qanshama sózi pysyq bolǵanmen, stakan jarysynda jastarmen básekelesemin dep qajyńqyrap qalǵan sıaqty. Sonda da burqyldaq shandy rezeńke buǵylymen buralaı sapyryp, taqymdap qalar emes.

— Teńiz jaryqtyqqa tynyshtyq berdik pe, on jylda astaýyn on tóńkergen joqpyz ba, — dep áýenine qaıta kóshti. — Qazirdiń ózinde sý qory otyz segiz mıllıard kýbometrge jetpek edi, kóktemde ǵana jıyrma segizge qylt-qylt kóterilip, kúzde qaıtadan on segizge bir-aq quldyrap júr ǵoı.

— Iapyr-aı, Ertis pen Buqtyrma qosylyp munyń yndynyn áli toltyra almaı jatqany ma?

— Qatqany toltyra ma?! — dep shal endi Jaqypqa dúrse qoıa berdi. — Túk qoımaı ormandy otap ózendi sýalttyń! Altaıdyń bet-aýzyn aǵashpen jyrymdap tóbesindegi muzyn qurttyń! Seniń kesirińnen teńiz túbi jyl saıyn bes metr balshyqpen ósip jatqanyn bilemisiń?! Yndyn deıdi ǵoı! Aldymen seniń yndynyńa taıaq júgirtý kerek! — Aýzy sóılese aıaǵynyń astyn umytatyn shal mashınanyń taz dońǵalaǵyna súrinip baryp qaıta turdy da maıyn tamyzyp turyp balaǵattap saldy. — Teńiz!.. — dedi, sosyn bárine taz dońǵalaq kinálideı ádemilep taǵy bir tepti. — Teńiz jaryqtyq mindetin atqaryp-aq jatyr!.. atańa nálet, kúresinge sımaǵan búgingi jurt kesheni de kóń-qońyrmen ıemdenip alǵan... Lektrostansańnyń tórt óńeshine ǵana on segiz mıllıard kerek. Al onan tómengi san qalanyń sansyz kásibin kim sýsyndatady?.. Árıne, jamandasań da osy teńiz!.. Sý tapshy, sý, bildiń be?! Sonan soń da apta saıyn shlúzdi ashyp, laqyldatyp aqtarady da jatady... Balyq!.. Balyq degen chepýha!..

Jataqtar kvartalynyń jurtyna jetken soń Jaqyp Osıp shaldy ilgeri jiberip joldan shyqty.

— Úıdi taýyp jetemisiń?

— Jetemin ǵoı, — dedi shal. — Tórt aıaqtasam da jetem! Tek taǵy bir shylym ber. Ońashada tartyp almasam, úıdi ystadyń dep qatynnyń qaqyldaıtyny bar.

— Áıteýir, kirgizedi ǵoı?..

— E, kirgizbese kıimimdi esikten laqtyrarmyn. Ondaı ósekti estigeniń bar ma? — dep shal aldyn ala kúlip qoıdy. — Men sıaqty bireý úıine kúnde iship kelip, mazasyn ketirgen soń qatyny kirgizbeı qoıypty. Erteńine joldasyna aıtyp muńyn shaqsa, ol syǵyr: sen úıińe jete bere tyr jalańash sheshin de esik ashylǵanda bar kıimińdi ishke laqtyryp jiber, sosyn kisápir bolsa da kirgizedi dep aqyl aıtypty. Kelesi kúni taǵy da kiresili-shyǵasyly qaıtqan baıǵus bar kıimin sheship alyp esikten atyp jiberse: "grajdane pasajıry! Býdte ostorojny! Dverı zakryvaıýtsá!" — degen dektrdiń daýsyn ǵana estip qala beripti. — Shal qaqalyp-shashalyp ózi kúldi. Ekeýi onyń kóńiline bola qosylǵan. Temekini biraz tildep alyp: — Al, endi osynyń qyzýymen qyzyq-qyzyq tús kórińder! — dep shal tompańdap soqpaǵyna tústi.

Bıik úılerdiń únemshil terezeleri birinen soń biri jalpyldap óshe bastaǵan. Jaqyp pen Petr shaldyń qarasyn edáýir uzatyp saldy.

— Trepach vyssheı markı! — dep Petr shaldyń kóleńkesin de jaqtyrmaı turdy. — Pro vsákoe jıte, daje pro metre sıvılızovanye anekdoty gýtarıt mastaq. Tolko vse eto slyhannoe!..

— Estigen qulaqty jazǵyrma, — dedi Jaqyp. — Ekeýmizdiń eń bolmaǵanda estigen nemiz bar?..

Temeki tartyp biraz bógelisti. Bir-birin qıa almaı turǵandary da shamaly. Ótirik te bolsa shurqyrap tabysyp, endi dúrdıip taraspaýdyń jasandy ınabaty edi.

Aqyry kóńilsiz tarasty. Báteńkeniń julyǵynan kópirgen maı topyraqtyń kebir talqanyndaı ashshy shańyt ár qaısysynyń qolqasyna keptelip ketip edi...

4

Jataqtar jurtynyń úńireıgen terezeleri ulyp qarsy aldy. Shekesine sham jaǵyp alǵan kótergish krannyń ormany qalyń múrdeni tóbesinen tintkilep túr eken. Shaqyraıǵan jaryq sary topyraqpen shaǵylysyp, zapyrandaı sap-sary saǵym shashyp tastapty. Sary saǵymnyń astynda Bıbisara kempirdiń jalǵyz terezesi syqsıyp jatyr. Búgin kóshemin degen kempir taǵy da qozǵalmapty. Kózine sol ǵana kúıik bolǵandaı, kóshse kóshse eken dep edi... Dińgek basynan sáńireıip ózine telmirgen qý basqa kózi túskende denesi túrshigip, úıge kirýge júreksindi de taǵy da ýaqytty soza turmaq nıetpen qıraǵan dýaldy aınalyp qyrǵa betin tosty.

Qalanyń apany jamyraǵan qyzǵylt sam. Saǵym astynan teńizdiń qyrǵa jóńkilgen qaraquryq jony kúdireıdi. Jaldanyp, jerden bıiktep ketken eken. Jaǵalaýdaǵy tas úıler kókjıekke kóterilip bara jatqan keme kerýeni sekildi. Pırs projektorlarynyń qaıshylasqan tarǵyl jolaǵyn ún-túnsiz qaq jaryp tuńǵıyqtan shyǵa kelgen qara tanker typ-tynysh jýsap ketken kemelerdi shetinen súzip turǵyzatyn qara albastydaı anadaıdan aıbat shegip, ókirip-ókirip aldy. Osıp shal aıtqandaı "teńiz jaryqtyqta" tynyshtyq joq eken. Túnde de asyrap jatyr. Balaǵynyń bıti bar jurtty bylaı qoıǵanda, shal-shaýqandar da ýaqytpen jaǵalasyp, tirshiliktiń pushpaǵyna qosa oralyp júr. Jaqyptyń kóńiline búl teńiz qonaqtamaı-aq qoıyp edi. Tek túske ǵana kiretin túngi sýretine túńǵysh ret ǵajap qalyp túr. Kóshesiniń arǵy-bergi basyna salyp-uryp jaıaý shyǵatyn qala da dalıyp ketken sıaqty. Kókjıek keńeıgen, tanaýdan túrtip turatyn orman da ıek astyndaǵy taý qyrqalaryna qashyp tyǵylypty. Bir kezde jataqtardyń pishendigi, órisi bolǵan sarǵaldaqty sary jonǵa qazir qaıyq qana qatynaıdy. Qaıyn -juraǵattyń jurty da sonda qalǵan. Mynaý ulan-qaıyr tirlikti kórip turyp, ne qalaǵa, ne dalaǵa qatynaspaı, bir saýyn, bir tutam ogorodqa telmirip búkil jataq qalaı kún keshken dep tań qaldy. Múmkin, Jaqypty kúni búginge deıin ómirdiń qalyń ortasynan qaqdaılap kelgen de sol bir ógeılik shyǵar. Qanshama enshim bólek, etim basqa degenmen súıeginde qarysyp qara Dıýdyń bir qasıeti otyrǵany haq. Áıteýir, ýaqyt óshire almaıtyn ótken kúnderdiń izi kóńiliniń jaılaýyn sonydan qaıyryp alady da turady. Bir ǵana Jaqyp emes, onyń búkil qurdastarynyń sanasyn sol kúnderge baılap tastaǵan sıqyr — qyrqynshy jyldardyń psıhologıasy ekenin kazirgi eseppen ólshemese de bar tabıǵatymen sezinedi. Qudaıǵa shúkir, ózderine deıingilerdiń astamshylyq mindetinen, ózderinen keıingi etek basyp kele jatqan pysyqtardyń aldaǵy qalǵan ǵumyryna deıin kesip-piship qoıatyn bakal esebi men kiri, nastyǵy aralas zerektiginen bular qulan taza; ańqaýlyǵy bolsa da aramdyǵy joq, qatygezdigin qaskóılikpen qońsy qondyrǵan emes. Kóbine kóńilshektikten óz nesibesinen kem qalyp, keshirimshildigi taıaq bolyp tıip, qara bastyń qamyna degen ıkemsizdigi kemshilik bop jabysqan sıaqty. Endi kesh, qamshylaǵanmen qanda joq qasıet boıǵa sıa ma...

"Kel deseń baramyn, biraq, seni kóretin mende bet joq" depti. Jaqyptyń artynan aqsha salǵandaǵy Lesányń hatqa jazǵan bar sálemi osy. Kele ǵoı dep habar bergen joq. Kelme deýge qımaıdy. Jáı qımastyq emes, et-baýyrdy sýyrǵan bul da Jaqyptyń bir ýaıymy. Kóńil jarastyǵy tozǵan soń endigi qımastyqtyń zorlyq ekenin de biledi. Bile tura sýyǵan shymyldyqty qımastyqpen, syılastyqpen qaıta jylytam ba dep edi. Amal ne, Lesıny Jaqypqa teligen oshaq basynyń jan ashyrlyǵy eken de, Jaqypty Lesáǵa baılaǵan ótken kúnderdiń qyzyǵy men tyz etpe býynyń sońǵy sarqynyndaı qur mekirenis bop shyqty. Áýelgi mahabbat mindetpen, mindettiń aqyry qyzǵanyshpen taýsylǵan. Qazir sonyń bárinen egoızmnen basqa dym da qalǵan joq. Mynaý búgingi zamannyń sáýletine sımaı, yrysy keýip, ylpasy qashqan eski jurttaı sezim de kóneredi eken. Aıyrmashylyǵy, sezim shirkin lekerge kónbeıtin sıaqty, "na slom neprodaetsá"..

Úńireıgen tas qarańǵy úıge kirmes buryn Jaqyp esiktiń sańylaýynan qol júgirtip qabyrǵadaǵy shtepseldi basty. Áldene saldyr-kúldir etken. Ógizdeı ala mysyq Jaqypqa týra atylatyndaı yryldap, shaqyraıǵan jap-jasyl tarǵyl kózin qalt qaqpastan arbasyp biraz turdy da júni burqyraǵan jabaıy kepterdi saýǵaǵa tastap ata jóneldi. Mysyq ekesh mysyq ta eski jurtyn qımaıdy. Jıen qaryndasy eki-úsh dúrkin kelip atan túıesin joǵaltqandaı jyrlap júrip ertip ketken. Jaýyz ıeme jylmıyp taǵy kelipti-aý. Mysyqtan jeri kenishti haıýan joq. Nıeti jaman dep qazaq tegin aıtsyn ba. Ien jurtty azan-qazan qyp túnimen bajyldaǵanda tóbe shashyń tik turady. Edendi qan-jyn qyp ybyrsytyp ketken eken, onsyz da elegizip turǵan Jaqyptyń denesi túrshigip sala berdi. Aıaǵyn bassa eden syqyrlaıdy, qoly qımyldasa bir zat dańǵyrlap ushyp túsedi. Aısyz qarańǵyda taıganyń tastaı jynysyn kıip-jaryp keze beretin basy, qaraǵannan qarap júreginiń lúpilinen seskendi. Alty bólmeniń shamyn túgel jaǵyp, áldebireý tyǵylyp otyrǵandaı qol syımaıtyn qýysqa deıin tintip shyqty. Qorqý-úrký degen káperine kirmeıtin soqtaldaı jigit tuńǵysh ret óziniń shyr etip túsken shańyraǵynyń yzǵarynan boıy muzdady. Raskladýshkany jazyp qısaıǵan bolyp edi, bóksesimen myń tyshqandy ezgilep jatqandaı búl da shıq-shıq etip jambasyna qonys bolmady. Bir kezde dál osy bólmede, dál osy buryshqa túńǵysh ret Lesá ekeýiniń shymyldyǵy qurylǵan. Sham sóngen soń bozarǵan mynaý terezeden basqa ekeýin ańdıtyn eshkim bolmaýshy edi. Úlkenderden ımenip, ydys-aıaqtyń ótirik kúıbeńimen keshigip qalatyn Lesány tezirek kelse eken dep ańsaıtyn. Kózin jumyp, balqyp bir jatatyn da qyzyl atlas shymyldyqtyń dir etip tolqyǵanyn kútýshi edi. Dál osy bólmede, dál osy buryshta, qyzyl atlas shymyldyqtyń ishinde on segiz jastyń ańǵaldyǵynan aırylyp, ystyq jar qushaǵynyń qamaý terine tunshyqqan. Jar qushaǵynyń táttiligine, mamyq jastyqqa malynyp jatyp jar ıisine mas bolǵan kúnder... Túpki bólmeniń birinen áldebireý jótelgendeı boldy. Ákesi marqum maly jaılanbaı qalatyndaı torǵaıdan da buryn turyp, búkil jataqtyń uıqysyn úrkitip qaıtatyn da eń sońynda esik kózindegi sháýgim-shylapshyn, artyq-aýys boq-shalaqty: "bu jazǵandar qudaı buıyrtqan ornynda nege turmaıdy?" — dep saldyr-kúldir tepkileı kiretin. "Qırat, qıratyp tynsaı!" — degen sheshesiniń kúńkiline, "qıraǵanyn bólek úıe sal, báribir anaý sylqymnyń mal jınaıtyn túri joq qoı!" — deıtin. Qyrsyq shaldyń bozala tańnan tynyshyn alatyn bar syltaý — Jaqyptyń ózimen talasa tura qoımaǵandyǵy. Sondaǵy tyndyratyn sharýasy qaraker bıe men qara sholaq sıyrdyń qorasyn tazalap, otyz shaqty usaq malǵa shóp shashý, Bóshkebaı atanyp ketken badabozdan aýyz sý alyp qalý. Odan da kúnde suraıtyny: "Buqtyrmanyń sýy qansha eken?" — deıtin kekesin bir saýal. Iá qaljyńy, ıá shyny ekeni belgisiz, dáldúr baıǵus: "qyryq bóshke bop qalatyn shyǵar" — dep kete beretin. Ári-beriden soń "Jóken, áı Jóken!" — dep elshilikke sheshesi kelip ketedi, " — anaý qara pálákettiń jóteli jıilep ketti ǵoı". Birde Jóken, birde Kóken, áıteýir, Jaqypqa sheshesi qoıǵan attyń biri de qonaqtaǵan joq. Jalǵyz bala bolǵan soń jurttyń kózinen qyzǵanysh, týasymen alys bir jegjattyń baýyryna salǵan eken, emshek sútin embegendiki me, álde oshaq basyna úıirsek qylmaǵan qara shaldyń kesiri me, anasynyń júzi Jaqyptyń esinde búginde buldyr-saldyr. Kezinde qajynyń qyzy atanǵan. Qara Dıý qalyńyn qaıyn atasynda jalshylyqta júrip ótegen eken. Ákesiniń baılyǵynan tıgen jurnaq pa, eki bilegi tolǵan kúmis bilezik edi. Anaý abajadaı ortańǵy bólmege tańǵy dastarqandy kúnmen talasa jasap qoıyp, tórkininen kelgen bólskeı samaýyrdyń qulaǵyn jibermeı otyrar edi. Búkil jataqtyń bala-shaǵasyna deıin basy qosylǵansha dym syzbaı tyrsıyp otyratyn qara Dıýdyń sýyp qalǵan sháıin úsh tógip, úsh quıatyn. " Qara páleket" ketken soń samaýyrdy kaıta eselep, sol "qara páleket" kún qonaqtaı qaıtyp oralǵansha ottyqtan shoq úzbeıtin anasy tegine tartyp tákappar, nıetine tartyp jomart boldy, biraq, tegin satyp kisi qorlap, tamaǵyn satyp kisi jumsap kórgen joq. Kúıeýiniń kedeıligin salyq qyp aldynan kesip ótken emes, "qara páleket" degeni de zilsiz ázili edi. Jalǵyz ǵana jaqtyrmaǵany, qara Dıýdyń: "tarta jeseń taı qalady, qorqa jeseń qoı qalady" — deıtin únemshildigi. Tarta jep qara Dıý dáýlet jıǵan joq, onyń tapqan-taıanǵanyn jurttyń aýzyna tosqannan aq báıbishe qara sýǵa qarap qalǵan joq. Jaqyp osy ekeýinen de quralaqan emes, tek qara Dıýdyń alymyna, anasynyń berekeli peıiline jete almaı júrgeni bolmasa.

Kórshi bólmeniń edeni syqyrlady. "Jóken, Kóken, tamaǵyn sýyp qaldy!" — dep anasy aıqaı salatyndaı, jer oıylyp ketetindeı aıaǵyn sanap basyp ákesi jetip keletindeı búıirdegi jarma esikke shoshyna qarady. Qyzyl atlas shymyldyqtyń dirilin qıalymen kútip jatqan Jaqyp, ıen úıdi arýaq kezip júrgendeı tula boıy shimirkenip, raskladýshkasyn súıreı sákiden bir-aq shyqty.

Ysqyryp tur eken. Ysqyryp turǵan mıllıon san shildelik eken. Qıraǵan qora-qopsy men dýaldyń qýys-qýysynan byjynaǵan qara shegirtke qara qurttaı qaptap kele jatqandaı. Kótergish krannyń qalyń ormany da osy ysqyryqtan qalǵyp ketken sıaqty. Qada basyndaǵy múlgip turǵan qý bas ta Jaqypqa qarap shulǵyǵandaı boldy. "Qoı, uıatty jıyp tastap, qalalyq sovetke baratyn shyǵar. Qý medıendi jaılaǵan jyn-perideı endi jata almas!.."

Qara shańyraq talaıdy aıaqtandyryp, talaıǵa baspana taýyp berse kerek. Snosqa jatqanda bosaǵasynan on shaqty semá órip shyǵypty. Esepke kirmeı qalǵan qaraormannyń ıesi Jaqyp qana. Qara Dıýdyń artyndaǵy qóń – qoqyryna osynshama "jan ashyr" tabylady dep kim oılaǵan. Alys-jaqynnyń qomaǵaılyǵynan uıalǵan Jaqyp qýalap baryp bul da úı suraýǵa beti daý almap edi.

Pyryldap ógizdeı ala mysyq qaıtyp kelgen. Kózinde manaǵydaı jaýyzdyq joq, múláıimsip buryshtaǵy týlaqqa baryp murtyn sylaı bastap edi. Bıbisara kempirdi erte kelgen eken. Jaqyp taǵy da sháıǵa shaqyrady-aý dep qoryqty.

— Aınalaıyn, bir joldasyń kútip-kútip tosa almaı ketti, — dep tosyn habar ákeldi. — Qonaq úıinde jatyrmyn dedi me-aý, elden keldim dedi me-aý... Áıteýir, qaıdan kelse de qonaqúıine sıatyn kisi emes, saqal-shashy bir móshek, túrmeden shyqqan jólik sekildi. Qaraǵym-aý, uryq-sharqyń shamyrqanyp júrer, sondaılardan aýlaq bolsaı, — dep habaryn aqylmen aıaqtady. — Kápirdiń túrin eki zamanda búl mańnan kórgen joq edim...

Jún-jurqany da, kúresinnen julyp ákelgen bir baý shópti de móshekpen ólsheıtin baıaǵy sol ádet. Ózderiniń túrleri jetisip turǵandaı jataqtan tys jurttyń pógónaıyn kemsitip sóıleıtin baıaǵy sol kórme aýyz. Saqal ataýlyny sanaı kelip Jaqyp Beketke toqtaǵan.

— Sóıt, shyraǵym, — dedi kempir. — Tańerteń taǵy soǵamyn degen, pále-qalasynan saq bol, — dep úıine qaraı aıańdaǵan, ala mysyq ta atyp turyp qosa ere ketti.

Et-baýyry ezilerdeı saǵynyp qalǵany shamaly edi, sonda da qonaq úıge tartyp ketkisi kelip bir turdy.

— Enem úıiniń ala sıyryndaı dúńkıgen aram qatqyr-aı, aıaqqa oralmaı arman júrshi! — dep Bıbisara ala mysyqqa ursyp bara jatyr eken.

"Aram qatsań da shydap baq!" — dep kegejesinen tartqan bir qyrsyq Jaqypty da tyrp etkizbeı qoıdy.

5

Bıbisara tańǵy sháıine shaqyryp úlgermedi. Kempirdiń bar júgi bir mashınaǵa da jem bolmaı qalǵan soń jurttaǵy tot basqan temir oshaqpen toltyryp, ala mysyqqa deıin shirenip komfortpen attanyp ketken. Jaqyp shatyrdyń qaqpaǵyn ashyp, ysqyryp -ysqyryp, kepterlerdi aspanǵa kóterdi de orazasyn ashpastan pırske tartty. Qazir de eki kózi aspanda. Zatonnyń tóbesinen shanshylǵan kótergish krannyń qalyń ormanyn eki-úsh aınalyp elevatorǵa qaraı tartqan bir top kepterdiń úıirin baǵyp otyr. Taǵy da ysqyryp-ysqyryp ornynan atyp turatyndaı. Osıp shal qara baqyrdy qolyna ustatqanda ǵana aıaǵynyń astyna kólkip kep qalǵan sýdy baıqady.

— Odráhlela, starına! — dedi shal. — Kári-qurtańnyń kóz sorasyndaı bu shirkinniń de jipsimeıtin jyqpyly joq!..

Áıteýir aty qýys astaý degeni bolmasa qara qaıyqta úsh kisiniń salmaǵyn kóteretin de qaýqar qalmapty. Sý sińgen shirik qormasyn qospaǵanda smolasynyń ózi bir tonna, ketendigi qorsyldaǵan kóterem shaldyń aral men zatonnyń ortasyna qalaı aıdap qaıtyp júrgenine tańy bar. Áýelde zyr ete qalatyndaı ekpindete seripken Beket te ıtindeı -ıtindeı sharshaǵan sod svıterin sheship terin qurǵatty. Sý beti qazan túbine tunǵan maıdaı tep-tegis, qap-qara. Tek sol qara qazannyń tunbasyn joǵarydan qaq jara tilip túsken Buqtyrmanyń kók-jasyl órkeshi ǵana jybyrlaıdy.

— Asyqpandar, aralǵa jetkenshe aram terleriń ǵana ketedi, — dedi shal. — Ar jaǵyn taǵy kórermiz. Tek qańǵyǵan salyndydan saq bolyńdar, — dep ár qoltyqta plottan qashyp ketken dóńbekterdiń teńkıgen bóksesin quryǵymen nusqap qoıdy. Ózi jaıbaraqat, "prıboıynyń" sabaǵyn shúrshıte tistep, zatonnan shyqqannan beri bir qarmaqtyń leskasyn jınap ala almaı otyr. Qolyn qaqpysh, bileginiń etinen terisi bólek; ótken jyldyń unǵa qamalǵan aryq qazysyndaı shalyp qýrap-aq qalǵan eken. Óziniń kári qaıyǵynyń qatpar-qatpar jamaýyndaı kún qaqqan omyraýy men jelkesiniń ájimi de qalyńdap ketipti.

Teńiz tynysh. Tynysh teńiz Beketke tańsyq kórindi. Kún demalys bolǵan soń ba, kemeler de tyrp etpeı jaǵada jýsap jatyr. Múıisten demalys úıinin, "Shaǵala"! dep atalatyn shaǵaladaı ıahtasy súzilip shyqty. Mańaıyndaǵy jele-jortqan sý sportynyń aq jelkenderi de jemge talasqan shaǵalalarǵa uqsaǵan. Typ-tynysh beıǵam tirlik. Qareketsiz kúıbeńsiz ýáıimsiz tirlik. Búgingi toqtyqtyń erteńgi tyrpyldaǵy bolýshy edi. Osy tynyshtyqtyń, ózi ras pa degendeı kóńilge qobaljý salady eken. Áli de aspannan túspeı otyrǵan Jaqyptyń muńdy júzin oqımyn dep Beket te ár nárseni oılap ketken. Orman sharýashylyǵynyń oblystyq basqarmasyndaǵy bitpeı qalǵan jumysy, ótpeı qalǵan usynysy, jaramaı qalǵan qatynas qaǵazdary, jarymaı qalǵan kóńili... Ondaı-ondaı basqarmalar az ba? Ózi sıaqty jarymaı qalǵam jaramsaq, suramshaq kóńil az ba?.. Al, mynaý tynysh, beıǵam, ýáıimsiz tirlikke qarasa bitpeı qalǵan sharýa joq sıaqty. Jaqyp ta qaıbir bitpeı qalǵan sharýasyn izdep taba almaı otyr eken?..

— Áı, ustańdar anany! — dep Osıp shal baj etkende Beket qolyndaǵy eskeginen aıyrylyp qala jazdady. Jaqyp ta alaqtap qaıyq erneýinen úńilgen. Jendibilekteı shortan baýyry jaltyrap sý betinde jambastap júzip keledi eken. Aıǵaılamaq túgili zeńbirek atsań da selt etetin túri joq. Eki jigit bos qarmanyp jatqanda shal sachokpen kósip alyp qaıyqqa kúrs etkizgen. Quıryǵyn eki-úsh qaqqany bolmasa sereıip túsken dáý shortan shorshymastan dúńkıdi de qaldy.

— Jaryqtyqtyń saýdasy bitken eken, — dedi shal balyqtyń tyrsyldaǵan shabyn quryqpen túrtkilep. — Sıyrdy sespeı qatyratyn sólıtr shortandy shopaq qurly kórsin be!..

— Iapyr-aı, jyrtqyshqa da zaýal keledi eken-aý! — dep Beket shortannan jerkenińkirep otyrdy:

— Jyrtqyshta jemsaý joq deımisiń?! Shabaqty shoraǵaı jeıdi. Shoraǵaıdy shortan jeıdi. Myna shortandy qaınatyp berseń bizdiń taýyqtar da jep qoıady.

— Sonda tiri maqulyqtyń eń arıstokraty sizdiń taýyqtar bop shyqty ǵoı?..

— Arıstokrattyń eń myqtysy shemen bop turǵan joq pa! — dep shal taǵy da balyqtyń tyrsıǵan shabyn quryqpen túıip-túıip qaldy. — Buǵan ǵalymdardyń da shamasy kelmeıdi. Biz sıaqty jaman shaldardyń qalqyp tastaǵanyna taýsytatyn da emes. Haırýz, taımen, nelmalar da quryp barady. Sýdyń tereńine súńgı almaı shartańdap betinde biraz júredi de qyrylady... Áne bireýi kele jatyr, aırylyp qalmańdar!..

Aralǵa jaqyndaǵan saıyn teńiz ortasy dóńeıip, zatonnyń soraıǵan kótergish krandarynyń qalyń ormany qylt-qylt etip jıekke baılaǵan bakenderdeı átkenshek tebe bastady. Dúnıe ultaraqtaı byrysyp kishireıip barady. Kishireıgen saıyn tynys tarylyp, jan-jaǵyńnan qamaǵan topan sý búıirden syǵyp beıshara qylyp tastaıdy eken. Beket te, Jaqyp ta jaǵany ógeısip attady. Shal qara astaýyn qazyqqa baılamaı arqan jalǵap jıekten alysyraq tastady da ekinshi ushyn kishkentaı ıakorge ákelip matady. Jaqypqa tyrash shaldyń tirligi balalardyń oıynyndaı kóringen. Zatonnyń baıaǵy kisi bola qalatyn jadaǵaı pysyqtyǵy shyǵar dep kúlip aldy.

— Kúlesiń á?! — dedi shal nan-pan, eki-úsh shólmek jasyrǵan dermantın sómkesin Jaqyptyń qolyna ustatyp. — Kúl! — dedi. — Podvodnık bolyp tórt jyl boıy muhıttyń túbin sharlaǵanyńdy bilemiz. Al, biz baıǵus, óli jer basyp júrgen pendemiz ǵoı, qara qaıyqtyń qamynan artylǵamyz joq.

— Uzyn arqandaǵanda bul astaýyńyz qabyrǵasyn jaýyp, ottap qaıtatyn ba edi?

— Tómende shlúzdi ashsa qaıyǵyńdy erteń qaraǵaı basynan kórersiń, — dep shal jaǵanyń japyrylǵan shóbi men joǵarydaǵy sý qaqqan kemerdi kórsetti. — Muhıttyń minezin bilmesek te jaman shalshyǵymyzdyń syry ózimizge málim. Jumasyna eki tolyp, eki solady.

Beket Osıptiń aýzynan "muhıt" degen sózdi eki dúrkin estip, eki dúrkin Jaqypqa tańdana qarady. Qasynda jeti jyl júrip, podvodnık boldym dep maqtanǵanyn qulaǵy shalǵan joq edi. Qazir de shaldyń qaǵytpasyn nemketti bos jibergenin kórgen soń kóp ázildiń birine jyǵa salǵan. Biraq, shal ejelep qoımady:

— Anaý tankerlerdi aıtpaı – aq qoıaıyn ıttiń ıtaqaıy minip júrgen shhýnanyń birine ıe bolatyn jóniń bar edi, — dep dermantın sómkesin Jaqyptyń qolynan qaıtadan julyp aldy. — Balta ustap orman kezgenshe rýbkada tursań taqıam kelispeıdi dediń be?!

Jaqyp búl joly da ún qatqan joq. Tek ishin áldene tyrnap ótkendeı qabaǵy kirjiń etken. Shal ázilimdi jaqtyrmady dep jorydy. Beket Jaqyptyń salqyn júzinen jaǵymsyz áńgimeni ármen qaraı shaptyrmady dep oılady.

— Ańqaý andamaıdy, áńgi tyńdamaıdy dep ákeń marqum aıta berýshi edi, — dep kúńk etkeni bolmasa úıge jetkenshe shal da qaıtyp onyń kóńiline kóseý júgirtken joq.

Osıptiń meken-jaıy baıaǵy aqsaq egerdiń zaımkesi eken. Buryn da jegjattyqqa ózegi ashymaıtyn Jaqyp atasy qaıtys bolǵaly qatynasqan joq edi, qaıyn enesi ishki jaqta bir shalǵa tıip otyr degendi estigen, onan beri de on shaqty jyl ótip ketipti, qaptaǵan qyz-qyrqynnyń qaı oshaqta qansha tuqymnyń esebin kóbeıtip jatqanyn kim bilsin. Qora -qopsydan aýlaqtatyp kaıta kóterip salǵan eki bólmeli qystaý men qara monshadan basqa eski qonystyń árbir qadasy kózine jyly ushyraı ketti. Birinshi kórgen Beketke bári ıdılıa; qaqpa-dýalsyz úı, qaqpaısyz jaıylǵan mal, qoryqpaı qora túbinen ergen elikterdi bylaı qoıǵanda, kóń tepken qaz-taýyqtardyń ózi de qoı kórmegen "taıǵanyń taǵysyna" bir tańsyq. Tań atar atpastan shal men Jaqyp súıreı jónelgende qonaq úıdegi qolqyldaq bir jarym uıqylyq tósegin qımaı qıpaqtap edi. Endi jumaqtyń esiginen suraýsyz kirip ketkendeı ańyryp turypty da qalypty. Shal baıǵus kótergen túıinshegi men dermantın sómkesin qoıarǵa jer tappaı:

— Qalaı, búgin senderge qoıan qýyryp bereıin be, álde kúrke taýyqty qurǵaq sharapqa tunshyqtyrsam ba eken?! — dep qalbalaqtap jatyr. — Tek baqyttaryńa qaraı bastyqtar kep qalmasa boldy.

— Bastyqtar kelse bazarymyz tarylar deımisiń, olar da jumyr basty pende shyǵar? — dep Jaqyp jaıbaraqat qosh kóńil kórsetti.

— Bastyqtar kelse jáıimiz jaman bolmas edi, tek ondaıda ádemi suhbattyń pıáńkeshtikpen tarqaıtyny jaraspaıdy-aq, — dep shal bul joly bılikshil jurtqa náýmezdigin bildirip aldy, biraq, artynan: — mal ózimizdiki, aýyz bar, týlaqtaı araldyń bıligine eshkim talasa qoımas, — dep jýyp-shaıǵan boldy.

Araly taı shaptyrym ǵana jer eken. Uzyny bes-alty, eni eki-úsh shaqyrymdaı ǵana oıpat. Kógaly belden, topyraǵy syzdaý, tegi shybyn-shirkeıi moldaý bolsa kerek. Buryn bilmegen Beketke aral sý deńgeıinen tómen jatqan sıaqty kórindi de sal ústindegi adamdaı taban astynan tıanaq izdep, óz salmaǵyn ózi sezine almady. San jyl plot aıdap úırenip qalǵan kóz qanyǵy ma, teńizge qarasań aǵash basy shyr aınalyp, aral aǵynǵa qarsy zaýlap bara jatqan sekildi.

Qystaýdyń ishi de ózgermepti; eki bólmege ortaq orys peshi, tór jaqta eki qabat nar, aýyzda baıaǵy sol irgesin sákilep tastaǵan uzyn stol, tek bosaǵada jatatyn aqsaq egerdiń aǵash aıaǵy men ala spanıel ǵana joq.

— Dád Osıp, ıt ustamaıtyn ba ediń? — dedi sheshinip, jelpinip shyqqan Jaqyp.

— Sen de qyzyq ekensiń, bir úıge bir qatyn ustaǵan soń bosaǵaǵa taǵy da ıt baılap ne qajeti bar?! — Shaldyń qashan da kúleıin dep turatyn totıaıyndaı kókpeńbek janary zaımkesine jetip alǵan soń tipti qýaqylanyp ketipti. Týasynda aramdyǵy joq, tula boıy tunyp turǵan ázil, ustaranyń júzin de tilimen qaıtaratyn áýlıe shal tompańdap júrip úıshik bitkenniń aýzyn ashyp tastady da jem izdep bezektegen qaz, taýyqtaryn, úı qoıan, kúrke taýyqtaryn kúresinge shashyp jiberip sózin taǵy da ázilmen bitirdi:

— Búginginiń ıti de estıarlyqtan jurdaı, kisi qabýdyń ornyna malǵa shabatyn bolǵan, — dedi. — Adamnan aqyldy degen soń bir ovcharka ákelip edim, osyndaǵy eki-úsh elik, bes-alty kúdirdi qýalap ıt qyp jibergeni!.. Al, turmańdar, maǵan kómekshi kerek.

— Máseleńkı?..

— Onyń ne máselesi bar? Otyn jarasyńdar, ot tamyzyp, kúrke taýyqtyń júnin julasyńdar, aryltsań — monsha jaǵasyńdar. Lektrińniń shyjymy maǵan jetpeı qalǵan. Osynyń bárin jaryqta bitirmesek yrbıyp ash jatamyz.

— Belgili boldy! — dedi Jaqyp. — Kómekshi kóbeıgen soń tot Mashsımaı ketken eken ǵoı.

— Tot Mash?.. Zaýaldyń ol qatyny tyrqıyp qalǵan — dep shal sebettiń astyna kirip ketken edi, qaıdaǵy bir eski jeıde, kóne shalbarlardy qushaqtap kaıta shyqty. Matasynyń qymbatyna qaraǵanda kelgen-ketkenniń ıyǵyna túsken artyq-aýys bolsa kerek, jaraspasa da óziniń ústindegisinen táýirleý eken. — Maly baǵýly, úıi jaıǵaýly, sosyn aq halatqa oranyp jata bergendi kim jek kórsin. Eki aı boıy bálnisten shyqpaı qoıdy! — dep taǵy da kempirine tıisti. — Qudaıdyń qudireti, kerjaqtyń qatynyna da qul tabylǵan soń zamannyń keńshiligin aıtsaıshy!.. Káne, kıinińder. Álde aldymen aýyz shaıqap alasyńdar ma?

Osıp qamys kúnqaǵardyń astyna dermantın sýmkasyn súırep keldi de "qabarne" shyǵardy.

— Bul kúrke taýyqtyń sorpasy, dámin keıin alarsyńdar, — dedi, sosyn "ekstrany" kórsetip, dúminen alaqanymen qaǵyp-qaǵyp qoıdy da: — álgi sýshestvennyıyń osy bolady! — dep tamsandy. — Al, myna bireýdiń óziń bil. Keshe Mikirjan albasty qylqyldap qoımaǵan soń túnimen asqazanym qyjyldap shyqqany. Ittiń ishine sary maı jaqpaıdy dep... synaptaı kilkip keńirdegimniń quıarynda tur. — Shal "Erevandy" Jaqyptyń aldyna syrǵytqan. Ár bótelkeni aıdarynan tanyp ár qaısysynyń "shıpalyǵyn" jatqa soǵyp otyrǵanyna zaımkeniń kelimdi-ketimdi "juraǵatynyń" kimder ekenin Beket syrttaı-aq tanydy.

— Muny myna bastyq ishsin, meniń de bótekeme jaqpaıdy, — dep Jaqyp "Erevandy" Beketke asyryp jiberdi. — Aıtpaqshy, jóndep tanysyńdar, leshozdyń glavnyı lesnıchıi, artynan uıatty bop qap júrersiń.

— E, onda ózimizdiń adam bop shyqty ǵoı, — dedi shal. — Seniń qasyndaǵy kóp saıaqtardyń biri me dep... Qalaı, djýz-djýz?..

6

Bekettiń básekede Jaqyptan jyǵylǵany osy edi. Qolyna shalǵy ustap kórmegen orasholaq qur urǵylap jyǵa bergeni bolmasa shóp shaýyp jarytpady. Ózimen-ózi alysyp, kún ıyqqa kóterilgende-aq burlyǵyp qalǵan. Dymyńdy qurytatyn — istegen isińniń berekesin kórmeý eken. Álginde ǵana japyryp ketken joly ári-beriden soń jal-jal bop erbeıip qaıta turady. Ynjyqtan ótken jek kórinshti jan bar ma. Jaqyp ta muny jaqtyrmaǵan sıaqty kórindi. Ún-tún joq, eńkeıip jatyp alyp shalǵynnyń syryly men shóptiń syldyrynan qulaǵyn bir almaıdy. Jalpy jumys ústinde túksıip til qatpaıtyn ádeti edi. Beskempirden "Tasqabaq" degen esimdi de osy minez úshin alǵan. Óship-ólip te jatpaıdy, bitirgen sharýasyn túgendemeıdi, aldaǵy qalǵanyn da eseptep kórgen emes, biraq, búgin tynatyn isti erteńginiń nesibesine júk qylmaıtyn qaryspalyǵyna jigitter kóndikken. Sonyń bári de adamnyń tabıǵatynan shyǵatyn, súıekke bitken tártip ekenin Beket endi oılap tur. Keshe búkil ǵumyryn baltaǵa arnaǵandaı kózdegen aǵashyn qıanda tusa da jyqpaı qoımaýshy edi, búgin ǵumyr baqı shóp shapqan pishenshi sekildi jáne isinde átteń deıtin qylaý joq. Onyń "Qaraǵaılyǵa" qaıtar-qaıtpasyn bilmeı turyp, muny leshozdyń qaı sharýasyna jeksem eken degendi kesheden oılaǵan, qazir de sony oılap-oılap, laıyqty qyzmet taýyp bere almaı qınaldy. Qyzmet tabylmaıdy emes. Leshozǵa myń Jaqyp sıar-aý. Al, myń Jaqyptyń bári bir Jaqyptaı bola bere me. Beket ózin Jaqypqa qaryzdar adamdaı qysylady. Biraq, sony jaqsylyq jasadym, áıtpese, jaqsylyǵyńa razymyn dep jarıalap qaıtarǵysy kelmep edi. Bir kezdegi óshtigińdi, qastyǵyńdy da umyttyryp, kisi bolýyńa sebi tıgen adamdy kóńilden óshirip tastaǵannan ótken kisapyrlyq joq. Beket jalǵyz qalǵanda janyn jegideı jeıtin nárse osy. Jaqypty izdetken de osy. Búl da ázirge kóńildegi nıet. Áıtpese, ekeýi áli tis jaryp sóılesken de emes. Meshel qatyn aldy dep edi, selt etpedi. Beskempir kýrskqa ketti dep edi, selt etpedi. Lesányń jáıin aıta almady. Aıta almaǵanyn ol da túsindi. Ne dep aıtsyn? Áıeliń eki qabat bolyp qaldy deı me?.. İshtegi náresteniń kimge tartaryn bir qudaı, sosyn men bilem deı me?.. Ekeýiniń arasyndaǵy ishteı arbasý Lesádan bastalǵan sıaqty edi. Ekeýiniń ortasyndaǵy ishteı toqaılasý Lesáǵa tirelgende syrttaǵy bar yqlas sógilip júre beredi. Ony Beket te, Jaqyp tajaqsy sezedi. Sezgenin bir-birinen jasyryp-aq baǵady. Biraq, jasyrǵanmen sezim shirkin leppen shyqpasa da betten shyqpaı jata ma... "Tyıanaq -qonysyn tappaǵan qý saıaqtyń ómiri-aı!" ...Rasynda ómir kináli me? Boı toqtatqanmen, oı toqtatpaǵan kóńil saıaqtyǵy emes pe eken? Qyryqqa jetkenshe boıyń quryqtan asqanmen oıyń qyr aspasa kim kináli?..

— Myna shal qý eken! Seni shalǵyǵa sap qoıyp, ózi monshasynyń tútinin saryqpaı áli júr, — dep Beket qystaý jaqqa keńirdegin soza berdi. — Tym bolmasa sháıge shaqyrmady ǵoı ózi.

— Kúndiz shomylǵan monshanyń sáni joq, — dedi Jaqyp.

— Jáne ol monshanyń tútini emes, qol kóriktiń, qaıyń qabyǵynyń tútini. Osekeń omartasynda júrgen bolýy kerek.

Beket tútinnen basqa esh nárse ańdyǵan joq edi. Sonda da túk kórmegen. Jaqyp jerden bas alǵan joq edi. Sonda da sharýanyń qybyryn arqasymen-aq sezipti. Dál osy aralda myń jyl ómir súrgen adamdaı. Oıynda eshqandaı baryq joq, shalǵysynyń júzin shóppen súrgip, qaıraqty qolyna qaıta aldy. Beket sharshap turǵan. Jumystan emes, qolynan jumystyń kelmegenine sharshap turǵan. Adamdy qaradaı mas qylatyn japyraq pen shalǵynnyń ıisinen-aq býyny kete bastap edi. Kózge kúıik bolmaı Jaqypty qasyna ala jatsam dep edi.

— Baǵa almaı jatqan maly joq qoı, jınap alsa osy da jeter, otyr, — dedi.

— Mal kóp qoı, — dedi. — Araldyń bes-alty eligi emes, muz qatqan soń osy óńirdiń búkil tórt aıaqty taǵysy shaldy tabady, — dedi.

— Tús te bop qapty-aý, — dep Beket aspanǵa qarady. Qarady da máz bolyp kúldi. Bir nársege qulqy bolmasa Mesheldiń mezgilden buryn kúnge qarap móńireıtin ádisi edi. "Itiń jas qatyndy qushyp jatyr-aý!".. Jaqyp belýaryna deıin sheshinip tastady. Quj-quj túkti denesi shoıyndaı bop kúıgen, jún arasyndaǵy ter monshaqtary kúnge shaǵylysyp qylaýdaı jyltyldady. Eki emsheginiń ústindegi kók ala tatýırovkany da Bekettiń birinshi kórgeni. Oń jaǵynda — ıakor, sol jaǵynda — júrek, júrektiń ortasyna "J. L." dep jazdyrypty. "J"- sy Jaqyp shyǵar, sonda "L"-y... Lúbov.. Joq-á, Lesá bolǵany da. Shaldyń Jaqypty podvodnık degenine endi sendi. Al, Lesány...

— Esinde bolsyn, shóp tústen keıin jaqsy shabylady, — dep Jaqyp shalǵysyn qolyna aldy. — Jalpy, jumystyń bári kún qaıta ónedi.

Shalǵynyń júzi shalǵynnyń túbinen syr etken. Beket ilese almady. İlespegeni, Jaqyptyń kókireginde ketken Lesádan qaımyǵyp edi...

7

"... — Áı, Qarashelek! Jynyńdy qaǵyp alamyn!" — deıtin. Jaqyp artyna burylǵanda Qara Dıý qyrqylmaı qap ketken bir shoq shópti julmalap turýshy edi. Qaǵyp alatyndaı shirenip turyp, kep-kesek qyl turyp aıtatyn. Biraq, qaǵyp almaıtyn. Qara Dıýlyǵymen qorqytatyn. Qazir oılasa, qorqytqany da emes, syılatqany eken de. Áıtpese, Qarashelekti mańdaıynan shertken emes. Tólesh bireýmen janjaldasyp, bireýdi janjaldastyrypty degendi búkil Zaton estimegen shyǵar. Qaıta keshirimdiligi kóp bolypty. Bir jyly uzyn saryda týaıyn dep turǵan qunajyny esiginiń kózinen urlandy. Qara Dıý áýre bolyp izdegen joq. İzdemek bolǵan aǵaıyndarǵa: "boıyna sińse as bolsyn, urynyń da aýzy bar ǵoı" — deı salǵan. Biraq, úıinen ozbaı otyryp-aq soqyr Jalbaǵaıdy bosaǵasynan tórt aıaqtatyp kirgizip, óziniń de emes, kempiriniń kebisin súıgizip keshirim suratqan. Qara Dıýdyń malynyń quty qaraker bıe bolsa, oshaǵynyń yrysy aq kempir edi. Sony sezetin de asty-ústine túsip aınalmasa da anda-sanda óstip arýaǵyn kóterip tastaıtyn. Ekeýiniń syılastyǵy da qyzyq edi; ekeýi bir-birin ómir baqı izdemeıtin sıaqty, bir shańyraqtyń astynda otyryp bir-birimen áı dep sóılesken emes, barmysyń, joqpysyń demese de bir-biriniń bar-joǵyn júıkesimen sezetin: shaly uzaq jolǵa attansa, aq kempir kúresinnen túspeýshi edi de aq kempir anda-sanda ıá qalja, ıá batoqyrǵa kete qalsa, Qara Dıý óz dastarqanynyń dámin mensinbeı qoıatyn. Mundaıda Qarashelekti qasyna alyp, oshaq basynan, qatyn-balanyń arasynan aýlaǵyraq túz sharýasyna kirisetin de ońashada jalǵyz uldyń boıyndaǵy baryn emes, joq qasıetin synap qajytatynyn qaıtersiń. Bala kezinde qulaǵyna quıǵanyn eseıgende de san qaıtalaýshy edi.

Qarashelek on jyldyqty bitirgen soń qalǵan oqýdy men ólgen soń túgendersiń dep Qara Dıý birjola sharýaǵa jegip qoıdy. Búl neme maǵan ǵana emes, elge, ókimetke de kerek-aý dep oılaǵan joq. Oılaǵanmen de onyń uǵymynda el-jurt bergisi jataqtar, onan uzasa zatonnan asqan joqta qudaıdan sońǵy sol aýmaqtyń ókimeti ózi bolǵan soń solaı sheshti. El asyraý degende de qara Dıýdyń jetken jeri osy bolsa kerek. Qarashelek te Zerendiden basqa qala, Buqtyrma men Ertisten basqa Darıa baryn ol kezde esepke alǵan joq-ty. Onyń ústine soǵystan keıingi jyldary oshaqqa tas bolatyn erkektiń tóbesi zatonda sanaýly-aq qalyp edi. Sharýanyń ýaıymy ǵana emes, óz qolyn ózi tanyp, oz noqtasyn ózi súırep erterek er jetsin, ómir keshsin dedi me, álde keshikpeı ólerin sezdi me, Qara Dıý Qarashelekke qatyn áperýdiń qamyna da erterek kiristi. Qyzy bar tútinderdiń záýzatyn jeti atasyna deıin teksere kelip, kóbisi karǵa tamyrly jegjat bolyp shyqqanda, "ıapyraı, asyndy bólip jarar aǵaıyndy qoıyp, arýaǵyńdy synar dushpan, súıek jańartar jat ta azaıyp qalypty-aý" — dep nalyǵany bar. Dushpany joq, jattyń kim ekenin bilmeıtin Qarashelektiń párýeıine ol kezde tanamdaı túısik kirse ne qylsyn.

— Áı, Qarashelek!..

Jaqyp uıqydan oıanǵandaı selk etip artyna burylǵan. Týesogin kóterip Osekeń kelip tur eken.

— Kel, ashymal ish! — dedi.

Ashymaly qara nannyń qabyǵyn bóktirgen kvas eken.

— Asqa deıin asqazandaryńdy sháıe turyndar, — dedi. — Qalaı, baıaǵyń esińe tústi me? Keshke deıin bir gektardy sypyryp tastaıtyn túriń bar. Artynan monshaǵa jatyp shyqsań bir jylǵy aram terińnen qutylasyń.

Osekeń Jaqypqa jaqsylyq jasap tastaǵandaı qaraǵaı kóleńkesine mindetsı kelip otyrdy. Qolǵabys ettiń, qolymdy bosattyń dep raqmetin de aıtqan joq. Úıge shaqyrmaı sýsynyn osynda kóterip kelýi de mınýttan mysqal ýaqyt urlaǵan sharýaqor adamnyń qýlyǵy ekenin Jaqyp ta sezdi. Qulaǵynda qalǵan Qara Dıýdyń "qarashelegin" de tegin qaıtalap turǵan joq, bári de Jaqyptyń kóńilin tabýdyń amaly. Endi kelip "baıaǵyny" jaqaýratady. "Baıaǵy" degen ózi emes pe. Shaldyń "baıaǵysyna" da bar bolǵany jıyrma shaqty jyl ótken.

Pishen bastalysymen Qara Dıýdyń paegi atanyp ketken dál osy sary jonǵa eki úı jurttan buryn qara qos tigip, eldiń eń sońynda qaıtatyn. Ala jazdaı shóp shapqanda, tyshqaq laq bitip kórmegen Osıptiń qorasynda ony jeıtin tuıaqta joq. Shaılyǵy da, aıran-shalap aǵy da aq kempirdiń moınynda. Qara Dıý jyl saıyn kunan shyǵar ógizin soǵymǵa jyǵyp berip, bala-shaǵaly Osıptiń aýzyn qyzyldan aıyrǵan emes. Temirdi qaıystaı, qaıysty jibekteı sozyp, aǵashtan órim toqıtyn Osıptiń sheberligine bir miner aty, bir kıer shapanynyń óńi túspeıtin Qara Dıýdyń uzyn qolyn qosqanda tutas bir artel edi. Qyr eli zárý bolyp otyratyn qamyt-saıman, arba men shananyń, úı múlkiniń ábzelderi Qara Dıý bir jortyp qaıtqanda eki semá emes, zatondaǵy búkil jataqtyń qajaq-qujaq kóje qarasyna talshyq bop quıylyp jatatyn. Biriniń eńbegi, biriniń alymy men bedeli, bylaısha aıtqanda "torgovyı balans" buzylmaıtyn ishteı eseptiń bir sharty sekildi. Eki úıdiń ydysy-aıaǵynyń aralasýyna basty sebep búl da emes. Ol — súıekke bitpegenmen, nıetke jazylǵan aǵaıynshylyq edi. Jurt jer kepede otyrǵanda búkil Zatonǵa ataǵy jaıylǵan Qara Dıýdyń qara shańyraǵy Osıptiń ákesi Tımofeıdiń qolymen turǵan. Tımofeı birinshi dúnıejúzilik soǵystyń okopynda qaldy da artyndaǵy jetim-jesirleri Tóleshtiń kanatyna tyǵylǵan eken. Kfiz-qyrqyndardy uzatyp taýysyp, Osıppen "ákesi qurdastyń balasy da qurdas" bop qala beripti. Biri-ókil ákeligin satpaǵan, biri — ógeımin dep ózge túgili ózine-ózi aıtpaǵan. Tólesh Qara Dıý atanǵanda eń alǵash túsirgen kelini osy Osıptiń áıeli Masha eken. Bulardan taraǵan urpaqta bardy jarıa qylyp jatpaıtyn tabıǵatynan ba, osy biz aǵaıyn edik-aý dep esep júgirtip kórgen emes. Osekeńniń ekinshi, ul-qyzyn elge jaıyp jiberip, eń bolmasa nemere jeteleı almaı zatonda qala bergeni. Jaqyptyń ókinishi, oǵan jetelete qoıatyn artynan bir shıki ókpeniń ermegeni. Shaldyń "baıaǵyny" qozǵaýǵa qorqatyn, Jaqyptyń "baıaǵyny" estise at-tonyn ala qashatyn bir osal jerleri osy.

— Gospodı!... Razýkrasılı-to tebá kak?! Kajıs, nynche vrode ne v mode? Al po dýrachestvý?..

Jaqyp jeıdesin kıip, kókiregin qymtady. Qydyryp ketken Beket jalbyz burqyrap qaıtty. Bir ýys búldirgendi maılyqqa tógip, ol da kóleńkege tyǵyldy da.

— Jıdekterińiz bódenedeı eken! — dep tamsandy. — Tek bosqa shirip jatyr. Bizdiń Almatyda bolsa torǵaıyna deıin tońqaıyp jatyp terer edi...

— Ylǵaldyń kóptigi de. Pispeı jatyp shirıdi, — dedi shal. — Bizdiń zatondyqtar ejelden jerge qaraýǵa erinetin jurt edi, qazir de lápkeden basqaǵa moıny jar bermeıdi. — Shal búldirgenniń bireýin tiline saldy da tolǵap-tolǵap túkirip tastady. — So qalpynda sý!.. Jıdektiń kókesi baıaǵyda edi ǵoı. Bizdiń Iashkalardy pishen kezinde quıryqtan teýip turǵyza almaıtynsyń. Qara shal aýyz jarymaıtynǵa aldanasyńdar dep aıǵaılaýshy edi. Jaryqtyq jurtty kóp nársege úıretkenmen ózi de kóp nársege úırene almaı ketti ǵoı, — dep Osekeń jymıyp basyn shaıqady. — Keıde qudaıdy tanymaıtyn, keıde sopy sıaqty edi. Tek kóń tepkeni úshin taýyqtyń eti men jumyrtqasyn dastarqanǵa jolatpaıtyn. Pálensheniń úıi taýyq jep otyr eken degendi estise, el shetine ashtyq kirgendeı shoshıtyn marqum, sol kúni bir laǵyn soısa da aǵaıynnyń sybaǵasyn jiberýshi edi... Áı, myna jumyrtqany jep qoıyndar! — dep Osekeń maılyq ústindegi azdaǵan shaınamasyn jigitterge syrǵytty. — Bul da tabıǵat jaratqan taǵynyń qınalyp tapqan tuqymy. Kúrke taýyq ta bylqyp túr. Monsha da ázir, tek kún qaıtsyn dep otyrmyn.

— Sanaly jurt tamaǵyn tal túste ishýshi edi, — dep Jaqyp Bekettiń qas-qabaǵyna qarap kúńk etken boldy.

— E, onyń da durys! — dep shal myrs-myrs kúldi. — Sanamyz jetken soń taýyq turmaq jumyrtqanyń da dámdiligin bilip aldyq. Et dúkeninde de osy ekeýinen basqaǵa qaramaımyz... Bir sáýegeı, joldastar, et jeý jaǵyn azaıtaıyq degen eken. Ásirese, súbe men súr jegen erkekterdiń aıaǵy tońǵaq keledi depti. Sol aıtpaqshy, kósilgende kórpeleriń aıaqtaryńa jetpeı júrer, ázirge osymen toıattaı turyndar, — dep Osıp qaıyń týesoginiń qaqpaǵyn jaýyp, sýyq shaınamanyń qalǵan-qutqan qabyǵyna deıin qaz-taýyqtyń sybaǵasy dep maılyqqa túıip aldy.

Qasarysqanda kúnniń kaıtar túri joq, tas tóbege tasyraıyp shyǵyp alyp, sol taǵynan qaıtyp túspeıtindeı yzdıyp dúnıeniń apshysyn qýyryp barady. Eki aıaqtyny qoıyp, qyryq aıaqty jándikti de kóleńkege qýyp tyqqan ba, etekten órmekshi, tóbeden shybyn býyp maza berer emes. Taıganyń bulardan da ash masasy aldymen qulaǵyńa jarapazan aıtyp syńsyp kelýshi edi, araldyń shirkeıi aǵaıynshylyǵyn salyq qyla ma, ashyq qalǵan músheń túgili aýzy-murnyńdy da mensinbeı qolqańnan bir – aq shyǵady eken. Terlep-tepship býsanyp alǵan Jaqyptyń tyrp etetin túri joq.Shydamaǵan Beket shyrpy jınap tútin saldy. Terisi qalyń Osekeń otty kórgen soń turǵysy kelmedi. Shańqaı tústiń ystyǵynan qasha almaı qalǵan qystaý da tym-tyrys; seńseń bórik kıgendeı tóbesine bir shoshaq shópti mılyqtatyp alyp senoval shoshaıady, sý jaǵasyndaǵy esik-terezesin ys basqan qara monsha ábden keńezesi kepkendeı eki ıininen dem alyp sáńireıe qarady. Keńsirikti qaryǵan osynaý ap-tapta qaljasy jaqqan shal ǵana; boıynan shyqpaı qalǵan jel-quıańy bardaı sary tapqa qaqtanyp jatyp:

— Iashka, esinde me, seniń toıyńdy osy jonda ótkizgenimiz qaıda?! — dep álde bir áńgimeniń shetin túrtip edi, ózimen-ózi meńireıip múlgip otyrǵan Jaqyp shaldy aýzyn baqpastan turyp ketti.

— Dúleıdiń tilin mylqaý túsinedi dep aqsaq egerge qudalyqqa qara shal meni salyp edi, — dep Osekeń áli sol qudalyqta otyrǵandaı otqa shyrt túkirip, ys basqan saýsaǵyndaǵy shóshtıgen "prıboıyn" shertip-shertip qoıdy. — Eldiń aty el ǵoı, — dedi. — Qara nanǵa búıiri shyqpaı otyrǵanda ár tútin bir-bir lagon balsyrasyn teńdep kelip, búkil zatonnyń qatyn-qalashyna deıin tórt aıaqtap qaıtyp edi... Áı, Iashka, teńizge túsýshi bolma! Eshki -qotyr bolasyń! Tipti shydamasań teristegi tumaǵa bar!..

Jaqyp bir kósh shirkeıdi tóbesine shıyrshyqtap alyp toǵaı arasyna sińgenshe Osıp qart bejireıip qadaldy da otyrdy. Ózi qartaısa da kózi qartaımaǵan adamdy Bekettiń birinshi kórgeni. Qarashyǵy bólinbegen totıaıyndaı kókpeńbek janarynda bóten bir kirshik joq eken, arshyǵan tuzdaı jyltyrap, nur sepken uıasynan Jaqypqa degen qımas saǵynyshty ańǵardy.

— Solaı!.. zaman degen osy! — dep shal endi qartaıyp qalǵanyn ýaıym etkendeı kúrsinip biraz otyrdy. — Jaryqtyq, qaıyn atasy qorjynyna qoqym toqtamaıtyn berekesiz, qazanyna qaq turmaǵan kedeı edi. Sonysyna qaramaı kóringenge aǵash aıaǵyn ala júgiretin shaqar boldy, — dep Osekeń álgi bir muńyn umytyp endi keńk-keńk kúlip aldy.

— Tegi minez bitpegennen mal izdep, mal bitpegennen minez izdep shatasamyz. Qatparsyz jerge qaspaǵym tura ma?! Sen Jaqypqa ázildep bolsa da aıtyp qoıyp júrme, qaljyńǵa da qajıtyn kidileý jigit qoı, keıip júrer... Sodan osy Lesáǵa quda túsip keleıin. Qara shal jumsaǵan soń kelmeıtin bizde kep bar ma. Sóıtsem, ákesi shirkin óziniń taýyǵy áteshsiz jumyrtqalap jatqandaı, jarymaǵan jataqqa qyz bermeımin" — dep kelip shirensin. Oń jaǵynan bir shyqtym, sol jaǵynan bir shyqtym, kónedi degen ne! Aqyry bir-birimizdiń kem-ketigimizdi túk qoımaı tizip, kerisip tyndyq. Kisi qarasyn kúıip kórmegen qotıyn baıǵus qudalyqty ursyn ba, aıaǵyndaǵy kelsabymen qorqytyp qoımaǵan soń jynym ustap, sypyryp alyp taıyp otyraıyn. Sonaý zatonǵa deıin sońymnan salaqtap baryp, aınalaıyn, qyz sadaǵa, aıaǵymdy tastap ket dep jalynǵany. Áńgúdiktigi de, onyń aǵash aıaǵyn men maldanyp ketedi dep sasty ma eken?! Solaı!.. Ár zaman óz aqylymen dana, óz aqymaǵymen dýman. Keshegi qyzyǵyń búgin muń, keshegi muńyń búgin kúlki... Sóıtip úılengen Jaqyp edi. Qatynymen qalaı ózi? — dep shal ekeýden ekeý otyryp sybyrǵa kóshti. — Jarasyp-aq ketetin jandar, amal qansha, qyrsyq shalsa qyrsyzdy túıeniń ústinen de ıt talaıdy dep...

— Ózderi bilet te...

— Ózderiń bilseńder naǵyp júrsińder? Dúnıeniń tórt buryshyn ózderiń túgendeseńder artyq aýyz bolmaı bizder baıaǵyda-aq jumaqtyń jyly tórine ýaıymsyz kete beretin edik qoı! — dep Osıp Bekettiń jaýabyna jarymaǵanyn ańǵartty da ottyń qolamtasyn kvastyń sarqynymen óshirip tastady. Syǵyraıyp shaqar kúnniń qalǵan jolyn eseptedi. Sáńireıip kókjıekke telmirgen qara monshanyń tóbesine qarady. Tútini sarqylyp, aýzy-murnynan jalyn atyp tur eken.

— Já, men monshany baptaıyn, — dep Osekeń ornynan týra berip, múıisten bajyldap shyǵa kelgen motorly qaıyqty baǵyp taǵy da aıaldap qaldy. — Qasyndaǵysy áıel me?.. Qudaı urdy deseńshi! Erkek qos bop emin-erkin otyratyn!.. toqaly súıretken qarataıaqtardyń biri boldy-aý naǵylsa da...

Qarataıaq pa, qarajaıaý ma, Beketke bári bir edi. Jalǵyzsyraǵan adamǵa áıteýir járpildeıtin aýyz kerek. "Toqal" degen sóziniń astarynan, tyrysa qalǵan qabaǵynan shaldyń ıt ertken qonaqty jaqtyrmaǵanyn sezdi. Jaqtyrsyn jaqtyrmasyn, tanaýy kók súzgen tyryldaq qaıyq suqsyrdaı sýmańdap zaımkege týra shapqan. Ekeýi yrǵalyp-jyrǵalyp jaǵaǵa jetkenshe artyna mińgesken jalǵyz jolaýshyny túsirip tastap, bireý ustap alatyndaı qalaǵa qaıta qashty.

8

Lesány shal da, Beket te kútpegen edi. Beketti Lesá da kútpegen eken. Shaldy kórip jadyrap kele jatqan júzi, Beketti kórip kilt sýydy da aıaǵyn shuqanaqqa tyǵyp alǵandaı selk etip oqys toqtap qaldy. Laqyldaǵan aqpeıil qart muny baıqaǵan joq, órmekshideı tarbańdap baryp, keriskedeı kelinshekti eńkeıtip turyp betinen súıdi de aıyrylyp qalatyndaı qolynan tas qyp ustap týra úıge jetelegen.

— Oı jaman qyz!.. Jurtty da, juraǵatty da umytqan jaman qyz! — dep qoldy-aıaqqa turmaı jalbaqtap jatyr. — Adasyp júrgennen saýmysyń?! Men bizdiń úıdegi zaýal ma dep endi bolmaǵanda qashaıyn dep túr edim!..

Keriskedeı kelinshek tartynshaqtap, keıindep qalǵan Beketke jaltaqtaı berdi. Reńinde qysylý da, tańyrqaý da bar edi. Tańyrqaǵany, taǵy da Bekettiń tosynnan aldynan shyqqany shyǵar. Qysylǵany, qarttyń adalynan bolsa da artyq jalbaǵy. "Jamanyna" kónse de "qyz" dep músirkeýi jerge tyqqandaı qylǵan. Balyqtaı urǵashynyń qoltyǵynda jorǵalap júrgen búrgedeı shaldy kórgende Beket te ne kúlerin, kúlmeı turyp qasharyn da bilmedi. Júzdespegen bir-eki aıdyń ishinde Lesányń tolǵany ma, tozǵany ma, buǵan da ań-tań. Myqyny jarlanyp, toq qursaǵy tomardaı kókiregin tirep qapty, máıektenip, maıqanynan mamyrlaı bastaǵan denesi sere saýyrly bestideı tup-tutas bop kórindi. Appaq moıyny arshylmaǵan qaıyń silegedeı jup-jumyr eken, jalt etip aınalyp bir qaraǵanda kóz sharasynyń úlkeıip, mańdaıy men betine kúreńitip noqta túskenin de baıqap qalǵan. Áıteýir, bar bitim-turpatynan bulqynǵan tegeýrin men qursaq kútip otyrǵan otyzdaǵy tumsanyń burqyraǵan ystyq lebin jasyra alǵan joq. Beket tosyrqap tysta qala berdi. Tosyrqaýdan basqa qyzǵanysh sekildi kókiregin shym etkizgen bir ókinish sezimi de bar edi. Bul nege keldi eken dep bir oılady. Nesine keldi eken dep taǵy oılady. Nege keldi degeni — Jaqyp ekeýiniń arasyn asha ma, álde qosa ma? Nesine keldi eken degeni — álgi bir qyzǵanysh sezimniń aıǵaǵy. Qalaı aýnap tússe de búgingi keriskedeı kelinshektiń salmaǵy Bekettiń moınynda. Al, keshegi aspan kóz ádemi kelinshektiń momaqan nazy jeńildeý sıaqty edi, biraq qazir ony taba almaı da, tanymaı da tur.

Osıp qart pen Lesá saldyrlap úı ishinde kóp aılandy. Aýyz jappaı sóılegen shaldyń daýysy men temekige tunshyqqan kárk-kárk jóteli qatar estiledi. Beket ne kirerin, ne kirmesin bilmedi. Esik aldyndaǵy aıdary salaqtaǵan kúrke taýyqtyń aıǵyry da qanat-quıryǵyn jaıyp jiberip, pys-pys aıbat shegip, "saǵan ne bar" degendeı kárk-kárk baqyldap qoımady. Kún qyzaryp, qaraǵaı basyna taıap qalǵan eken. Qasha basyna qarǵyp shyǵyp tarǵyl átesh dabylyn qaqqan kezde monshasy esine tústi me bosaǵadan Osıptiń býryl basy kórindi.

— Oý, naǵyp tursyń, qonaq keldi ǵoı! — dep dáýrikti shal, — álgi Iashka qaıda júr?!

Degbirsiz shal qańǵalaqtaǵan basyn qaıda aparyp tyǵaryn bilmep edi: qaz-taýyqtaryn baqyrtyp qoraǵa qamady, tepkilep júrip seınek pen jappadaǵy bólek-salaq zattardyń kózin qurtty, tandyrdyń qolamtasyn túrtkilep ottyń kózin ashqan soń esin bir – aq jıdy da aýlasynyń ortasynda tóbege urǵandaı kalshıyp turdy da qaldy; bosqa tanaýrap, jyǵylyp-súrinetin maǵan ne jetti dep ózine-ózi qaıran qalǵan sıaqty; kún uzaqqa taýysa almaǵan kúıbeńin, kún uzaqqa ermek qylǵan kishkentaı tirligin qas qaǵymda bir jat kózdiń kóńiline bola qaýjap tastaǵanyna ókinip turǵandaı; tas kereń qystaýdyń tynyshtyǵyna qulaq túrip basyn shaıqady da molaqqa minip tas kereń otyrǵan Beketti kórip kúldi.

— Sorly ekenbiz ǵoı! — dedi, sosyn qasyna kelip jalp etti de papırosyn sýyrdy. Kózinde kekesin jylt bar. Nege aıtqanyn Beket jiliktep túsinbese de kimge aıtqanyn jobalap sezdi. Sanasyna taqamen tepkendeı shyq ete qalyp edi, shal kóńiliniń zerektiginen shoshyndy da qyzyl túlkiniń quıryǵyn kórdim dep in aýzynan ketpeı qoıǵanyna qysyldy.

Bir ýys bulttyń baýyryna tyǵylǵan kúnniń kózi de qyzyl túlkiniń quıryǵyndaı aldap tur. Solań etip shyǵa kelse shaǵyp alatyny belgili. Soǵan aldanǵan kúnbaǵarlar da solbyraıyp uıyqtap ketken eken. Seńseń berikti senevaldyń kóleńkesi sostıyp eý jaǵasyna baryp qapty. Ana jyrtyq, myna jyrtyqtan murty jybyrlap jyryq ezý qoıandar qaıta bastady.

— Tuqymyńdy uraıyndardyń birazyn qyrmasa bolmas. Úıdiń mańyn shurq-shurq qyp tesip tastady, — dep shal irgeni tyrmalap jatqan bireýine jendibilekteı jańqany jiberip qaldy. — Tym kóbeıip ketse bular aýrý taratady.

— Kóbeıgende araldan asyp ketpeıtin shyǵar?

— Oıbaı, bul ıtińniń ár saýlyǵy bir jazda elý-alpys kúshigin sańǵyp tastaıdy. Qasıetti mal bolsa qoldan qaıyrsań da óspes edi!.. Qoı, shatyrǵa shyqta shabynatyn sypyrytqy alyp tús. Monshaǵa baralyq.

Shatyrdyń ishi dızkameradan da qańsyq eken. Aǵash úıdiń neshe ǵasyrdy arqalap turǵanyn kim bilsin, áıteýir, Reseıden kelgen sharqaı men kendir esetin urshyqqa deıin osynda jatyr. Osıp shaldyń ańyz qyp aıtqan aǵash aıaǵyn da solardyń ishinen kórdi. Tunshyǵyp júrip túkpirdegi adalbaqannan eki-úsh sypyrtqyny zorǵa tapty. Aıaǵynda pıma, basynda qoıan qulaqshyn, ústine ton kıip badeıka súırep bara jatqan Osıp shal shatyr ishindegi kóne eksponattardyń syńaryndaı bolyp kórindi. Monshaǵa jetkenshe jol ortasynda táltıip turyp bir dem aldy. Táltıip turyp:

— Les! — dep baqyrdy. — Qazan-otta, qajaıtynyń — sýsekte! Osy úıde sen bilmeıtin qýys joq, qalǵanyn óziń taýyp alarsyń!..

Baspaldaq syqyrlady. Jeń-jaǵasyz juqa halat jyrtylaıyn dep túr edi. Ashyǵan qamyrdaı appaq omyraýdyń tanys ıisi tanaýyn qapqanda oıyna álde bir jaman nıet oraldy da basqyshtyń tepkishegine aıaǵyn sala berip Beket sileıip otyryp qalǵan. Aspan kózin tóbege aýdara tóńkerip, denesin jalyn qaryǵandaı Lesá alaqanymen kókiregin basty.

9

Pishen ıisi tanaý jarady. Kún batysymen kóterilgen jelemik shybyn-shirkeıdiń de tý-talaqaıyn shyǵarǵan, qudyqtyń soraıǵan uzyn moıynyn syqyr-syqyr yrǵap júıkeni tyrnady. Sony tuqyrta salýǵa da moıynda jar joq. Aıý týlaqta otyrǵan Osıp abaısyzda mysyǵyn bosatyp aldy da adyraıyp Lesányń aspan kózine bir qarap, etegin qymtaǵan boldy. Kelinshek keresin shamnyń biltesin kótergensip betindegi kúlkisin jasyryp edi. Alasa stolǵa ıegimen ıtinip jambastap jatqan eki jigit sodan kúdiktengendeı qaıta-qaıta alaqtaı bergen. Syqsıǵan keresin shamnyń qyzǵylt saǵymynda qan tepken qyzyl kúreń júzi tym súıkimdi, albyraǵan kún shaldy aporttyń shyq qonǵan qabaǵyndaı tym tátti eken. Burymsyz bos tastaǵan sap-sary shashy alqymyna kaıta-kaıta tógilip, alaburtqan kóńilge ystyq qushaqtyń elesin sala bergen soń Jaqyp ıyǵyndaǵy beshpetin usynǵan. Et kóterip ketken jardaı kelinshektiń jarym qaptalyna da jabý bolmaı qaldy, biraq sheship tastaǵan joq, kópten saǵynyp qalǵan tańsyǵyndaı qymtanyp, ısine túsken túri bar. Oshaqpen bastyrmanyń arasyna san baryp, san qaıtqanda da oǵash qımyl, ebdeısiz burylysyna deıin qalt jibermeı baǵyp edi. Talaı jyl otasqan óz áıeli ekenine ózi senbeı jatqandaı: ashyq-shashyq bádik minezi joq, bir ǵana kúıeýi emes, búkil úı-ishiniń kóńilin, bar-joqtyń babyn úndemeı júrip taýyp, ún-túnsiz júrip qyrys qabaqtyń ádibin aýyrtpaı jazyp jiberetin bıazy qylyǵy qanshama jaqyn tartqanmen buryn boıynda joq urǵashynyń bir bóten ıisi syrt tepkendeı tosyrqap otyr. Býy burqyraǵan qaıyń astaýǵa qyp-qyzyl ottyǵyn shadyraıtyp sary samaýyrdy teligende basyn bir-aq kótergen.

Keresinniń ıisin jaqtyrmaıtyn Osıp qart bilte shamdy aýlanyń túkpirine aparyp ilip, oshaqtaǵy otqa otyn eseledi de taǵy da qol sháıip baptanyp júrip alǵany. Astaýda alshysynan jatqan kúrke taýyq kishigirim toqtydaı, kaberneniń býyna pisti dep edi, oǵan qosa sarymsaq pen jas ýkrop arany ashylǵan eki jigittiń taǵatyn jep-aq qoıdy. Apyl-ǵupyl qol salýǵa batpaı otyrǵan. Monshanyń terin bal syramen basqan soń ǵana úı ıesi astyndaǵy aıý týlaǵyn stolǵa jaqyndatyp, ıne joǵaltqandaı astaý ishine úńilip biraz yrǵalsyn. Maıǵa bókken qyzyl kúreń kartopıany bir bólek ysyryp, timiskilep lavr japyraqtaryn terip tastady. Sonan soń qasyqpen tuzdyqtyń dámin alyp, tamsanyp taǵy otyrdy da ne zamanda jurttyń sybaǵasyn borshalaýǵa kirisken. Bir jilikti Lesáǵa ustatyp, bir jilikti Bekettiń aldyna tastady da Jaqypqa burylyp:

— Jabyl kedeı, jabyl! — dedi. Jaryqtyqtyń eti baldaı, súıegine deıin erip túr eken. Tizgindi tartyp qalýǵa shydamy jetpegen Jaqyp ta ara-tura "Erevannan" eki-úsh urttamdy ertip jiberip edi, monsha aýzynan ile shyqqan ıyǵyndaǵy jabýyn Beket te laqtyryp tastady. Aıaq-tabaqtyń ábigerine aldanyp, jurttyń aýzyn ańdymaǵan Lesá ǵana. Tanaýynyń ushyna úıirilip qalǵan terin moınyndaǵy oramaldyń shalǵaıymen anda-sanda bir ilip tastaǵany bolmasa Osıp qartta ún joq, Bir monshanyń babyn bir kúnge sozyp edi, bir taýyqtyń syrbazyn bir túnge ermek qylatyn túri bar. Básekege túsetindeı tyrash shaldyń jaraýy da qıyn eken, úıdi qapyryq, aýlany qyı sasıdy dep dastarqandy dóıdalaǵa jasatqan, qaraǵaıdyń jańqasyn samyrsynnyń tomarynan bólip jaqqyzyp, alakeýimde bir úıir jandy bir tútinniń basyna qamady da qoıdy. Aıý týlaq, qoıan qulaqshyn, qoı terisine qymtanyp alyp shirenýine qaraǵanda bir taýyqtyń sharap qatqan sorpasyn birazǵa buldaıtyn sıaqty. Áýelde balsyradan basqany "talaq" qylyp edi, endi "erevandy" mensinbeı "ekstramen" ǵana suhbattasyp otyr.

— Mynaý taýyqqa pasport berý kerek eken! — dedi Beket Osekeńniń astyna kópshik tastaımyn ba degen nıetpen.

— Áperseń otyrsyńdar ǵoı, — dedi shal, eki urtyna kók pıazdy aıdap jibergen eken, shop tasyǵan sýyrdaı ezýi kúltelenip, qoıan qulaqshynnyń astynan kózi ǵana jyltyrady. — Bizdiń pashpyrtymyzdyń bitkeni qashan, — dedi. — Biz aralda qalǵan janbyz ǵoı. Áıteýir tegimizdi umytpasańdar bopty da...

Taýyqtan bastalǵan áńgimeni shal edáýir jerge aparyp tastady. Endi jumyrtqaǵa jetpeı turǵanda jumyrdyń toıǵanyn syltaýratyp Beket syrttap qalǵysy kelip edi, sháı iship qaryq basý, qaryn sıpap solyq basý degen sıaqty toqshylyq salty eshkimdi ornynan qozǵaı qoımady. Jypyrlaǵan qalanyń ottary araldyń jıegine jaqyndap qalǵan sıaqty. Tyshqan aýlaǵan mysyqtyń janaryńdaı bir janyp, bir sónip tún uıqysyna tynyshtyq bermeı turǵan maıaktyń projektory ǵana. Aspannyń shyraǵy endi-endi jana bastaǵan. Saǵym ekeni, tolqyn ekeni belgisiz, ala keýimde teńiz beti ájimdenip, taý qyrqasyndaı qatparlanyp kókjıekke kóterilip barady. Juldyz sanaǵandaı tóbege telmirgen shaldyń júzi de kónerip óship bara jatty.

— Jasyńyz neshede?..

— Jas deımisiń?.. Jetpisińdi jeımiz be dep otyrmyn.

— Ótirik aıtasyń! — dedi Jaqyp. — Jetpisti osydan on jyl buryn jep qoıǵanyń qaıda? Onan da ólgim kelmeıdi deseńshi!..

— On jyldy qımaı otyrsyń ba?! — dep qart áldebir qaryzyn daýlaǵandaı Jaqypqa jalyna qarady. — Ólgim kelmeıtini de ras. Áıteýir, jumyr basty pendege ólim bar eken dep men nege óle salýym kerek?..

Jaqyp qaljyńǵa jyqqysy kelgenmen Osıp kart qaljyńǵa da, qarymtaǵa da kónbedi. Shynynda ólgisi kelmeıdi eken. Ókpelep qalǵan sekildi. Ton astynda tompıyp biraz otyrdy da Lesáǵa dastarqanyńdy jınaı ber degendeı ısharat bildirgen. Biraq, bótelke men úsh qutyny tabaqtan jyryp qaldy da otty qaıta kósep, eshkimdi ertpeı, eshkimniń "densaýlyǵyna" enshilemeı bir dúrkin jeke shapty. Sonan soń otyrsań ot mine, jatsań ornyń áne degendeı qystaý men oshaqtyń arasyn kózimen mejelep berip tympıdy da qaldy. Keshten beri Lesáǵa ne jaqyndaı almaı, ne jatyrqaı almaı otyrǵan ári-sári Jaqypqa bul da taptyrmaıtyn syltaý edi, qaltasynyń qurysh-quryshyndaǵy balǵaraǵaıdy ermek qyp bul da oshaqqa ıtine tústi. Jaqyp "ekstranyń" aýzyn qaıta ashyp, qarttyń alaqanyna bir shókim jańǵaq salǵan soń ǵana oń qabaǵyn berip edi.

— Uly ákem Evseı júz on jasynda dúnıe saldy, — dep teńizdiń ortasyna qarady. — Onda da qudaıdyń ajalynan emes, ózin-ózi óltirip edi. Qudaı almady dep keıipti. Keıigen sebebi, bir oshaqta jıyrma aýyz, qyryq sharqaı, jalǵyz-aq pesh bar eken. Jıyrma birinshi aýyz bolyp dúnıege men kelippin. Shal sasqanynan ústindegi kenebin maǵan ıt kóılekke sheship beripti de tańǵy tamaǵyn jıyrma aýyzǵa túgel bólip, jalǵyz tonyn tósekke jaýyp, jaman bórkin bosaǵaǵa ilip, jyrtyq sharqaıyn esik kózine qaldyryp monshaǵa ketipti. Keshkisin ákem izdep barsa, esik-terezeni qymtap, ádeıi ýgárlap ólip qalǵan eken. Sóıtip, meniń atam júz onnyń ar jaǵyndaǵy qalǵan ǵumyryn mindet qyp tastap ketken. Monshaǵa barǵan saıyn aldymnan Evseı kútip otyrǵandaı bolady. Monshadan shyqqan saıyn mazamdy almasyn dep esikti myqtap bekitip, qamap ketemin. Tútin sanasam, erkekten bes-aq kindigim bar eken. Qalǵan on besin túgendep bolǵansha ajal da izdep tabatyn shyǵar. Meniń esebimshe oǵan da óli qyryq jyl qaldy. Endi qyrtımaı mynany qaǵystyryp alyp qoı da maǵan arnaǵan duǵańdy qyryq jylǵa shegere tur!.. Nemenege yrjańdaısyń?!.

— Monsha jaqqa baryp qaıtsaq qaıtedi!?..

— Qudaı saqtasyn!..

— Qorqady ekensiń-aý?..

— Ajaldan qorqatyn jastan kettik qoı, biraq, aty jaman ǵoı, kápirdiń! — dep shal shynynda esik kózinde Evseı andyp otyrǵandaı qara monshanyń qaraýytqan súlderine elegzı qarap qoıdy. — Jaryq dúnıeni jumaqqa aıyrbastap kete qalý kimge de bolsa qıyn shyǵar. Onyń ústine meniń áli kórgenimnen kórmegenim kóp. Shynymdy aıtsam, endi ǵana adam bop kele jatqan sıaqtymyn... Stolárom, plotnıkom, jestánshıkom vkalyval. Odnım slovom, vsú jız krohovornıchal. Vot ı negadanno more k nam pojalovalo. I kogda ız-pod nog zemlá ýhodıla, ýhvatılsá za etot ostrovok, na starostı let vspomnıl, chto ıa rýsskıı mýjık. Vspomnıl, chto moı predkı, borodatye mýjıkı ıskalı Belovode, zemlú obetovannýıý, polnoı chýdes ı ostanovılıs na rýslah Býhtarmy. Vot eto nıchego ne govorıt?.. A pesnı pro Belovode, skazkı kotorye skazyvalı babkı? Zabylı?;. Eı!.. Kindigi qalada, eki kózi dalada, taýǵa qarap ulyǵan senderde ne ıman qaldy deısiń!..

Tún jamylyp otyryp aýzyna ımandy alǵan soń Osekeń saqalyna saıtan kirip ketetindeı qos qoldap ýystap, Jaqyp pen Beketti qaıyn jurtyna aparyp tastaǵandaı qomdanyp qoıdy. Lesányń sıpaqtap qaıta-qaıta kelip ketkeni jatar orynnyń qamy ekenin sezse kerek. Jańa ǵana baıyp otyrǵan otaǵasy tósek-orynǵa uıatty bolyp qaldy da:

— Erkekterge senevaldyń ústi de jetedi, al óziń teýip-teýip oıylmaǵan jerge jatarsyń! — dep qaljyńdap qutyldy.

Jeti saǵattyq qysqa túnniń alǵashqy aıqaıshysy, qoradan átesh qylǵynǵanda úsheý ornynan qozǵalyp edi. İrgeden qalanyń ottary men pırstiń projektory, tóbeden juldyz, qyrqadan aı qadalǵan soń araldyń ol jaq, bul jaǵy bir tutam bolyp shemeıip ketken tárizdi. Tórt qubylasynan jamyraǵan saǵymnan orman-butasyna deıin sala-sala samsap túr. Tek teńiz ǵana qap-qara. Sol qaraquryq teńizde kıttiń jon arqasyndaı súmpıgen úshkil aral tolqynǵa qarsy zaýlaǵan súńgýir qaıyń sekildi.

Teńiz kúndizgi sagasynan qashyp ketipti. Arqandaýly qara qaıyq sylp-sylp sý jalap túr eken. Qorys jıek qaıran sasıdy. Baıaǵyda bul óńirden kún qaıta-aq shyqtyń ıisi ańqýshy edi. Kún qaıta-aq Buqtyrmanyń órinen qońyr samal shalqýshy edi. Endi syz tartatyn bolypty. Jel de baǵytynan jańylypty. Oń-terissiz erteń de, kesh te qýalaıtyny qalanyń qapyryq tútini. Qalanyń ottary qashyp bara jatqandaı. Qalanyń ottary qalǵyp bara jatqandaı. Qalǵyp turǵan qara shyrshanyń astynan jylqyshy torǵaı ysqyryp -ysqyryp jiberdi. Áldekim ókshelep kelip qalǵandaı bolyp edi, qaraǵaı basynda qalshıyp turǵan aıdan basqa, aı astynda qalqıyp turǵan senovaldyń seńseń bórkinen basqa dym kórmedi. Qystaý terezesinen jylt etip sham jandy da tez sóndi. Lesányń kútip otyrǵanyn sezdi. Biraq, kóńili tartqan joq.

Bozbalasynda osy shamdy sóndire almaı, aqsaq egerdi uıyqtata almaı taǵaty taýsylatyn — ińirde urlanyp kelip, qaraker bıeni shóp túbine qańtaryp qoıyp, tańǵy taýyqpen qaıtatyn túnder de umytylyp barady. Zaımkeniń oty óshkenshe kóz talatyn, zaımkeniń oty óshken soń eki kózdi tars jumyp shalǵynnyń sybdyryn tosatyn. Qyz qylyǵy nazdy edi. Maıa tóbesine kóterip shyǵarmasań kózi jaýdyrap etekte turyp alatyn da ketemin dep qorqytatyny bar. Kókiregimen keıde qýyrǵan kartoptyń, keıde borshtyń ıisin ertip keletin. Meıli kúıik tatysa da ol kezde tátti edi-aý!.. Sý bolmasyn dep yshqyryna túıip tastaǵan sarafanynyń etegin tarqatpastan, shyqqa shomylǵan sup-sýyq aq baltyryn Qarashelektiń jyp-jyly qoınyna tyǵyp jiberetin de tas qyp qushaqtap, tanaýymen óńirin izdeıdi. Lesá ata-anaǵa sýyq ósti. Qarashelekke egizdiń syńaryndaı jabysty Bóten eken dep tartynyp, erkek eken dep tánin jasyryp kórgen emes. Qashan bosaǵa attaǵansha shymyldyq ishindegi qupıa tirlik te oıyna kirip shyqpapty. Kún saıyn birin-biri ańsaǵanda boıjetkenniń bozbalaǵa degen yntyǵynan kóri uıalas kúshiktiń syńaryn izdegen úıirsektigine uqsaıtyn. Sóıte júrip, óziniń áıel bolatynyn alǵash ret Qarashelektiń aýzynan estigende ári ket dep aıtpady. Alǵash ret tósek kórgende de osynymyz uıat boldy-aý dep káperine de alǵan joq. Osyndaı bir aıly túnde...

— Meni áskerge shaqyryp jatyr, — dedi Qarashelek.

— Onda men qaıtem?

— Sen bizdiń úıge barasyń, — dedi Qarashelek.

— Barsam baraıyn. Tek ákem jańa báteńke satyp ápergenshe tosa turaıyq.

— Jalańaıaq barsań da túk etpeıdi, — degen Qarashelek.

Qaraker bıege jaıdaq mingesip, Qara Dıýdyń qara shańyraǵyna jalań aıaq kirgen Lesá edi...

Úsh júz alpys bes kúnniń quryǵanda bireýine baqsylyǵym júredi deýshi edi ákesi. Jaqyp Qara Dıýdyń baqsylyǵy júrgen kúni dúnıege kelse kerek. Lesány on alty jasynda jetektep kelgende jaqtyrmaǵan jataqtyń jurtyna shapaǵat salmastan:

— Seniń de bilip istegen bir sharýań shyǵar, meıliń, qaǵazdaı appaq bala eken, qatyn bolyp jarytpasa da qaıyrymy bar kórinedi, — dep batasyn bergen.

Jaqyp áke sóziniń tórkinin mándegen joq-ty. Birge ósip, ıisi sińip qalǵan soń osy maǵan bóten adam emes-aý dep oılaǵan, túbi bóten adam bolady-aý dep te oılamaǵan. Búl da ánsheıin balalyq elpek kóńildiń qıaly eken. Maıa tóbesinde aspanǵa qarap jatyp aımen jarysatyn balalyq qıalmen birge taýsylypty. Ii bir, ıisi birdiń túbi ońatynyn, tym úıir, tym úırenshikti áıel jurtynyń qyzyǵy tez sónip, er qashty qylǵan erkekten olardyń da tez sýynatynyn baryqsyz shaǵynda bilip pe.

Jarty jyl otasyp, jastyqtyń qumarlyǵynan kánigip shyǵa almaı áskerge attandy da tórt jyl sý astynda, súńgýir flotta qyzmet atqarǵanda jarty jyldyń qyzyǵyn medet tutyp edi. Jarty jyldyń saǵynyshtaı elesin kókiregine kóńilmen toqyp, ınemen jazdyrǵanda armany da, azaby da máńgilikke qımas sýret bop qalatyndaı kóringen. Qara Dıý qaıtys boldy dep habar alǵanda qabyrǵasy sógilgenmen er azamatty jasyta alǵan joq edi, qatynyń qaǵynan jerip, ıt saryǵan kóringen qashanyń túbine túneıtindi shyǵardy dep áldebir "jan ashyrdan" hat kelgende julyny úzilgendeı mort synǵan. El betine qaraýdan qaımyǵyp, flotta túbegeıli qalmaqqa sert etti de qaraormannan birjola túńilgen. Qaıtyp zatondy kórmeıtin de edi, átteń, aqkempirdiń maǵan topyraq salyp ketsin degen zary shydatpady, sosyn dárigerlik irikteý komısıasynyń jaramsyz dep "spısanıege" jatqyzǵany jigerin birjola jyndaı qyp ezip jiberdi. Janyn jegideı jegen sońǵysy edi. Ol jıyrma bes jasynda belinen kemtar bolyp oraldy.

Qarashelek jıyrma bes jasynda endigi qalǵan ǵumyryna júk bolarlyq muń enshilep, jıyrma bes jasynda ǵana Jaqyn bolyp muńmen eseıgen. Búl dertin Lesádan basqa tiri jan bilgen emes, al ishtegi ashshy qordadaı qyjyldap jatqan kúızelisin ózinen basqa bólip-jaratyn pende joq.

Aqkempirdiń kirpigi ǵana qımyldap jatyr eken. Bir aýyz tilge kelgen joq. Aýyl úıdiń ósegin de, jalǵyz ulǵa aıtatyn ósıetin de ózimen ala ketti. Qarǵasy shýlaǵan qarashanyń qara daýyldy kúninde jambasyn jerge tıgizgende qasynda qaıǵysyna ortaqtasar Osıpten basqa qaraıǵan erkek kindik te joq edi. "Átteń ólmeımin-aý, ólsem qaıtyp kelmeımin-aý, áıtpese, mensiz kúnińdi kórer edim" — deıtuǵyn Qara Dıýdyń qyjyrtpassh jetimsirep qalǵan qara shańyraq qaıtalap taǵy bir esine salǵanda Jaqyptyń týa jalǵyzdyǵy sonda ǵana qabyrǵasyna batty, Jaqyptyń jalǵyzdyqtan qorqatyn sekemshildigi de sodan bastaldy. Jubatqan jurt Lesány áýelde tórkindep ketti dep jetkizgen. Tómenshiktep aıtqandarynan tórkindep qana ketpegenin kóńil shirkin sezbeı qoısyn ba. Qýalap baryp, quryqtap aıdap kelýge bolsa da dármen joq.

"Qatyn ketti qamshynyń saby syndy" degizip, jabýly jarany jabýly kúıinde qaldyrsam ba dep edi, oǵan áýeli jalǵyzdyq, onan soń qyzǵanysh degen zaýal taǵat taptyrmaı, tym qurysa kórip qaıtaıyn dep aqsaq egerdiń dál osy qystaýyna ekinshi ret uryn túskendeı alasaryp kelgeni esinde.

— Myna qatynyńa ıe bol! — dep qaıyn atasy birden dúrse qoıa berdi. — Qaraýyl bolýǵa maǵan qalǵan jeteýi de jetedi. Kóńilge jyǵylmasa, kózin kókshıtip turyp kógendep usta, áıtpese, urǵashy degen halyq kóringen sıdaǵa qasynatyn kúılegen qashardan jaman! — degen.

Lesá áke sózine aıbat jasaı almaı jerge qaraǵan Jaqyp oshaǵyna betinen móri tamǵan beıkúná boıjetken tastap ketip edi, tort jyldyń ishinde sol móldiregen jas suńǵaq tartyp, denesi ysylyp, keriskedeı saqa kelinshek bolypty. Taǵy bir baıqaǵany, qımyly sıdań, kúlkisi syldyrlaý kórindi. Júzindegi baıaǵy syp-sypyq qyzyl shyraıdy da taba alǵan joq. Aldynan erkelep shyqqanda qylymsyǵanyn sezgen, qoltyǵynyń dymy men alqymynan da jat ıis tepken. Jaqyptyń denesi muzdaı bop, betiniń túgine deıin bedireıe qaldy.

Lesány izdep kelgen jalǵyz Jaqyp emes-ti. Qoınyna jartylyǵyn qystyryp, Anısımniń Petkasy da qıqıyp osy úıden tabylǵan. Bir kezde jubyn jazbaıtyn dos edi, zatonnyń eki sotqaryn kórgende klýb pen bı alańyndaǵy jurt aıaqtarynan tik turyp, qaq jarylyp shulǵysyp qalatyn. Dosynyń kúmiljip, júzin jasyra bergeninen-aq ekeýiniń arasynan qara mysyqtyń ótip ketkenin bildi, biraq, yrǵaspaı, yryldaspaı, bir jartyny bólip-jaryp tarasty. Biri keshirim demedi, biri keshirdim demedi.

Aqsaq eger erteńinde Lesány ógiz arbamen ákep tastady. Kók ala qoıdaı eken.

— Seniń qolyń batpaıtyn shyǵar dep shań-tozańyn qaǵyp ákeldim, endi qaıtyp súıek syndyrsa qazyq qaǵyp óltirem! — dep baltasyn kórsetip taıyp otyrǵan.

Obaly qane, Lesá bul joly kópten saǵynǵan tósegimen jylap kóristi. Ákeniń qatygez úkimi sebep boldy ma, álde bala kúnnen baýyr basqan Jaqypty bar kóńilimen jan tartqany ma, ólsem kórim birge dep etegine jarmasyp edi. Kúıeýiniń dármensizdigin únsiz keshirip, ǵumyrdyń ystyq shaǵynyń tán tozbaı jatyp bos qursaq ótip bara jatqanyn da únsiz kótergen. Osy únsizdiktiń aqyry shoq bassań qyńq etpeıtin kómpis minez, qatty da, tátti de soz qonbaıtyn kereńdikten bir-aq shyqqan sıaqty edi. Osy minezimen-aq ol Jaqypqa jaǵamyn, jan ashyr bolamyn dep oılaǵan. Biraq, ony kúnde óltirip, kúnde bir tiriltetinin alǵashynda bilgen joq, keıin ne tartsa da jazmyshtan ozbaýǵa tyrysqan.

Bas bermeıtin tirshilik áıteýir bir qaırańǵa aparyp soǵar degen úmitpen Jaqyp sonan beri de on bes jyldy yryń-jyryń qylypty. Quıysqanyń berik bolmaǵan soń qyryq jasynda da qur júgenińdi ustap qala berý boq basynda eken. Qý aǵashqa qonaqtaǵan qustaı Jaqyptyń panasyz kóńiline qara shańyraq ta, yryqsyz baılanǵan qatyn da qazyq bola almady. Qaraormannyń yrysy da, qasıeti de aq kempir, Qara Dıýmen sarqylsa kerek. Kúrep tapqan tabysyn kúrektep shashty. Biraq, onymen jar yndynyn kepteı alǵan joq, jurttyń yńǵaıyn da jomarttyqpen jyǵa almady. Endi oılasa, onysy jomarttyqta emes, ánsheıin dátke qýat aldanysh eken. Kóńildiń ketigi eshýaqytta tolmaıtyn kórindi. Tola qalsa ol ómir me? Al, Jaqypta toltyratyn maqsut ta qalmaǵan sıaqty. Sosyn búl da tirlik degen saıqalǵa kereń kózben kegjıil baǵam ba dep edi. Sodan da bolar, ýáıimsiz jurt muny tasqabaq atandyrdy. Ózin jurttan kem tutyp, qor sanaýǵa úırengen basy buǵan da kóngen. Tek, keleshektiń sandaýy buldyr tartqan saıyn dúnıege degen kúdigi men ókpesi qara qazandaı bop asqynyp bara jatqandaı. Kúdik pen ókpeniń qyjyly qyzǵanyshqa, qyzǵanysh — jaýyzdyqqa da súırep salýǵa bar. Jaqyptyń bir ýaıymy Lesá. Toqtasań meıliń, ketseń jolyń áne, baǵyndy baılap, aldyńnan tospaıyn dep ishteı bekinip te edi. Áli de Lesáǵa kóńili sýymaǵan Petkanyń áıelinen ajyrasqanyn estigende, sabyry taýsylyp, bardy da taıgaǵa jetektep ketti. Qaıdaǵy sýyq qol qolqasyn sýyryp, qý janyn tonap jatqandaı qan jylaǵan ózegi búgin de birde shoq, birde muz. Bótennen olja bóktergen áıeliniń toq qursaǵyn kórgende keıde jaryp tastaǵysy keledi, artynan keýdesi janshylyp jasyp, ulyp ketkisi de keledi... Qaıa almaıdy eken. Basqa túgili, ólimge de qıa almaıdy eken. Ol óziniń Lesány súıetinin qyryqqa kelgende sezdi.

Aı astynda seltıip turǵan senoval kóleńkesin baýyryna jınapty. Aı júzine shaǵylysqan alasa qystaýdyń jalǵyz kózi shaqyraıa qalypty. Shaqyraıǵan jalǵyz kóz Jaqypty atqylap turǵandaı kórindi. Aspanǵa shanshylǵan qadaý-qadaý qara shyrshalar qatyp qalǵandaı. Jym-jyrt. Kereń. Qulaǵy shýlap, basy aınalǵandaı boldy.

Qara quryq teńizdiń dúńkıgen jaly jybyr-jybyr jyljyp bara jatqandaı. Jyljyp bara jatqan qalanyń qaltyraýyq ottary eken. Qalyń ottyń ishinen zatondy izdedi, jataqtardyń shandaq kóshesin, qaraormanyn izdedi... shandaq kóshede shybyq minip shapqylaǵan Qarashelekti izdedi... Qara Dıý qaraker bıege minip alyp teris qarap bara jatyr eken. Aq kempir kúresinge shyǵyp alyp, teris qarap shyǵaryp salyp tur eken. İshi qaltyrady. Kóz sharasy ysyp bara jatyr eken...

Qaraquryq teńizdiń kújireıgen jón arqasy shyr aınalyp zaýlap bara jatqandaı. Zaýlap bara jatqan qalanyń qaltyraýyq ottary eken. Qulaǵy shyńyldap, basy aınaldy... Zaýlap bara jatqan zatondy, buldyrap bara jatqan Qarashelekti, buldyrap ketken balalyǵyn qýyp jete almaǵan soń, aı astynda seltıip turǵan senovaldyń ústindegi Osıp shaldy tóńirektep, mup-muzdaı aı astyndaǵy mup-muzdaı mylqaý úıge qaıtyp oraldy.

10

— Qalada óstiń ǵoı?

— Qalada.

— Áke-shesheń she?

— Ǵumyry qaladan shyqqan emes.

— Solaı de. Baıqaımyn, áke-shesheńnen boıynda birdeme qalǵan sıaqty. Sypaıylaý ekensiń, onyń atyn jasqanshaqtyq deıdi. Biraq, jasqanyp tursań da bir qulyǵyń ishińde. Bir ketigińdi ekinshisimen búrkep jiberetin zálimdigiń de joq emes. Solaı ma?... Al, qaladan juqqan boıynda qandaı qasıet bar?

— Kim bilsin... Balalardyń baqshasyn bylǵadyq, mektep tabaldyryǵyn tozdyrdym, ınstıtýtty osynda júrip taýysyp edim... Kórgen, bilgen degen sıaqty... barǵa qanaǵat, kúı talǵamaımyz...

— Ol, ánsheıin, mashyq, qasıet emes. Mashyq júıkege ǵana jabysady, qanǵa súıekke sińbeıdi.

— Onda bilmedim...

— Tegi, bilgen de jaqsy, bilmegen de jaqsy.

— Sonda jamany qaısy?

— Neniń jaman ekenin bilsem men de áýlıe bop ketpeımin be?.. Óı, sen timiskip áli osynda júr me ediń?!.

Jaqyp qara tonnyń qaýsyrmasynan senovaldyń qýrap ketken saǵdaryndaı qula býryl saqaldy ǵana kórdi. Qula býryl saqal Jaqypqa emes, shaqyraıǵan aıǵa shoshaıyp, túńile sóıledi:

— Bul jurt jyly úıdegi jyly tósekke de syımaıdy! — dedi. — Japan túzde jolǵasqan eki qazaq, ári otyrshy dep birin-biri múıizdep turǵyzǵan eken. — Osıp shal Jaqyptyń jambasynda qap ketken qara tonnyń qaptalyn julqyp zorǵa sýyrdy.

Káriliktiń jetkeni de, joqtan ózgege jynyńdy qasyp, bul shal da qyrt myljyń bolaıyn degen. Áıteýir, tyńdaıtyn tegin qulaq sensiń-aý degendeı endigi sózin Beketke oqtady.

— Solaı jigitim... Qalada ósseń de, qarataıaqpyn deseń de báribir bótekende qyr kúpisiniń ıisi jatyr. Keıingi nemereńniń nemenesi bolmasa... Ol nemeniń de qaıda týyp, qaıda óretinin kim bilipti... Qudaıǵa shúkir, búl da ósetin jurttyń minezi.

Osy shal neni keýsep jatyr dep Jaqyp basyn kóterip, qula saqalǵa taǵy da suqtanyp edi, qynaly tastaı túk basqan sup-sur, sup-sýyq bet-júzi qapersiz eken.

— Ony qaı ensıklopedıadan oqyp ediń?! — dep qartqa asyǵyn uttyryp qoıǵandaı teris tońqaıyp qısaıa ketti.

— Jer degen sıklopedıadan! — dedi Osıp shamyrqana nyǵyzdap. — Jerge kim jaqyn bolsa, sol ósimtal. Ne baspanasy, ne basalqysy joq babyldiń sońynan bala ergenin kórdiń be!

Qart Jaqypty qajaıyn degen joq edi. Ańqyldaq baıǵus aıtyp salsa da artynan kúmiljip qalǵan.

— Jer jaryqtyq qasıetti ǵoı, — dep ózimen-ózi kúbirlep ketti. — Jer emgen jurttyń júzi jarqyn, ary da, jany da taza. Jalynǵany da, jaldaǵany da eńbegi. Daıarǵa kóz satpaıdy, qıanaty jáne joq... Áli esimde, ájem marqum kartohanyń ár túbin balapan basqan taýyqtaı shaıqap ósirip, ár túıirine kúrek tıgizbeı sıpalap otyryp, sanap otyryp qazyp alýshy edi...

Bir-eki jótkirinip, júrelep otyrdy. Býyn-býyny sytyr-sytyr ete qalyp edi. Jaqyp ta andyp jatyr eken:

— Saǵdardaı saýdyrap otyryp júz jıyrmadan dámesi bar! — dep senovaldy solqyldata selk-selk kúldi.

Shal Jaqyptyń ázilin ozdyryp aldy. Moıyndady:

— Búgindik shyrpy basyn syndyrǵam joq, — dep kúrsindi. — Bir kún qozǵalmasam býynǵa jel túsedi.

Aımen talasqan jyp-jyltyr tóbesin qulaqshynmen mılyqtata jasyryp, pyshyldap bas jaǵynan beshpetin sýyryp jatqan shalǵa Beket tandana qarady. Kúndikke tize búkken joq edi, eger shyrpy basyn syndyrmadym degeni osy bolsa, kúıbendi kúnderinde ne qyryp tastaıdy eken?.. Osıp qart beshpetin silkilep otyryp sirińkeniń syldyrynan papırosy men ottyǵyn taýyp aldy. Sosyn qıqym tasyǵan qumyrsqadaı jybyr-jybyr túrtinip jambasyndaǵy saǵdardy qaza bastaǵan. Áýeli tesikten túkirik júgirtip, tómennen sylp etken dybysyn estigesin baryp temekisin tutatty.

— Endi ǵoı, edenińdi kúrkege toltyrmaı uıqy bermeısiń á?! — dep Jaqyp teris qarap jatyp torsyldady. — Ysta, ystaı tús!..

— Ystaǵan túk etpeıdi-aý, etiń buzylmaıdy, tek erteńgisin ekeýińniń quıqańdy taba almaı júrmesem boldy da, — dep Osekeń shoshaıtyp aparyp tesikke temekisiniń kúlin qaqty.

Esik kózindegi qaraǵaı basynan baıǵyz suńqyldady.

— Jetpis jeti atandy! — dep shal tóbege túrshige qarady. — Osy bir jeksuryn kempir aýyrǵannan beri meniń shańyraǵymnan shyqqańdy qoıdy.

Beket erinbeı turyp, shóp bastyrǵan kelsaptaı butaqty jiberip urǵan, judyryqtaı qustyń qarasy quıylyp kelip, Osıp pen Bekettiń ortasynan baýyry jarq etip aǵyp ótti.

— Qarǵys atqyr! — dep qarǵap qalǵan shal qara samyrsynnyń bytqylyna qadalyp, sileıip biraz otyrdy da kúrsinip saldy. — Túbi bir shyǵyn bar... — Kózinde úreı, kúrt synǵan júzi dármensiz kórindi.

— Joqty aıtasyń! — dedi Jaqyp. — Aralda jatyp alyp janjal tappaǵan soń aspandaǵy quspen alysady. Mynaý zaımkeni skıd qyp jibermeı turǵanda qalaǵa qaıtqanyń jón shyǵar.

— Qala!.. — Shal tesikten túkirigin taǵy bir júgirtip, sylp etken dybysy qulaǵyna jetkende baryp basyn kóterdi de teńizdiń qaraquryq jalynda qalqyp júrgen qalanyń ottaryna qajyp otyryp kúńkildeı bastady. — Qalanyń aty qala... Baqqanymyz aqsha... Aqshada kóz bar ma?... Keledi, ketedi... Ony qýalaı berseń onan saıyn ashqaraqsyń...

— Saspa, shalym, — dedi Jaqyp. — Sen júz jıyrmaǵa kelgenshe aqsha da qurıtyn shyǵar. — Aqyry uıqysy qashqan soń betine búrkengen beretin julyp tastap búl da Osekeńniń "Prıboıyna" tıisti. — Tek, tyshqaq laq bolsa da kóz aldymda júrsin, bir túıir dán bolsa da qap túbinen kóreıin deıtuǵyn tyshqanshyl malsaq jurttyń ashqaraqtyǵyna tyǵyp tabylmaı ma dep qorqam... Aty aıýdyń terisi demeseń týlaqtyń aty týlaq, jún-jurqanyń ústinde aýnap jatyp qalanyń komfortynan jerkenýin!...

— Kámport! — dedi shal aýzyn shúrshıtip, sosyn temekisiniń tuqylyna aıyzdana, tópelep túkirip tesikten atyp jiberdi de, — myna bıpylnısániń ózi nege turady?! — dep murtynan myrsyldady. — Búginde bir jan baqqan jurt joq. El baıyǵan soń yńǵaıly oryn, jylyraq oshaq izdeıdi, tánge bap, kóńilge kúı talǵaıdy. Qaladan da qashyp otyrǵan pendeń joq. Jaýynnan keıingi sańyraýqulaqtaı qaptap kele jatqanyn da bilemin. Oǵan myń, mıllıon jumys qolyn shyǵaryp otyrǵan da qyr eli. Túbi bóriniń tabynatyny jer. Meniki, ánsheıin, keıingi boqtashaqty onda bar, munda qal dep birin oıǵa, birin qoıǵa qaqpaılamaıyq degen de... — Shal týlaǵyn qasaqana torsyldatyp quıryǵynyń astynan saǵdardyń qyltanaǵyn sypyrǵan boldy.

— Já, boldy, boldy! — dedi Jaqyp, — Endi týalet teseıin dep jatqannan saýmysyń?!.

— Tosatyn jastan ketip qaldyń ǵoı, — dedi shal. — Tesý máselesinde endi meni kómekke shaqyrmaıtyn shyǵarsyń.

Qystaýdyń esigi qyńsylady. Myqynda jortqan ashshy tyrnaqtyń ysqyryǵy qaqalyp estildi. Esinedi. Bashpaq sarpyly kúresinnen asyp baryp qumyǵyp edi.

— Amandyq bolsa jarar edi, — dedi esinep alyp qısaıǵan shal. — Kópten beri aspannyń shańytýy jaman.

Aslan aıran qatqan ataladaı kóbiktenip tur eken. Ine shanshar jyrtyq joq, byjynaǵan juldyzdar bultsha tútindeıdi.

— Bala kúnimde osyndaı bir aspandy kórip edim.

— Seksen jyl burynǵy Altaıdyń áýesi jadynda qalǵany?! Múmkin, aıǵa shaptyrǵanyń da esinde shyǵar?..

— Tilim sala qulash dep qudaıǵa kúnákar bolma!..

Ánsheıinde quıryǵyna keseý júgirtseń qyńq etpeıtin Jaqyptyń shal baıqusty shanyshqaq tıgendeı tyqsyrǵanyna Beket tań. Osıp qarttyń tabıǵatynan qyrsyqtyǵy emes, taıganyń sóz ańdýǵa mursaty joq qasańsyp ketken kón aýyzyn ázilmen jibitkisi kelgenin túsinip jatyr.

Kúresinnen qaıtqan bashpaq sarpyly baspaldaqta biraz aıaldady. Tyrnaqtyń qashyr -qushyr ysqyryǵy saýyrda júrgen sıaqty. Esinedi. Esik qyńsylap, bosaǵany ars etip qaýyp alǵan. Kásektiń zyqyly qaraǵaı basynan óshti. Tún balasynda qalt etken qımyldy qulaǵymen kórip jattyqqan Beket kelinshektiń tyrsyldap bara jatqanyn, jelbegeı halattyń ishindegi emeýrin kútip, eleýsiz qalǵan ishkıimsiz toq kókirek, toq saýyrdyń tyrsyldap jarylyp kete jazdaǵanyn da baıqady. Túk kórgemin joq, túk sezgem joq degen Jaqyp bet-aýzyn taǵy da beretpen búrkeı qoıǵandy.

— Kórgenim ras, — dedi Osıp qart. — Qyrsyq aınaldyrsa, qyryq kún shildede de eldi jut jaılaıdy. Besinshi jyldyń ystyǵy Buqtyrma boıyn typ-tıpyl jalmap ketti. Kóshpendi jurt bolmasa, órtenbegen meken joq. Dalanyń ańy, qoranyń malyna deıin qyrylyp, el ishi quıqa sasyǵanda búkil taıgada qashyp qutylatyn qýys tabylmap edi. Jataǵy bar, kerjaǵy bar, panasyz beıbaqtar osy Zerendige bosty. Bir miner kerikten de aırylyp, ákem marqum sonaý Aqsýdan mynaý zatonǵa taradaıkesin jaıaý súırep kelip edi.

— Ol qaı Aqsý?

— Qaı Aqsýdy biletin ediń?

— Kim sanapty. Áıteýir, Altaıdyń bytqylynda adasyp otyrǵan eldi meken, ary aqqan, beri aqqan bulaq bitkenniń bári Aqsý. Ata-babamyzdyń aýzyna aqsýdan basqa at túspegendeı...

— Aı tuǵylsa da ata-babańnan kór! Meshkeı urpaǵyn jer uıyqqa jetkizem dep dińkelegennen basqa jazyǵy ne?

— Jetkize almaǵan soń nesine jyr qylasyń?! Iek astyndaǵy Aqsýdan myna turǵan Zerendige jaıaý jetipti dep maqtaımyz ba?!

— Maqtamaı-aq qoı, boqtamaı júrgenińe de rızamyz! — Shal quıysqany quıryǵyna teris keptelgendeı móńkip tústi de taǵy da týlaǵynyń tuıyǵyn sıpalaı bastady. — Sen mundar, jeruıyqtyń aty Aqsý ekenin de bilmeıtin shyǵarsyń!

— Aqsýdyń bári jeruıyq bolsa, jermaı sasyǵan zatonǵa neǵyp tyǵyldyńdar?!

Tuıyqqa qamalǵan shal ary sıpalaqtap, beri sıpalaqtap, tabyla qoımaǵan "Prıboıynyń" yzasyna joq jerden jybyrshı qalǵan murjasynyń keýjirine deıin túk qoımaı sýaryp bir – aq tyndy. Qaıta-kaıta jel jaqtan byqsyta bergen soń Jaqyp onysyn ádeıi tyǵyp tastap edi. Ysqumar shirkin endi tań atqansha tyqyrshyp tynysh ketiretinin sezdi de papırosty bildirmeı beshpetine sala qoıdy. Aıdaladaǵy bulaqtyń atyna bola qaıyn enesiniń aty ketkendeı daýkes shaldy qyzyl tanaý qyp sharshatqanyna máz. Onyń byrysa qalǵan bet-aýzy baǵyp, sirińkeni san dúrkin sabalap júrip zorǵa tamyzǵan saýsaqtarynyń dirilinen, qalyń qastyń astyndaǵy kirpigi tozǵan kókshil janarynyń mup-muzdaı yzǵarynan qorlanyp otyrǵanyn ańǵardy da áp-ádemi qaljyńdy mazaqqa jalǵap jibergenine ókindi.

— Mynaý kámpórtińniń tek búpıti ǵana jetpeıdi eken.

— Bir úıge bir búpıt az boldy ma?!

Jaqyp shaldyń kóńilin tómende qap ketken bótelke men aldamaq edi. Qyrsyqqan shal da Lesány taǵy da esine salyp, Jaqyptyń kómeıin áıeliniń bóksesimen bitegendeı qyldy. Minshil jurtqa búginde ne jaǵady. Oshaq basynan etjendi urǵashy kórse de: "pa, shirkin, búpıtteı eken!" — dep el ishin qaptap ketken shırpotrebtiń býfetimen jarystyratyn ádeti.

Ne kebeje, ne abaja emes, esikten syımaıtyn súıkimsiz múlikti mindegennen kóri, bar baılyǵyn býfetten ozdyrmaı, onsyz da taqýa dastarqannyń bolymsyz berekesin qulypqa qamaı beretin sarań qatynnyń nıetin ájýalaǵany da.

Jaqyptyń qalaı da búlingisi kelip edi. Torsıǵan shal ony teris qarap otyryp-aq bildi.

— Osy seniń jasyń neshede?

Jaqyp jas talastyryp jatpaı-aq senovaldan sekirip tústi. Kúrp ete qalǵan saldyrdan bóshkedegi sýǵa kúmp bergenin estigen Osekeń:

— Jetisken shyǵarsyń! — dep jany jaılaýǵa shyqqandaı raqattanyp qaldy.

Qystaýdyń esigi jylap zorǵa ashyldy. Qaıtyp qaýsyrylǵan joq. Qaıtyp kelesiń-aý dep jatqan. Shaldyń ýáıimi de sol eken.

— Munyń jasynda jalǵyz jaýlyǵymyzdy tapshannan tandyrǵa, tandyrdan taqyr edenge qýalap qytyqtaıtyn edik. Qotannan oza almaı, sıyrdyń japasyna súrinip júrip qartaıǵan shirik! — dedi.

Yrdý-dyrdýǵa sarań, aýyzdyń qaqpaǵy, ezýdiń jıegine deıin ólsheýli, sirgeli semáda ósken Beket qaljyńǵa qashan da bıtarap. Kóp ishinde sózge ustamdy, minezge baısaldy bolyp kóringenmen tapqyrlyqqa, jarqyndyqqa mesheldeý ekenin ishi sezetin. Óz quıryǵyna ózi qaljýyr baılap, qojyrap qalǵan endigi kúnine qyjyrtpany qamsaý qylǵan beıkúná shaldyń jaıdaq ospaǵyna ilespese de oqta-tekte kózine tıgen qamshyny eseptep jatyr. Kúresin mańyndaǵy shıyrda júrip-aq sharshaıtyndary ras. Ol shıyr da keshegi áke taptaǵan jaıaý óris. Onda kimniń izi joq. Naýryzdyń kójesindeı jeti jurtyń jurnaǵynan qorlanǵan jataqtyń tórkinsiz tabıǵatyn Beket dini orys, tili qazaq Osıp qarttan ańǵarǵandaı. Jaqyp minezindegi arpa-bıdaıy aralas dúregeılikti de endi uqqan sıaqty. Birin-biri shoqtyǵyńdaǵy jaýyrdan tanyp, qasynysa ketetin tyraqylyqtyń uryq -sharqy osynda ma dep qaldy.

Úsheýi biraz muńdasty. Shal sózinen túıgeni, elge Aqsýǵa ketkisi bar. Bir kúni qyńyraıa salsa, eki sharshy qýys Súndetsaıdan buıyrsa deıdi. Bala-shaǵasynan topyraq dámetpeıtin kórinedi. Kóńili qalǵandyqtan emes, el bolyp kómse deıdi. Shalǵa osy da arman bolypty. Bosaǵadan zıratqa deıingi bir tutam aqyrǵy joldyń únsizdiginen qorqady eken. Ólgen soń topyraqtyń arzany ne, qymbaty ne? Tiride shyqpaǵan ataǵyńdy ólgende bir kún aıǵaılatqanda qansha jerge jetpek? Tirisinde jambasyna týlaq batsa da razy, kórge túserinde kebinimen maqtanǵysy keletin pendeshilikte bolady eken-aý?!

— Iash, mynaý Erevanyń mosynyń sháıi sekildi eken.

— It bilet. Mosynyń sháıin kim ishipti.

— Aıtarǵa da, áıtpese tútin tatyǵan mosynyń ıvan-sháıine qaıdan jetsin, — dep shal taǵy da teris jyǵyla saldy.

— Tútin úzbeıtiniń sol eken ǵoı.

— Endigi jurt tútinniń qadirin bile me... Urǵashysy arba ústinde júkti bop, urpaǵynyń kindigin arba ústinde kesken keshegi aýǵan el bolmasa...

Osıp qart qoıý tútindi tanaýynan bozdatyp-bozdatyp jiberdi de ıegin kókke tirep qumartyp qaldy. Sary masa áli jatpaǵan, ándetken yzyńy qaradaı dene túrshiktirip, oǵan shildeliktiń shýyly qosylǵan soń mazasyz bir shý senovaldy shyrq aınaldyra kóshirip bara jatqandaı qulaq tundyrdy.

— Azaptanyp jerge tústiń, oshaqtaǵy qolamtany túrtip tútin sala kelgende qaıtedi?

— Onsyz da ystap bittiń ǵoı!..

— Osy temeki bolmasa dúnıege syımaıtyn sıaqtymyn, — dep kart papırostyń qorabyn salmaqtap silkip-silkip qoıdy. — Kim biledi, Evseıdiń uǵarlap ólgeninde de bir mán bar shyǵar. — Shal qaqalyp-shashalyp, kúlkisin sháńkildek ashshy jótelmen aıaqtady da qaraǵaı basyn adaqtap qańǵyryp ketken oz jańǵyryǵynan ózi úrikkendeı úı irgesindegi qara kóleńkege údireıe qarady. Shabylǵan shóptiń jupar ıisi borsyǵan qaqtyń dymqylymen aralasyp, aýanyń túngi tynysyn tunshyqtyryp tur. Uıqyny qashyrǵan da arzan vermýttan keıingi alqashtyń sasyq demindeı osy bir súıkimsiz qapyryq. Samaıy lypyldap, júregi qaqqan soń Osıp qart jeıdesiniń túımesine deıin aǵytyp tastady da bar pále bótelkeniń aýzynan lyqsyp jatqandaı Jaqyptyń qolyndaǵy "Erevandy" jaqtyrmaı qabaǵynyń astymen súzdi.

— Árkimniń bir tańsyq asy bar ǵoı, — dep tońqaıyp "bıpylnısaǵa" túkirindi de ernine qylshyq jabysqandaı jeńimen qaıta-qaıta súrtindi. — Áli esimde, ájem marqum ataý-keresine sháı surap edi. Dám-tuzy taýsylǵan soń qara sýda buıyrmaıdy eken. Sheshem taradaıkeniń kóptiginen baqyryn sheshkenshe júrip ketipti. Kóz aldymnan ketpeıtini, eki qara tabany. Qýraǵan sekseýildeı yrdýannyń jarasynan soraıyp jatyr eken. Júgi jeńildegenine qýanǵany ma, ákem baıǵus jókege orap jol jıegine kóme saldy. Arbaǵa sımaǵan aıaǵy jókege de syımady. Maǵan kórge de sımaı qalǵandaı kórinip edi. Ájem esime tússe kúni búginge deıin topyraqtan sostıyp turǵan eki qý sıraqty kórem de moınymda qaryzy ketkendeı qarap otyryp qýystanatynym bar.

Bul jalǵannyń búkil ýáıimin taýysyp, esep-qısabyn aıyrysyp qoıǵandaı, endi tirige de emes, atam zamanǵy arýaqqa degen qaryzyn aqtarǵan kári shóńgeniń áńgimesi Bekettiń kóz aldyna da erbeıgen eki sıraqty kólbeńdetip ákele berdi... Súndetsaıdy qıalap shyǵatyn qasqa jol, taradaıkesin jaıaý súıregen osharly jan, yrdýannan soraıǵan kús taban eki aıaq selkildep bara jatqandaı kórindi!.. Mańdaıǵa jazsa pende shirkinniń keshpeıtini joq eken-aý!..

Ájesiniń qara tabany ǵana emes, Osıptiń kókeıinde qalǵan budan basqa da talaı sýretter bar edi. Kók túgin basqan hýtor, byqsyǵan dińgek, soraıyp-soraıyp qalǵan aǵashtar, shala kúıgen arpanyń masaǵyn kóziniń jasyna shylap qaýjap turǵan ózi sıaqty kók qaryn balalar... taǵy da ájesi. Osy kókqaryndardy órtten tasımyn dep qara tabanynan basqa tula boıy túgel qoldyrap túsken beıshara kempirdi áke-sheshesi qoldarynan yljyrap tógilip qalatyndaı taradaıkege zorǵa jetkizgen. Onan soń ırek-ırek jol, jol boıy keńsirikti ýdaı ashytqan qapyryq, ıesiz qalǵan aýladan kúldi-kómesh bir nárseni túrtkilep alyp, ıesiz qalǵan ogorodtan shala kúıgen kartopty túrtip jegen bosqyndar. Sosyn taǵy da ájesi...

— Marqum, pesh ústine qamap alyp, bizdi qys boıy ertegimen semirtetin edi. Aqsý degen jerquıyq bar, ormany tolǵan mal bolady eken, taıaqty teris shanyshsań da tal bolady eken, erkegi dana, qatyny áýlıe eken de, ol elge qudaıdyń quryǵy bolmasa patshanyń ámiri jetpeıdi eken dep uzyn-sonar bir óleńdi tirisinde taýysa almaı ketip edi. Eń obaly, ólgende sol Aqsýdyń topyraǵyna on eki múshesi túgel syımaǵany...

— Onda muqym Altaıdaǵy Aqsý ataýlynyń bári Jeruıyq deseńshi.

— Iým biledi. Ekzekýsıadan qashqan sharqaıly mujyq sonaý jer túbinen Buqtyrmanyń boıyna Jeruıyqty izdep kelgen desedi. — Pushpaǵyna deıin sary jurt bop qalǵan domalaq jerdiń bir quryshynda Jeruıyqtyń jatqanyn kóńiliniń túkpirinde saqtaýshy edi. Sanasy keıde qaqsal, keıinde ańǵyrt, kóbine óńine emes, túsine senetin birbetkeı shaldyń kózben kórgenge ılanbaı, estigenge aldana salatyn sábılik jaratylysynda áýeıilik te bar.

— Kim biledi, múmkin Jeruıyq bizdiń Aqsý shyǵar. Taǵdyr aıdady ma, tapshylyq aıdady ma, áıteýir, meken izdep bosqan jurt Aqsý degen atyn estigen soń Jeruıyq osy eken dep qonys tepti me. Ne deseń de túbi adaspapty.

— Sol Aqsý úshin bir kezde qyrǵyn bolǵan desedi ǵoı?

— E, degen aýyz deıdi de... Týǵan jerdiń topyraǵy kimge bolsyn qymbat ta. Qaraormanyń kesip bere qoıý ońaı ma. Al meniń kóne kózderden estigenim, bosqyndardyń ár tútini qonys qunyn beripti de jer daýy sonymen bitipti. Eki jurt jaý bolyp emes, el bolyp, aǵaıyn bolyp, bitisken. Aıaz bıdiń aıtýynsha, adamǵa eń qymbatty nárse — ómir, eń qasıetti piri — týǵan jer eken. Adam qasıetti qaraorman úshin eń qymbattysy — ómirin tikken. Orystyń sharýasy jer úshin ómiriniń jalǵasy-emshektegi balasyn qısa, qazaqtyń anasy sol sábıge aq sútin emizgen. Biz qanmen emes, janmen dostasqan elmiz. Bir kezde qasıetti Aqsý, qasıetti Súndetsaı edi, búginde Jyndysaı dep qaǵyndyryp júrsińder ǵoı. Maǵan salsa, sol adamnyń tilin kesip, Jeruıyq dep atar edim! Jeruıyǵyń Aqsýdaı – aq bolar!.. Eliń tynysh, zaman seniki, endi qoı ústine boztorǵaıdy jumyrtqalata ber!

Qaraǵaı basyn qorǵalap baryp qulaǵan aı súlderi ońyp barady. Teńizdiń qaraquryq jaly da jyǵylǵan. Qalyń bytqyldyń jyrtyq – jyrtyq sandaýynan alaqandaı araldyń ary jaq, beri jaǵy kórinip qalypty. Úıirin izdep elik úrdi de aldymen torǵaıdy oıatty. Qystaýdyń esigi qyńsylady. Baspaldaq ústinde kerilip turǵan keriskedeı kelinshek:

— Iash, tań atyp qalypty ǵoı, — dedi.

— Iapyr-aı, taǵy da bir kún óldi-aý! — dep Osıp qart esinep saldy.

11

Kópten beri dym tambaǵan aspanǵa bult oralypty. Onyń ózi de jyrtyq kıizdeı, shaqar kúnniń aptabyna dalda bola almaı túr. Erteńgisin taqyl-tuqyl ótkinshi búrkip edi, topyraqtan qańsyq bý byqsyp, shalǵyn basy ot shalǵandaı búrise qalypty. Kóktiń zaýaly da, taıganyń zaýaly da osy. Qala da qańsyp túr. Aýada órtengen rezeńkeniń sasyq ıisi bar.

Beketti tańǵy saǵat altydan kútip edi. Keshikken soń kúderin úzdi. Zatondy kezip shyqty. Ne izdegenin ózi de bilmeıdi. Shashtarazǵa kirgen. Shashyńdy qalaı baptap bereıin dep qaıta-qaıta surap, bálsinip júrip alǵan tý kelinshekke qarap otyryp jyny keldi.

— Ustarań bar ma? — dedi.

— Bar.

— Ustaı bilemisiń? — dedi.

— Nan taýyp júrmiz ǵoı.

— Endeshe sypyr! — dedi.

Jurt áıteýir búldirýge qushtar. "S ýdovolstvıem" dep júrip toqyraıtyp sypyryp berdi. Sıyrdyń búıregindeı jyqpyl-jyqpyl, býyltyq-býyltyq qaýyn bastyń mańdaı quıqasy jyltyr qara, tóbesi men jelkesi aq qaptal bop shyǵa keldi. Aınadaǵy jymyryq qulaq albastydan Qara Dıýdyń poshymyn shyramytqan. Aq kempir: "týasy besik kórmep edi" — dep aqtalatyn. Keıip-kespir jaǵynan balasynyń ózinen uzap ketpegenin sezetin Qara Dıý bas jaqqa baryspaı: "onyń qaýyshatyn uramysyń, sonyń ishi tolǵan kóje me dep qorqamyn" — deıtuǵyn. Shashtarazdan shyǵa bere bir nárse kúrs ete qalǵan soń qaıtyp oralyp edi, tý kelinshek kresloda talyp jatyr eken. Edendegi shashty qalbyrǵa jınap júrgen shubar sholaq qatyn sabaıdy dep qoryqty ma, tilin jutyp qoıǵandaı sileıdi de qaldy. Tańnan ıyqtaǵan bir qyrsyqtan shashpen qutylyp edi. Quıqasyn jel qaǵyp, tuz keptegendeı ashyǵan mılyǵy jeńildep qalǵan sıaqty. Jolaı Mikirjannyń kók lápkesine soǵyp bir saptyaıaq kvas ishti. Ólgenshe maqtaǵan. Syra satyp kún kórse de ǵumyry syra tatyp kórgem joq dep ant-sý iship edi. Aıtty-aıtpady kvasy kúr attyń qunyna bergisiz.

Pırs qańyrap qapty. Qum artqan barjynyń ústinde kúnge qarnyn qaqtap bireý jatyr. Keýdesi kebejedeı sıraǵy bir tutam eken. Sý sorǵan salyndydaı ıir-qobyz denesinen túbiń jataqsyń-aý dep oılady. Teńkıgen qyzyl ala buıdyń qasynda jalǵyz qaıyq qalǵyp tur. Jalǵyz qarmaq ustaǵan bir shal qubylaǵa qarap qalǵyp otyr. Aqqalpaq, aq torly kóılek, aq tanketka kıgen sıdań boıjetken sańyraýqulaqtyń astynan Jaqypqa seskene qarady da jaǵany timiskip júrgen jalbyr shashty aq buıra pýdeldi shaqyryp aldy. Kıimi de, ıti de bir fason eken. Bilek, baltyrynyń kún tımegen shıkiligi bul qalanyki emespin dep túr. Búl jalǵanda ózinen basqa eshkim joqtaı tanaýyn tákabbar shúıiredi. Qıratqanda qonaq shyǵarsyń! Qansha shıratylsań da qas-kirpigińniń qara súrmesi otyryp qalǵanyńdy aıtyp túr. Qarap turyp beıkúná adamǵa tıiskisi keldi.

— Lovım?..

— Chego?..

— Ný, hotá by jenıha?..

Aq bıkesh osqyryndy. Aq pýdel qum tarpyp sháý-sháý etti. Qorǵanynyń myqty eken! Osqyrynýyńa qaraǵanda ońaı qulaıtynyń da kórinip túr. Kemistiginen qýystanǵan adam qashanda noıys keletinin birinshi ret moıyndady. Bes qadaq kirem jutyp qoıǵan sıdań bıkeshtiń byp-bıazy bet-aýzymen óziniń shoıyn qara denesin jarystyra almady. Qasaqana qasynda turyp sheshindi de kıimin sańyraýqulaqqa aparyp ildi. Teris burylǵany bolmasa qyz da qyńq etken joq. Sıraǵynyń uzyndyǵyn tizesinen baıqady. Iegine jetedi eken. Qymsynǵan bop etegin sozyp edi, aq tor kóılek qaraýlyq jasady. Balaǵy deldıgen Jaqyptyń kóldeı qara sholaq dambalyna kóz qıyǵyn tastady da qaıystaı ernin jıyryp qaıta bosatty. Biraq, bet-aýzynyń bir túgi búlk etken joq.

— Qalaı, buıǵa deıin baryp qaıtamyz ba?

— Músheńiz mystan quıǵandaı eken, uıalyp qalam ba dep otyrmyn.

— Qysylmaı-aq qoıyńyz, qyz balasyna kúnge qaqtaný jaraspaıdy.

— Solaı ma?!.

Moınyna qulaq-shekesine ınedeı qadalǵan shash qylaýyn jýyp tastady. Raqatyn-aı! Shashtyń da artyq júk ekenin búgin bildi. Aq bıkesh aq pýdeldi aq jibek bantıkpen sanyraýqulaqqa kógeńdep, tyrp etpe dep eskertil jatty. Beline arqan baılap, kaıtyp bul sýdan shyqqansha jaǵada tóbedeı bop tapjylmaı otyratyn ákesi esine tústi. Sóıtken ákege ne jaqsylyq kórseteıik?..

Tereńdegen saıyn sý tabany sýyq tartty. Tegi Buqtyrmanyń aǵysyna jetken bolýy kerek. Pırsten megafon aıǵaı saldy:

— Grajdanın v chernyh trýsah! Nemedlenno vozvrashaıtes za chertý! Vy narýshaete pravılo bezopasnostı!..

Býı artta qalypty. Qıyn qylǵanda qýalap kelip qaıyqpen súırep áketersiń. Shalqasynan sulap jata ketti. Raqat!.. Saǵatyna qarady. Segiz de on bes. Qulaǵyn burap, bes mınýt keri jyljytty. Táýligine bes mınýt asyǵatyn ejelden ádeti. "Qaltqysyz áskerı qyzmeti úshin! Tynyq muhıt floty". Táýligine bes mınýt asyǵatyny bolmasa, bul shirkin de qaltqysyz qyzmet etip keledi. Manaǵy bir sharby bult shaǵyr aspanǵa sińip ketipti. Aspan baıaǵy sol aspan. Bala kezindegi aspan. Keshe ǵana Osıp qarttyń osydan seksen jyl burynǵy Altaıdyń áýesi jadymda degenine senbep edi. Búgin ózi sol aspannan balalyǵyn izdep jatyr. Tunyq sýdyń betindegi munaıdaı irkilgen kombınattyń qara qoshqyl tútini ǵana bóten. Búl da júre kilkip shyǵatyn kóńildiń kiri sıaqty. Keshegisi bolmasa búgingi kúnine jattyǵy joq. Tek sol qoımaljyńdy sypyryp alyp tastaıtyn qudiret tabylsa ǵoı. Megafon taǵy aıqaılady:

Dama v belom kostúme! Nemedlenno vozvrashaıtes nazad!..

Áıel zaty qyzyq. Eregestirseń jaý túsiredi. Erkeletseń basyńa shyǵady. Elemeı qoısań músápir. Aq bıkeshtiń de kaıtatyn túri joq. Shalqalap júzip taıap qalypty. Jaqyp sýǵa súńgip adastyryp kepti. Sý astynan izin baǵyp biraz júrgen. Shynynda appaq sazandaı eken. Sıdıǵan turqy syryqtaı up-uzyn... Saǵatynyń sıferblatyna qarady. Eki mınýt... úsh mınýt... tórt... Aqyryn kelip belinen sıpap edi shorshyp tústi...

— Siz meni qorqyttyńyz ǵoı...

— Aıyp etpeńiz, qorqytqannan basqa qıanatyń joq.

— Sizden emes, jaǵaǵa jalǵyz qalaı jetem dep qoryqtym.

— Munda qalaı jettińiz?

— Sizge arqalanyp... Jalǵyz ózim sýǵa túse almaıtyn aýrýym bar. Bala kezimde maltý úırenesiń dep abaısyz turǵanda joldastarym ıirimge laqtyryp jiberip edi. Sodan beri sýǵa basymdy tyqsam záre-qutym ketedi.

— Siz saspańyz, júrek toqtatyp, bir qalypty jaılap dem alyńyz.

— Ol qoldan kelse... Sasqalaqtasam keıde sińirim tartylyp qalatyny da bar.

— Onda men obal jasaǵan ekem-aý...

— Moıyndaǵanyńyzǵa raqmet.

— Endeshe anaý býıǵa qaıtalyq. Aıaǵyńyzǵa jaqsylap massaj jasap beremin. Tek qoryqpańyz...

Qyz qulashty eken. Býıǵa buryn jetti. Qasy-kóziniń súrmesi ketken soń jasaryp qalǵandaı kórindi. Appaq júzine qonaqtaǵan móldir monshaqtar qaýyrsynnan domalaǵan synaptaı jyltyldap, ezýindegi bolar-bolmas kúlkisi, tiksinbeı týra qaraıtyn janary qylymsýdan kóri ashyq-jarqyn búkpesiz minezin ańǵartqan. Kekseligi tek istikteý kelgen qyr murnynda ǵana qalypty. Ekeýi býıdy qushaqtap entik basty. Jaqyp jyn qaqqandaı yrjalaqtap kúlip edi, qyz da qosyldy. Kúlkisi de beıǵam eken.

— Men sizdiń keletinińizdi bilip edim.

— Dáp meniń be?

— Áıteýir siz sıaqty bireýdiń.

— Qyzyq eken... Onda qyzymetimdi umytpaıyn. Aıaǵyńyzdy ákelińiz... ákelińiz!..

Bulshyq eti toq, terisi qalyń sıaqty kórindi. Massajǵa kónigip alǵandaı qyńq etpeı súısinip – aq tur.

— Sportpen áýestigińiz joq pa edi?

— Tehnıkýmda júrgende... sekirýden birinshi razrádym bar edi.

— Qazir she?

— Qazir prılavkada júgirem. Saýdagermin.

— Bul qalada saýda tehnıkýmy joq sıaqty edi ǵoı.

— Kerekýden keldim.

— Jalǵyz ba?

— Qyzbyn dep maqtana almaımyn. Biraq, esik kórgenim joq.

— Joq-á, men... men jigitshilik jasaıyn dep turǵan joqpyn...

— Talaı estigenbiz... Bir kempirdiń úıinde páterde turamyn. Kúnine eki mezgil, erteńdi kesh aq pýdelge qosaqtap serýenge jiberedi. Bir juma qyzmet istep, bir juma úıde otyramyn. Atym Katá. Jasym jıyrma beste. Tolyq anketam osy. Taǵy ne suraısyz?

— Renjip qaldyńyz ba?

— Joq-á, nesine renjımin.

Qyltasyn ýqalap turyp qara sanyna qadala bergen. Aıaǵyn tartyp almasa da tiksinip, shamyrqanyp qaldy.

— Chto, slıshkom golenastaıa?!.

— Endi men renjımin!..

Eki udaı sezim bıledi. Qyzdy kórip qyzyǵatyn dáýrenniń ótip ketkeni. Ýyz jas bolsa bir jón, ómirdiń oı-qyryn boljap qoıǵan kekseniń aldynda kishireıip, dármensizdigin moıyndap tur. Qyzyqtyratyn qulyn múshesimen jasqasa-aý, tipti esik kórmeı jatyp eskirip qalǵanyn da jasyrǵan joq. Jaqypty pushaıman qyp buqtyrǵan da qyzdyń osy bir jalǵany joq perdesiz qylyǵy. Aqbıkesh, al, endi ne turys, nege úndemeısiń degendeı. Dep turyp-aq ózin salqyn ustap, dúnıe jalǵan tirlikti san sapyryp salqyndatyp tastaǵan sary kidirdeı ýaıymsyz, jaıbaraqat synaǵany batty. Uıatsyz emes, betinen betpaqtyǵy da kórinbeıdi, jaıdary deýge kelmes. Úmitinen erte aıyrylyp qalǵan, qarabaıyr turmystyń qarapaıym ǵana pendesi bolarsyń. Kókeıdegi shoqty úrlep, eliktirgen de qyzdyń osy qarapaıym súıkenisi.

— Júrińiz, men sizdi jaǵaǵa jetkizip salaıyn, — dedi.

— Jaraıdy...

Jaıdary aıtty. Biraq júzindegi jyp-jyly kúlkisin juǵyp qoıyp aıtty. Asyqpaı, qulashty qatar tastap, tán súıkenistire júzip kele jatyp:

— Siz syńar bolýǵa taptyrmaıtyn jan ekensiz! — dep ázildegeni bar. Janary sonda da jylymady. Janary toly muń eken. Jaqyp sol janardy jibitkisi keldi. Tynys alyp sý ústinde shalqalap jatqan aq bıkeshke janasalaı kelip ash beline qol artty da up-uzyn, appaq moıynnyń alqymynan ıiskep, qaımaqtaı erindi qanata súıip aldy.

— Raqmet!..

Aq bıkesh sýsaǵan ernin tilenip tosqandaı boldy. Jaqyp sup-sýyq erindi qaryzǵa tartqandaı boldy. Qastarynan tyryldaq qaıyq josyltyp ótti de qarlyqqan daýys:

— Nashlı mesto! — dep jaı tapqan kóńilderine qaqyryp ketti.

Aq pýdel aqjibek bantıkti shıyrshyqtap túıip tastapty.

— Men sheshpegen endigi shıyr osy edi! — dep aq bıkesh renjidi.

Kıim syǵatyn dala da joq eken. Qum ústinde teńkıip jatqan kúbi qarynnyń ash kózinen qorǵanysh bolsyn dep Jaqyp óz kóılegin usynyp edi, aq bıkesh tartyndy.

— Raqmet, ıis alǵan soń umyta almaı júrermin, — dedi. — Úıim jaqyn ǵoı.

Bir kórgen adamǵa Jaqyptyń úıirsektigi joq edi. Endi jalǵana bastaǵan dánekerdi úzip kete almaı aınal soqtap qaldy. Aq bıkesh aq tor kóılek, aq qalpaq, aq tanketka kıip, aq pýdeldi jetekke alǵan soń sup-sýyq aq bıkesh bop shyǵa keldi. Jaqyp sonda da endi qozdaı bastaǵan jyly sezimin sýytqysy kelmedi.

— Men jer-kóktiń propıskasynda joq jyl qusyndaı adammyn. Endi kaıtyp kóriskenshe kim bar, kim joq bir saptyaıaq sýsynǵa shaqyrsam renjimeısiz be?..

— Siz ózińizdi ózińiz sógip tursyz-aý, — dep aq bıkesh oǵan músirkeı qarady. — Qınalmańyz. Jaǵaǵa jetkizip salǵanyńyzǵa da raqmet!..

Ózenniń jaǵasy ómirdiń jaǵasy emes qoı. Ol ánsheıin bir sáttik kóńildiń jaǵasy da. Áý basta jolyń qısyq bastalǵan eken, tirliktiń anaý jaǵasyna jetkizip salatyn syńar tabýyń qıyn-aý... Qatarynan úsh dúrkin estigen raqmeti Jaqypqa artyq kórildi. Bir kórse de bóten tóbege shyqqandaı jelpintip, oı-sezimin bir aýnatyp tastaǵan aq bıkeshke jany ashyqty.

12

Qara shańyraqqa SMÝ-dyń brıgadasy ornalasqan edi. Sonyń bir buryshyna eki chemodanmen Lesá ekeýi kelip qystyrylǵan. Kúnge shyǵyp qalǵan qyzylkartopıadaı kógerip ketken bujyr tanaýly prorab pen jıen qaryndasy shaınasyp jatyr eken.

— Ólgenińe!.. Jaryp tastaıyn-aı, jaryp tastaıyn!.. — dep qolyndaǵy adalbaqandy bujyr tanaýǵa tyǵyp alatyndaı jer tepkilep jetip barady da prorab qaıyrylyp bir ars etse keıin qashady. Arashaǵa túsken Osıp qartty da ıterip tastap murttaı ushyrdy. Yńyrsyta tıegen bir prısep aǵash az bolǵandaı syńar silegele jarmasyp óletin túri bar. Shań-topyraqtyń ortasynda qos chemodanǵa qatar minip búrisip otyrǵan Lesá Jaqypty kórip ornynan turdy da jylaǵandaı bop:

— Myna pálege qoı deseńshi, — dep jalyndy.

Shań topyraqqa úıelep turǵan Osıp qart ta ústi-basyn qaǵynyp, buǵan úmittene qarady. Ketken maldyń silekeıine talasqandaı eń bolmasa bir jańqadan oljalap bara jatqan qatyn-qalash. Sonyń bárine kisinep júrgen qaryndasy. Jaqyp adalbaqandy tartyp alyp laqtyryp jiberdi de keıin súıredi.

— Qurt kózińdi! Endi Tóleshti kórden sýyryp áketpeseń basqa kóń-qoqyrdy taýysqan sıaqty ediń ǵoı!..

— Ne deıt?! Ne deıt mynaý?! — dep qaryndasy shadyraıa qaldy. — Ólmeı-jitpeı otyryp qara shańyraqty jurtqa talatyp!.. Tóleshtiń arýaǵynan sadaǵa ketkir!..

Tym bolmasa ólgen ákeńniń arýaǵyn da ózińe buıyrtpaıtyn myna sasyq qońyzdyń túri jaman eken. Jaqyp qorqaıyn dedi. Bujyr tanaý prorabtyń dármeni de taýsylsa kerek, mılısıa shaqyryńdar dep baqyrdy.

— Sóıt, qamatyp ket! — dep qaryndas qaıta bas saldy. — Qara basy men qara bet qatynynan basqa baǵary joq saǵan bári pishtý! Otyr ǵoı áne, shaty aırylǵandaı shataıaqtap! Búkil zatonnyń erkegi jabylǵanda toqtamap edi, sen de jarytyp qarq qylǵan shyǵarsyń? Bar, áýeli sonyńa ıe bol!..

Iapyr-aı, osylar da týys, osylar da Tóleshtiń óren-jarany ma edi? Rasynda arýaǵyńnan qasıet ketken eken. Kúresindegi kúıgen shalaǵa talasyp, kórde jatsań da qulaǵyńdy sarsytqan urpaǵyńnyń túri mynaý bolsa, áı qaıdam, jumaqtan oryn tımegen shyǵar. Bárinen kúder úzgen Jaqyp saly sýǵa ketip Lesányń qasyna kelip otyrǵan, áıeliniń jylaǵan bet-aýzyn kórip beıshara bop qaldy. Adalbaqandy taıanyp Osıp qart ta myqshyndap jetti. Tólesh búgin ólgendeı oıbaıyn salyp jıen qaryndas aǵash artqan traktordyń sońynan jele jónelgende dúnıe de typ-tynysh boldy. Bir qatynnyń aıǵaıynyń qasynda arqyraǵan ekskavatoryń da, mynaý sement shaınaǵan bylǵaýyshyńnyń yryly da adyra qalady eken-aý...

— Bulardyń kári-jasy shetinen qoıanshyq pa?!. — dep bujyr tanaý burqyldap, qý janynyń aman qalǵanyna qýanǵandaı keńsesine zytty. — Kóringen tezekti tepkilep áne bir jyndy kempiri taǵy júr!..

Aıttap shyqqan adamdaı basynda aq kımeshek-shylaýysh, kóldeı kóılegin súıretip Bıbisara kempir kotlovan shetindegi qýrap qalǵan úsh qaıyndy kezek sıpap júr eken.

— Qaıtsyn-aı, baıǵus, — dep Osıp qart jan ashyrlyq bildirgen boldy. — Áskerge keterde úsh balasy úsh qaıyń shanshyp edi. Adam túgili aǵash ta qýardy. Sonda da umytpaıdy eken-aý ana shirkin. Baryp ertip kelshi, jaman da bolsa, kindik shesheń ǵoı, sen úsh jasyńa deıin so kempirdiń emshegin sorǵasyń? — dep shal Jaqypty túrtpektep edi, qozǵala qoımaǵan soń ornynan Lesá turdy.

Jaqyptyń ishi jıdip otyr. Aq bıkeshten birer saǵatqa nesıege alǵan kóńil jubanyshyn jıen qaryndasy tonap ketkendeı. Ermen sasyǵan ıen jurttyń ıisi ólekseden beter bolar ma! Qı basyp turǵandaı denesi túrshigip, aınalasynan jerkendi. Jurttan nıet qashty ma, álde jurtty bul tozdyrdy ma, áıteýir, kózge tynym bermeıtin kúnde tanys kóńilge de súıeldeı qadalatynyn túsindi. Osylardy yǵyr qylmaı aýlaq ketip, kózdi de jaýyr qylmaı tynys bergen jón shyǵar. Keshegi el bir-birinen juraǵat izdese — kún úshin, búginde ol da kóneril bara jatqan kóp ádettiń biri ekenin de uqqan sıaqty.

— Aqash!.. Maqash!.. Toqash!.. Týý, aljytqan qudaı-aı!.. Jaqash!... Bir juǵym sý ákelshi, kenezem keýip barady!...

— Sen-aq sýsaı beredi ekensiń, araq iship pe ediń?!

— Ataý-kereńdi ish! Bátshaǵar, Ósippisin?.. Mal-jan aman ba?..

— Maǵan bir zaýal qatynnan basqa mal bitip pe edi?!

— Jaǵyńa jylan jumyrtqalasyn! Eki zamanda da seniń tiliń túzelmeı-aq ketti-aý!.. — Bıbisara kóldeı etegimen karerdiń bir qap topyraǵyn sypyryp ákeldi de baspaldaqqa burq etip otyra ketti. — Aqash... Ma...

— Qaqsamashy! Aqash — Maqashtyń propeskesiniń qaıda ekenin bilmeısiń! Sonoý qyryq tórtinshi jyly eki metrden jılploshadyń alyp ketken azamattardyń qulaǵyn sasytyp!...

— Nemene, qoıań teris kelip otyr ma?! — dep qyrsyq shaldyń qyjyrtpasyp túsinbegen kempir Osıpti kózimen izdep dóıdalaǵa qarady. — Ary ótip, beri ótkende dom tatyp jaman úırenip qalǵan aýyz ǵoı. Qara shańyraqtyń qara sýyn aıaısyń ba?!.

Jaqyp kempirdiń kózden aırylaıyn degenin qadalyp qaraǵanynan baıqady. Daýysy da kómeıiniń túkpirinen qysylyp zorǵa shyǵady. Baıaǵyda, "Aqash, Maqash, Toqash!" — dep taqyldaǵanda búkil jataqty tik turǵyzatyn edi. Otyz jyl qaqsaǵan soń daýystyń da tozǵany ǵoı...

Jeıtin aýyzdyń taıly-tuıaǵy qalmaı úsh mezgil qara shańyraqqa jınalǵanda Bıbisara jalǵyz ózi úsh mezgil tútin tútetip, sary samaýyrdy jalǵyz ózi ortaǵa qoıyp jeke otyratyn edi. Ózinen basqa dastarqanǵa úsh kese qoıyp, úsh kesege dám quıyp, syrtqa shyǵatyn da:

— Abystaı!.. Áı qatyn! — dep aq kempirge aıǵaıdy kep salatyn. — Anaý Aqashtan, Maqash... Toqash... Áı, aljytqan qudaı-aı, Jaqashtan úsh shaqpaq qant berip jibershi!..

Qudaıdyń qutty kúni osy. Tańǵy asqa endi otyra bergende:

— Qarashelek! Al qazir shesheń aıqaılady, — deıtuǵyn ákesi. Marqum Qara Dıý qara sý tatsa da Bıbisaranyń sybaǵasyn kún saıyn úsheýden esepteýshi edi. Aınalyp kelgende úsh sybaǵa da Qarashelekke buıyratyn. Qolyna bir túsken soń qamap otyryp úsh sybaǵany túgendetpeı Qarashelekti Bıbisara jibergen emes. Qarashelek odan qor bolǵan joq. Tek, úsh mezgil Aqashpen, Maqashpen, Toqashpen shatastyrǵanyna renjıtin edi. Áskerde sheıit bolǵan úsh ulynyń aty óshpesin dep úsh mezgil jorta shaqyratynyn da keıin túsindi.

Bıbisara otyz jyl ótken soń da Jaqypty jaqaýratyp kelip qara shańyraqtan sol úsh balasynyń sybaǵasyn talap etip otyr. Osıp shal jaqtyrmasa qyrsyqtyǵynan. Lesá móltildetip bir saptyaıaq sýdy ákep berip, keýip baramyn degen kempirdiń ernin ǵana tıgizip tógip tastaǵanyna tań qalyp túr. Qarasý sybaǵa bolsyn ba, úsh balańnyń ornyn toltyra almaǵan Qarashelek, endi qara shańyraqtyń mindetin atqara alar ma eken dep Jaqyp otyr.

Shańqaı tús. Qopa kendir men ermen arasynan shyrq-shyrq ysqyrǵan shegirtkeniń yzyńynan basqa dybys joq. Jabylyp jem shoqyǵan qaraqustyń úıirindeı tuqyrandaǵan kótergish krannyń qalyń ormany da sespeı qata qalypty. Sementke toımaıtyn yryldaq bylǵaýyshtyń qasynda konbenızon kıgen kúldi-kómesh tórt-bes qatyn aıranǵa qosyp bir-bir bólke nandy burap soǵyp jatyr. Tompıǵan urttary sement shaınaıtyn meshkeı bylǵaýyshtyń búıirine uqsaıdy eken. Erkek ataýly úı jaqta. Qarashańyraqqa ógiz ara tolyp ketkendeı gúj-gúj etedi. Bir qolyna qolaqpandaı qıar ustap bujyr tanaý prorab shyqty. Itiń qyzyńqyrap alǵan ba, jalańash qarynyn qasyp turyp esik kózinde dym syzbaı otyrǵan tórteýine qan talaǵan isik kózin tóńkere qarady.

— Qudaı taǵala kemiteıin dese jomart-aý, — dedi Osıp qart. — Suramaǵan muryndy, suramaǵan aýyzdy berip bas jaqtan basyr qyp qoıatyny nesi eken?!".

Shal da qyzyq. Suramaǵan adamdy da bere salatyn qudaıǵa aýyz-muryndy artyq qyldyń dep te ókpeleıdi eken-aý. Ol jaryqtyqtyń jarytpaǵany da az ba edi. Bergeniniń ózin de jetistirip qoıǵandaı!.. Jaqyp jaratqanǵa da, jaqynǵa da bar ókpesin qazir jıyp tastaǵan. Bútinde berip qutylmasań, surap múıiziń shyqpaıtyn shyǵar.

Borpyldaq kósheniń maı topyraǵyn baýyrymen súzip domalaq "ÝAZık suǵyna kelip toqtady. Urǵashydan nóker ertpese joly bolmaıtyndaı Beket kendir dorba asynǵan kenep shalbarly syryqtaı sylań qyzdy erte tústi.

— Laborant, — dep tanystyrdy. — Bizdiń leshozǵa qyzmetke bara jatyr.

Qyzdyń onan arǵy egjeı-tegjeıin keıinge qaldyryp, qos chemodandy mashınaǵa aparyp tyqqan Jaqyp artqy kónshikte týlap jatqan qapty kórip atyp shyqty.

— Mynaýyń ne eı taǵy?!

— Kúshikter ǵoı.

— Kúshigi nesi?!

— Kádimgi laıkanyń tuqymdary.

— Y-y, adamyn Zerendiniń ózine qaldyryp, ıtterin elge ala keteıin dediń be?!.

— Bir adamǵa bir ıt qospasaq bola ma. Meshel, Beskempir, óziń bar, ár qaısyńa bir-birden telımin. Yryldassańdar da uıalassyńdar ǵoı, jattyǵy bola qoımas.

Jaqypty shyǵaryp salýǵa shal men kempirden basqa jamaǵat jınalǵan joq. Mashınaǵa jetektep mingizbese Lesányń ózi de eki oıly edi. Jetimsiretip jurtqa tastap ketýge Jaqyp qımady. Jetimsiretip jalǵyz jiberýge Lesá qımady.

Osıp qart bujyr tanaý prorabtan eki staqandy prokatqa ala shyqqan eken, qoıynyndaǵy ekstrasyn bes aýyzǵa teń bólip, bujyr tanaýdyń sybaǵasyn jáne artyltty da:

— Áı, Bıbisara, kenezem keýip otyr dep ediń ǵoı, kel, shólińdi bas! — dep kempirdi de erkine qoımaı ornynan turǵyzdy.

Jaqyp ýyzben aýyzdanǵan qara shańyraǵynan ashshy dámmen attanatyn boldy.

— Bizdiń álgi zaýaldan bıtópke alsam, arttaryńnan men de qýyp jetermin, — dedi Osıp qart. Qımaǵandyqtan aıta salǵany ma kim bilsin.

Jaqyp aýlanyń qaq ortasynda tunyp alyp ysqyryp jiberdi; shatyr ishinen par-par ushqan kepterlerdiń qanat tarsyly aýany jańǵyrtty kótergish krannyń qalyń ormany syńysqan jataqtar jurtyn eki-úsh aınaldy da kóz taldyryp áýeleı berdi; kaıtyp oralmaıtyndaı qaraormanynyń qusyna sheıin úrkitken Jaqyp kóńiliniń qusymen qoshtasqandaı aspanǵa uzaq súzildi qyryqtan asqansha aldanysh bop kelgen jastyq dáýrenniń sońǵy sarqytymen birjola qosh aıtysyp edi...

---