InfoHub Logo

Biz aǵaıyndy úsheýmiz. Eń úlkeni Janymhan, onan keıingi Álimhan, kenjesi meniń atym Qasymhan, bir ákeden úsh hanbyz. Apam handaryn alyp tastaıdy da, Janym, Álim, Qasym dep ataıdy. Janymhan úıli-barandy, bizden bólek turady. Aınaldyrǵan sońǵy úsh jyldyń ishinde áıelimen úsh ajyrasyp, úsh ret qaıta qosyldy.

Janymhan áıelin jamandaıdy:

— Osy qazaqtyń qatyndary qaqyldap, túzde júrse jatqannyń janyn sýyrady. Úıde aǵyn aqtap, qarasyn kúptep otyrǵanyn kóresiń. Bizdiń Naǵımanyń qolynan túkte kelmeıdi, arbalap kirgizseń de, qaptap tartsań da, qazanyna qaq turmaıdy, — dep apama shaǵynyp kep otyrǵany.

Áıeli Janymhandy jamandaıdy:

— O zamanda bu zaman erkektiń qazan-oshaqqa jaǵalasqanyn kórsem kózim shyqsyn. Qudaı-aý, bul ne sumdyq, qolyma kilt túspeıdi, soqyr tıyn aqsha ustaǵandy qoıdym. İsher as, kıer kıimge deıin sanap, digirlep otyrǵany, — dep júz kelip, júz ketse de jamandaıtyny Janymhan.

— Táıt ári, ekeýińniń de nıetterin jaman! Jap-jas bastaryńnan qyms etse, «oıboı qyryp ketti, oıboı julyp ketti» dep, jaý shapqandaı jetesińder. El aman, jurt tynyshta senderge ne pále jetip turady osy? Úı anaý, dúnıe-múlikteriń de bir bastaryńnan asyp tógiledi. Mal anaý, jylqydan úıir salyp, sıyrdan perme aqshalaryń kele me endi. Shıetteı jalǵyz baladan basqa asyraı almaı otyrǵan pendeń joq, estirtpe ári maǵan ondaı byrqylyńdy! — dep apam ekeýin de úıden túrip shyǵatyn.

Janymhan zagotskottyń kontorynda esepshi bolyp isteıdi. Aıtty aıtpady, aýyldaǵy baı semányń biri. Bir at, bir qulyndy bıesi, bir qunanshyǵary bar. Sıyrdyń sany beseý-altaý bolýy kerek. Biz Álimhan ekeýimiz bıyl jańadan alty bólmeli úı satyp aldyq ta, eski saman úıimizdi solarǵa qaldyrǵan edik, sol eki bólmeli baspananyń ishi jasaýǵa aýzy-murnynan shyǵyp tur. Kóp sandyqtarda ne jatqanyn bir Janymhannyń bir ózi ǵana biledi, biz kóp bara bermeımiz, anda-sanda bas suqqannyń ózinde jeńgemiz jasaýyna suqtanyp qaraı bergendi jaqtyrmaıdy. Áıteýir kózge túserden on shaqty palto, kostúm-shalbarlar da osynshama, kilem-syrmaqtaryn, shynymdy aıtaıyn, sanaǵanym joq. Nesin aıtasyn aǵamyz keremet tabysty adam. Ne búge, ne shige túspeı, ekeýiniń ıtis-tartys kerildesip júrgeni de osy dúnıe bólistiń esebin taba almaı qınalady-aý deımin. Janymhan sońǵy kezde mys-mys aqshany saqtap qoı dep apama tastap ketip júr. Kózdiń jaýyn alady-aý shirkin sarqulaqtar. Qaıdan keledi eken munyń bári?..

Álimhan ekeýmiz kolhozda jumys isteımiz. Tabysymyz jaman emes. Biraq Janymhannyń kirisimen salystyrǵanda eshkiniń tebinindeı-aq. Onyń ústine úı salamyz dep taza taqyrlanyp qaldyq. Bul úıdiń kesirinen Álimhan bıyl taǵy úılene almaıtyn boldy. Myna kórshidegi Qyzylbórik Sıyrbaqtyń boı jetken qyzy Aıshany tóńirektep júr edi. Ózi bir jaqsy adam, ashyq-jarqyn, qyz dese qyz-aq. Túri de áıbát, jeńge bolýǵa jaraıdy. Átteń bilimi onsha emes, ústi-basy qaq-qaq bolyp, uzaq kúnge fermada sıyr sońynda salpaqtap júrgeni. Úıge kelse de aldymen múńk etkizip súttiń kók ıisin ala kiredi. Qaıter deısiń, apam da saýynshy bolyp edi ǵoı. Biraq qyz quryǵyrǵa senim bar ma, zyp etip bireýge ketip qalmaı turǵanda Álimhannyń kirgize qoıǵany jón edi. Taǵy da myna qarajaty qurǵyr...

— Janymhannan anada qaryzǵa aqsha suraǵanymda, oıboı túk joq dep qý shóppen aýzyn súrtip edi, uıalmaǵyrdyń endi istep otyrǵanyn kórdiń be? — dep bir kúni apam renjidi.

Apamnyń myna shaǵymyn estigende, Álimhan burqyldap shyǵa keldi.

— Qara sýǵa qamalsań da sodan bir sabaq jip surama degenim qaıda? Nemenege barasyz solarǵa. Qaıtsem qý bastan qýyrdaq shyǵaramyn dep otyrǵan qarymbaıdan qaıyr kútip júrgen sizde de uıat joq eken. Kóshten qalyp, ashtan ólip jatqanymyz joq. Kolhozdyń esep-qısaby ótsin, jarty jyldyq ochet deı me, sosyn eńbek kúnge shaqtyryp birdemesin alarmyz. Úılenbegen jurt ta ómir súrip jatyr ǵoı. Bıylsha shyǵyndanbaı qoıa tursa men ushynyp ketedi dediń be?..

— Álim-aý, men sony suraıyn dep surady deısiń be. İshten shyqqan shubar jylan emes pe, toı-tomalaq jasaı qalsaq, nendeı kómegi bolar eken, ádeıi synaıyn, bileıin degenim edi, — dep, apam aqtala sóıledi.

— Biletin túgi de joq! — dep Álimhan torsıyp otyr. — Biletin túgi de joq!.. Soǵan kúnimdi salmasyn. Onsyz da elden estigen ósek-aıańym jetkilikti. Súıekke tańba bop.... Osy jurt betine qaraýdan qaldyq qoı túge!..

— E, nemene body sonsha? Bireýdiń aldyndaǵysyn tartyp alyp pa ol? Dúnıe jısa óziniki, adal eńbegi. Saǵan tańba salatyn ne jaman atyn tarttyń. Aıta beredi erikken el! — dep apam da bolmady.

— Tartyp almasa da, adaldan taýyp otyrǵan joq. Bireý zagotskotke malyn ótkizse de, salmaǵyn artyq jazǵyzyp, kir basyndaǵy qýlarmen aýyz jalasady. Odan qaldy óziniń aryq-turaǵyn kolhoz malynyń esebinen ótkizip jiberedi de, torpaǵyn sıyr, qozysyn qoı, jabaǵysyn besti at qyp otyr. Ana qora-qora mal qaıdan keldi deısiz. Sizdiń enshige bergenińiz jalǵyz qasqa sıyr emes pe edi... «Myna Janymhan degeniń jurt ústinen kún kórip, baıyp barady. Tipti ózinen artylyp inilerine alty bólmeli úı turǵyzyp bergen joq pa?» — dep gý-gý áńgimeni árkimderden estip júrmin. Siz qaryz bermedi dep túńilip otyrsyz. Men adam bolmaıdy ma dep túńilemin. Bul qylyǵyn qoımasa, erteń-aq basy sotqa ilinedi. Súıekke tańba degen sol!..

— Astapyralla!.. Tek otyr, balam, joqty shaqyrmaı. Jaman bolsyn, jaqsy bolsyn, áıteýir aman júrsinshi, — dep, apam jaǵasyn ustady.

Báse, aılyǵynyń bar-joǵy 900 som, aǵylyp-tógilip jatqan ne qylǵan munsha tegin aqsha dep edim-aý.

Álimhan budan artyq sózge kelgen joq. Kıinip aldy da, qıqaıyp tartyp turdy. Endi birde onyń qaqpaqtaı keń jaýyryny Sıyrbaqtyń qaqpasynyń aldynan qarań etkenin terezeden kózim shalyp qaldy. «Oı batyrym-aı, qansha taırańdaǵanyńmen qazir áperse de ári ket emessiń-aý. Kelinshektiń zary ótken eken ǵoı», — dep túıdim ishimnen.

Apamnyń kózi sharasynan shyǵyp ketti. Janymhandy bireý jelkeden túıgishtep alyp bara jatqandaı-aq: «Qudaı-aý, saqtaı gór, qudaı-aý, saqtaı gór!» — dep óz-ózinen kúbirlep táýbesine sıynyp otyr.

— Janym, oı-boı Álim, týý, qudaı-aı, Qasym! — dep shetimizden shaqyryp shyqty da: — Baryp kelshi álgi sorlyǵa. Úıinde bolsa, apam shaqyryp jatyr de, tez jetsin dep jatyr de, — dep maǵan jabysty.

* * *

Janymhan áıeli ekeýi qara ter bolyp úlken bir jaýǵa kirisip ketken eken. Aýla ishi shań-shuń bop jatqanǵa ne desem, qazdyń qyzylshaqa bir balapany. Keshki ymyrtta kórshisi Jaqyptyń qazy men úıdiń qusy aralasyp, ajyrata almaı aram terge túsip júr. Janymhannyń qolynda balapannyń basy, Jaqyptyń qolynda sıraǵy, ary tart, beri tartpen aıǵaılasyp tur.

— Eı, balam, sen áýeli qarasańshy, men balapandarymnyń tabanyn túgel tilip jibergenmin. Mine, senbeseń tańbasy. Qoıa ber degen soń qoıa ber! — dep, Jaqyp shal tekpekteıdi. Janymhannyń jiberer túri joq.

— Joq... joq. Balapan meniki. Bizdiń qazdyń tuqymynyń bári ala. Saǵan mundaı ala bitken joq! — dep ol álek. Bir jaǵynan qyt-qyttap Naǵıma:

— Osy qazaq joqtan paıdakúnem keledi eken túge! Qıýsyzdan qıǵylyqty salýyn. Oıbaı-aý, saqaldy basymen uıalmaıdy ózi tipti. Jiberme deımin-eı, nege jiberesiń! — dep oraǵytyp Janymhannyń ol jaǵynan bir shyǵyp, bul jaǵynan bir shyǵyp jelpindirip qoıady. Daýdyń kópke sozylar túri bar edi, biraq Jaqyp aqsaqal taıqyp shyǵa keldi:

— Shyraǵym-aı, meniń qyzymmen jasty bala ediń, saqalyma jarmasqanyn netkeniń?! Osymen baııyn dep turǵan men joq, tek aq malym bolǵan soń... Sender-aq ala qoıyńdar! — dedi de, shal balapandy qoıa berip shyǵyp ketti. Qus ekesh qus ta bóten úıirdiń saıaǵyn qosa qoısyń ba. Anasy bir, mynasy bir tistelep, sonshama dyrdý týǵyzǵan alany topqa jýytatyn emes. Janymhan kúrgeılep sonda da qoraǵa qýyp tyqty. Eki kózi qantalap sheldenip ketken. Samaıynan soradaı aqqan terdi jeńiniń ushymen olaı da súrtedi, bylaı da súrtedi. Quddy bir súle soq bop qan maıdannan shyqqandaı. Qaýqalaqtap júrip Naǵıma bir balapannyń aıaǵyn basyp ketip edi, Janymhan:

— Óı, atańa nálet! — dep shaq ete qaldy. — Kóz be seniń basyńdaǵy, bez be?! Qurt, shetinen, qurt!... Bári seniń kesiriń. Úıde otyryp azǵantaı mal-qaraǵa ıe bolý degen joq munda! — dep qodyrańdap baryp Naǵımany maıquıryqtan teýip jierdi.

— Qaıtedi-eı mynaý, qaıtedi-eı myna qudaı atqyr! — degennen basqa Naǵıma da qyńq eter emes, úırenshikti tepki sıaqty. Mal basynan jan sadaǵa dep turǵan tárizdi. Janymhan áli kúıip-pisip júr. Onyń ústine sıyrlary móńirep, qozy-laǵy mańyrap, qusy qańqyldap, azan-qazan bolyp aýlany basyna kóshirip áketti. Sol shýdyń ishinen: «Áı, Naǵıma, sıyryńdy saýdyń ba? Áı, Naǵıma, qoıdy túgendediń be? Áı, Naǵıma, ala taıynsha óristen keldi me? Áı, Naǵıma, bıege jem berdiń be? Áı, Naǵıma, óı badalyp qalǵyr, badalyp qal! Aq serkeniń baqaıyna totıaıyn salaıyn, qutyny ápershi! Áı, Naǵıma, anany óıttiń be, áı, Naǵıma, mynany búıttiń be?» — degen Janymhannyń daýsy qarlyǵyp azar estiledi. Esik aldynda eki jasar Ázimhan bozdap ol tur. Oǵan buryla qoıatyn eshkim joq.

«Sengen qoıym sen bolsań, kúısegenińdi uraıyn», — depti ǵoı bireý. Jıǵan malyń osy bolsa, raqaty qurysyn dep turmyn men de ishimnen. Apamnyń sálemin jetkizdim de, bazar ishinen qashyp shyqqandaı boldym.

* * *

Janymhan biz keshki asty aldymyzǵa ala bergende keldi. Bet-aýzy aıǵyz-aıǵyz bolyp barlyǵyp ketipti. Manaǵy yryń-jyryńnan burlyǵyp jetkeni osy bolsa kerek. Kele kebersigen ernin jalap-jalap alyp shaıǵa tıisti.

Apam da únsiz, Álimhan da qyrsyǵyp otyr. Álimhan bir shyny shaı ishti de, ydysyn tóńkerip, gazet oqyǵan bolyp dıvan ústine qyńyraıyp jatyp aldy. Apam shaqyrtaryn shaqyrtyp alsa da batyp eshteńe aıta almaı otyrǵan sıaqty. Shaıǵa qanyp alǵan soń áńgimeni Janymhannyń ózi bastady.

— Shirkin-aı, Zagotskotqa jelini jer syzǵan neshe túrli jaqsy sıyrlar túsip jatyr! — dep tamsanyp qoıdy. — Shirkin-aı, nesin aıtasyń, aǵyp turǵan sút, nesin aıtasyń!.. Men gýrtopravpen kelisip qoıdym, Qasym, sen erteń álgi ala sıyrlaryńdy tiri pendeniń kózine shaldyrmaı ákele qoıshy. Aıyrbastap jibereıik. Ábden kártaıdy emes pe, apa, á? Súti de qaıtqan shyǵar. Kóp suramaıdy, gýrtopravtyń kómeıine júz som tyqsańdar boldy, — dedi de, alaqanyn janyp-janyp qoıdy.

Álimhan qolyndaǵy gazetin laqtyryp jiberdi de, birdeme shaǵyp alǵandaı atyp turdy ornynan. Kózi shaqyraıyp Janymhannyń óńmeninen tesip barady.

— Áı, sıyryń ózińe! Sen ketemisiń osy úıden! Saǵan sıyr taýyp ber dedim be?

— Mynaý ne dep myjyp otyr? Keti nesi-eı mynanyń? — dep, Janymhan tuttyǵyp, qaqalyp-shashalyp, iship otyrǵan shaıyn keri ıtere saldy.

— Ne dep otyr-eı ózi?.. Bar jazyǵym jaqsylyq jasaıyn degenim be? Týra betten alatyndy qaıdan shyǵarǵansyń óziń? «Óletin bala molaǵa qashady» dep!.. qara munyń ózin!..

— Qaraıtyn túgi joq! Seniń jıǵan-tergenińdi de kórip otyrmyz ǵoı. Aram dúnıeniń shapaǵatyn saǵan-aq jazsyn, barshy óziń, bar!

Álimhan alpamsadaı denesimen ıektep Janymhannyń janyna jetip keldi. Shynymen-aq qonjıtyp jiberedi dep oılady ma, apam da óre túregeldi.

— Meniń kórmegenim osy edi. Beı ýaqytta bunysy nesi-eı, mynalardyń? Ońbaǵandar!.. Jaıymen aıtsa bolmaı ma? Sen de bir... Súzegen buqa qusamaı bylaı!

Kerildesken ekeýi jym boldy da, biri qompań-qompań etip dıvanǵa qaıta bettedi, ekinshisi burtıyp oryndyqqa sylq tústi. Álimhan dúńk-dúńk etip urysty taǵy qozdata bastady.

— Jaıymen deıtin túgi joq! Jymysqylanyp qazan ústinen bólip jeýge ábden mashyqtanyp alǵan. Baıytpaı-aq qoı bizdi!

— Kimniń nesin jeppin? Betaldyna kókime. Kórip-bilip júrgen adam bar ma eken? Qoıyp bersin moınyma!

— Oıpyrmaı qoısańdarshy endi?! Qoısańdarshy!.. — dep apam eki ortada shyr qaqty. Tyńdaıtyn Álimhan ba, bas-terisi aýzyna túsip, julyp tastaǵandaı ókireńdep qoımady.

— Qoıyp beretin túgi joq! Jep jatyrsyń al! Ólip ketshi! Jep jatyrsyń!

— Endeshe sotqa ber, kórset baryp!..

— Kórsetetin túgi joq! Men kórsetpeımin, baramyn da aıtamyn!

Janymhan tuzaqqa túsken qoıandaı kózi baqyraıyp, typyr-typyr etip, turǵan ornynda qyryq aınaldy. Jaǵasynan ala keteıin dese, Álimhannyń boıy beretin túri joq, jarmasa túskenniń ózinde de onyń jaǵasyna qoly da jetetin emes.

— Myna ıttiń qorlyǵyn-aı, á!.. Myna ıttiń!.. Apyrmaı!.. — dep zyǵyrdany qaınap, óshimdi senen alaıyn degendeı stoldy judyryǵymen salyp-salyp jiberdi. Shetirek turǵan bir-eki kese ushyp túsip talqany shyqty. — Apyrmaı, á!.. Arqa etim arsha, borbaı etim borsha bop, muny asyrap, saqtap... oqytyp, adam qylǵan men edim. Semirip ketkenin qarashy bul dúleı nemeniń, á?..á!..

— Ket degende ıt te ketedi, ket óziń eldiń shyrqyn buzbaı! Aqyńdy jemeımin. Meniń moınymda qaryzyń bolsa ótermin! — dep, Álimhan taǵy da enteleı tústi.

Bir shataqtyń shyǵaryn ishim sezip ekeýiniń arasyna túsken bolyp edim, Álimhan aı-shaıǵa qaramastan Janymhan ekeýimizdi qos-qabattap tyǵynsha esikten atyp jiberdi.

— Mynaý qaıtedi-eı!. Qaıtedi-eı, mynaý! — dep, Janymhan esikti urǵylap biraz turdy da, aqyry túk óndire almaıtyn bolǵan soń búgjeńdep úıine qaraı tartty. Kúbirlep birdemelerdi sóılep barady. Álimhandy sybap bara jatqan bolýy kerek. «Toıǵa kelip, tonynan aırylyp qaıtty», — degen osy eken-aý. Ne kúlerimdi, ne renjirimdi bilmedim. Kúleıin desem janym ashıdy. Renjıin desem onyń da reti joq sıaqty. Bul sorlynyń jegen taıaǵy jalǵyz osy ma edi?

* * *

...Soǵys alǵash bastalǵan jyly ákemiz maıdanǵa ketti de, «Erlikpen Volgograd túbinde qaza tapty», — degen qaraly qaǵazdan basqa yrym kelgen joq.

Artynda kózimiz jaýdyrap úsheýimiz qala berdik. Sondaǵy eń úlken, estıar degenimiz osy Janymhan bolatyn. Qysylshań kez, tarshylyq kún týdy da, oqýdy tastap, qarshadaı basynan zagotskottyń sıyryn baǵýǵa jumysqa endi. Qulqyn sáriden turyp, qýyrǵan bir saptyaıaq bıdaıdy qaltaǵa salyp alady da, dirdektep jóneledi. Bet-aýzy saltaq-saltaq bolyp, aryp-ashyp keshke aıaǵyn súıretip úıge ázer jetedi. Keıde qasyna serik bol dep apam meni de jiberetin. Ekeýmiz eki sıyrǵa jaıdaq minip alyp, kúni boıy óriste júremiz. Jalyqqan kúni Janymhandy jalǵyz tastap, aýylǵa qashyp ketetin de ýaqyttarym bolýshy edi. Sondyqtan ol qaltadaǵy bıdaıdyń kóbin maǵan berip, anany aıtyp, mynany aıtyp aldaýsyratatyn. Janymhan sol kezdiń ózinde-aq malsaq edi.

— Shirkin-aı, myna kók sıyrdy bizge berse qandaı raqat bolar edi, á! Turǵan boıy aǵyp turǵan sút qoı. Onda jumys istep te áýre bolmas edik. Jaz sútin qajaq-qujaq etip, kúz jetkenshe buzaýynyń ózi taıynshadaı bolyp turady, soǵymǵa jyq ta al. Aıaǵyn sıyrdyń bir jaq búıirine salaqtatyp jiberi, qıaldap otyrady da: — Bir qys qara tamaqpen de kúneltemiz ǵoı, balyqtaı urǵashy taıynshany soıyp jyn uryp ketip pe, jaz toqtap kelesi jyly onyń ózi bir sıyr. Onan arǵy jyly úsh sıyr, — dep kesip-pisip jatady ózinshe.

Bir kúni sol kók sıyr ushty-kúıdi joǵaldy da ketti. Keshinde Janymhan jylap-eńirep jetti úıge. Gýrtoprav ózin qamshymen bir-eki ushyndyryp ta alsa kerek. Solq-solq etedi. Sóıleýge aýzy kelmeıdi. «Gýrtoprav aıtty, sıyrdy tap dedi. Áıtpese erteń óz sıyryńdy qos dedi», -degennen basqaǵa dármen joq. Endi qaıttyq degendeı, úsheýmizge jaltaq-jaltaq qarap, tanaýdy solq etkizip bir tartyp qoıdy da, aǵyl-tegil bop jylaı berdi. Shynynda aǵymyzdy aıyryp otyrǵan jalǵyz múıizdi jetelep áketse hal múshkil-aý. «Já, qoı endi», — dep, apam jubatsa da bolmaıdy. Áıteýir qors-qors etip tań atqansha uıqy bermeı shyqty.

Abıyr bolǵanda ury tabylyp, bizdiń qasqa sıyr aman qaldy. Janymhannyń qýanǵanynan tóbesi kókke tıgendeı boldy.

— Men endi sıyr baqpaımyn, — dedi ol bir kúni.

— Baqpasań baqpaı-aq qoıshy, ómiriń óksip ketti ǵoı, qulynym, -dep apam da qoshtaǵandaı syńaı bildirip edi, súıtsek Janymhannyń basqa jospary bar eken.

— Apa, gýrtoprav aıtty, tabysy mol, aqshasy da kóp deıdi, men osy Semeıge mal aıdatsam qaıtedi. Zagotskotta soǵan kisi jetpeı jatyr ǵoı. Kıimnen de tuttaı bolyp baramyz,-dedi.

— Qoı, balam, Semeı degen jer túbi eken. Ámbe úlken górt, júlik-múlik degeni kóp deıdi. Aqshaǵa qyzyǵyp óltirip kete me, álde jolda adasyp ketip júremisiń, qaıdan bileıin. Ne kórseń de kóz aldymda bolshy, aýyl arasy, tarshylyq kóre qoımaspyz, -dep, apam buǵan qarsy shyqty. Júlik degen sózdi estigende Álimhan ekeýmizdiń tóbe shashymyz tik turdy. Asyrap otyrǵan jalǵyz azamatymyzdan aıyrylsaq, jetimsireýdiń ákesi sonda bolar.

Biraq Janymhan kónbedi. Aqyry mingesip-ushqasyp, sol malshylarmen birge Semeıge, et kombınatyna qoı aıdap attanyp ketti.

Habar-osharsyz uzaq júrdi. Apam eki kózi tórt bolyp, jol tosýmen álek. Álimhan sol kezde sýyqbaýyr edi, oıyna kirip te shyqpaıdy. Múmkin, oılaıtyn da shyǵar, menen estıarlaý ǵoı, syrtqa bildirmeıtin. Al meniń túsime túni boıy Janymhan kirip shyǵady. Birde ol aıdalada, qalyń tumannyń arasynda adasyp, «Qasymhan, Álimhan! Apa, apa!» dep bozdap jylap júredi. Birde óńkeı bir júlikter pyshaqtaryn jarqyldatyp, shyryldatyp Janymhandy keskilep jatady. Uıqymnan shoshyp oıanamyn.

Sonan alǵashqy qar túskende Janymhan da jetti-aý. Azyp-tozǵan, ústi-basy jyrtylǵan. Aıaǵynda baıaǵy sol julyǵy yrsıǵan kón etik, jarǵaq shalbar, onysynyń ózi kúnge kúıip, otqa túsken týlaqtaı byrysyp, qaýdyr-qaýdyr etip qapty. Ákemniń eski kúpisi, ol da boı-boı, qasqyr talaǵandaı bopty. Onyń esesine aqshasy mol eken.

Erteńine qylqıyp gýrtoprav Orysbaı keldi. Botaly túıesin jutqyzyp qoıǵandaı-aq:

— Iá, Búbihan, jolaýshyń kep kózaıym boldyń ba?! Qoıý shaıyńdy túrilte bir quıshy!-dep tórdiń qaq basyna jantaıyp jatyp aldy. — Paı,paı bul jol degeniń de bir qıamet-aý, ólip-talyp áreń jettik. Balańnyń jany siri eken, tyrtysyp shydap baqty... Eshteńe etpeıdi, dúnıe jıý kerek, áıtpese adam bolmaısyń, — dep qoıady Janymhanǵa. — Júrdim-bardym paıdasy bolmasa sandalyp osynda nemenege júr deısiń bizdi. Iá, onsyz sanattan qalasyń. Maǵan razy shyǵarsyń, bala, á, soqyr tıynyńa deıin jumsatpaı alyp keldim... E-e, tirshilik degeniń ońaı emes...Orekeńniń qasynda taǵy bir tórt-bes jyl júrseń talaıdy úırenesiń áli...

Bul saparyn Janymhan bir jyldaı ertegi-jyr qyp aıtyr júrdi. «Bul dódeń Semeıdi de kórgen, paı-paı, Máskeýden de olqy túspes, tipti úlken eken. Qasymdaǵy shal-shaqputtar adasyp ketemiz, júlik tonap ketedi desip birin-biri jetelep júrgende, biz degen eshkimnen qoryqpaı-úrikpeı-aq armansyz saırandadyq», -dep soǵady. Jolda azyǵymyz taýsylyp, eshkini de emdim deıdi. Eki-úsh táýlik jańbyr astynda kózge túrtse kórgisiz qarańǵy túnde jalǵyz ózimiz qoı da kúzettik dep gúpildetedi. Arasynda bósińkirep qoıa ma, qaıdan bileıin. Basqasyn qaıdam, áıteýir eshki emgeni beker bolmaýy kerek. Oǵan bir saý eshki de jolyqpaı, qaıdaǵy bir qaǵynǵan brýselez eshki tap bolypty. Sonyń aýrýy juǵyp, osy kúnge deıin yńqyl — syńqyly qalmaı júr. Pende emes pe, jeligi anda-sanda araq iship qoıǵanda brýselezi alyp soǵady da, bir jumadaı tósek tartyp jatyp qalady. Emdel, kýrortqa bar dep apam kóndire almaı-aq qoıdy. Ózine de obal joq, qys qyzmetim bar deıdi, jaz malynyń shóbi, otyn-sýynyń sońynda tanaýyna sý jetpeı qý janyn otqa sap júrgeni...

Sóıtken Janymhan osy... Asyradym-saqtadym dep otyrǵanynyń da tıtteı ótirigi joq. Obaly qane edi, men bolsam mektep bitirdim, ózimdi ózim bılep, jumysqa kiriskenim jańa ǵana. Álimhan úzip-julyp júrip maldárigerlik tehnıkýmyn aıaqtap shyqty. Ony da oqytqan osy Janymhan. Biz oń-solymyzdy tanyp, adam bolǵan soń áıel alyp, bólek shyqqanyna úsh jyldaı ýaqyt ótken eken. Endigi kúni mine... Qaıtyp janyń ashymas. Men músirkegenmen nemene, aıýdaı aqyryp Álimhan otyrǵanda qyp ete alam ba. Osy ekeýine ne jetpeıtinin bilmeıminǵ baqasady da jatady. Sońǵy kezde sálemderi de durys emes. «Dúnıe qońyz», «qarymbaı» dep únemi Álimhannyń jaqtyrmaı otyrǵany. Eki ortada máre-sáre bop apam júredi.

Erteńine tań atpaı balasyn arqalap Naǵıma jetti. Bet-aýzy kók ala, kóntıip erni isip ketken Janymhan áńgirtaıaqty oınatqan eken sabazyń.

— Álgi, qudaı atqyr... Jelik sýyn iship-iship mas bolyp keldi de, kózime kók shybyndy úımeletip!... Endi, mine, úıden qýyp shyqty... — dep byrq-byrq etip esikten jylaı kirdi, — qudaı atqyrdy qudaı da almaıdy, adam da almaıdy...

— Tek otyr! — dep apam jekip tastady. — Biz kinálimiz be, bári ózderińnen!...

Budan arǵysynyń ne bolǵanyn bilmeımiz, Álimhan ekeýmiz kıinip, alyp jumysqa ketken edi. Keshinde kelsek, apam Janymhandy úıge ertip kelipti. Toban-aıaq bolyp tósek ústinde jatyr. Óńi surlanyp, betinde qan-sól qalmapty. Taǵy da baıaǵy brýselezi alyp soqsa kerek. Bul joly Álimhan jumǵan aýzyn ashqan joq. Apamnyń ala kózine bir qarap aldy, da tyqyr taıanǵanyn sezdi ǵoı deımin, úndemeı otyryp tamaǵyn ishti.

— Al endi óstip ómir-baqı qyrqysyp ótpeksińder me? Meni tirideı otqa saldyńdar ǵoı. Osy senderdiń kúıikterińdi tartpaıyn dep edim, aqyry qoımadyńdar! — dep, apam úı ishiniń abyr-dubyry basylǵan soń, top ortamyzǵa bir sózdi nyǵarlap tastaı saldy. Biraq oǵan jaýap qatqan eshkim bolǵan joq. Álimhannyń qazandaı basy tómen qaraı alyp túsip, salbyrap ketipti. Árqaısymyzdyń arqamyzǵa myń batpan júk arqandaı zil basyp eńsemizdi kótere almaı otyrmyz. Tym-tyrys tynyshtyqty:

— Oıbaı belim! — degen Janymhannyń qınala shyqqan daýsy buzdy. — Oıbaı belim, súıek-súıegimniń syrqyrap bara jatqanyn qarashy. Shamasy, erteń jaýyn jaýatyn shyǵar, suqqylap ketti ǵoı. Qasymhan, bir sý bershi, — dedi. Kúndizgi torsyq túbinde qalǵan ashytqan kójeniń sýyn tostaǵanǵa toltyra quıyp ákelip berip edim, óńirine tógip-shashyp bir-aq jutty. Bir túnniń ishinde kózi shúńireıip ishine tartyp, samaıynyń ajymy saı-saı bolyp tereńdeı túsken eken. Maǵan sol samaıda sonaý ótken kúnniń qym-qýat qıamet izi jatqandaı boldy. Yńqyldap-kúrsildep Janymhan basyn kóteredi. Tamsana túsip tańdaıyn bir qaǵyp qoıyp da, Álimhanǵa buryldy. — Álimhan, sen maǵan nemenege ókpeleısiń? Kóńilińdi qaldyrǵan joq edim. Mal jıasyń, dúnıe jınaısyń deısiń, sol shirkindi kim jımaı jatyr. Óziń keshegi kúnińdi oılashy, tesik ókpe bop azar degende el sanatyna qosylyp edik. Bir taıaq talqandy talshyq etken kúnimiz de bolǵan. Osy sender dep tyrmanyp, sender dep kún keship, ishken asymdy jerge qoıǵam joq pa. Áli de sender dep ólem ólsem. Al ne ókpeń bar mende, aıtshy endi, — dedi de, ıegi kemseńdep, bet-aýzy jybyrlap ketti.

— Dúnıede turǵan túk joq, — dep, Álimhan sózdi áýeli óziniń úırenshikti «túgi joǵynan» bastady. — Onda turǵan túk joq. Dúnıe jıma demeımin, mal tappa, kıim kıme demeımin. Biraq onyń da shegi, maqsaty bolý kerek. Jıdyń, jıdyń al ne taptyń sonan? Qarshadaı basyńnan dedektep ediń, já ol kezdi qoıshy, onyń jóni bir basqa, sodan mine áli dedektep júrsiń. Kázirgińe ne joryq?.. Eki-aq bassyń, biz bolsaq er jettik, salmaǵymyzdy artpaımyz. Kúldi — kómesh bolyp kóń-qoqyrdyń arasynda otyrǵansha adamsha adal jolmen tirshilik qurmaımysyń. Seń ózińdi ótkenmen ólsheme, bir kún kóristi oılaıtyn kez ótken. Endi mádenıetti, el sanatynda ómir súrý kerek. Sat ana maldy, ózińe keregiń ǵana jı. Úı kerek pe ózińe, kómekteseıik, úı salyp bereıik.

— Úı salyp bereıik!... Osynda kóship kel demeısiń, á?! Bireýdi kinálaǵanda sondaısyń, á! Óziń ǵoı eki bólmeńdi qımaı otyrsyń, á!.. — dep apam Álimhanǵa tarap bas saldy. — Myna dańǵaradaı keń jatqan alty bólmeńe asyq oınamaısyń?! Maǵan endi úıińniń de, kúıińniń de keregi joq. Asarymdy asadym, jasarymdy jasadym. Ólsem eki-aq arshyn jer jetip jatyr. Anam deseń bir kúrek topyraq tastarsyń! — dep, apam kóz jasyn domalatyp-domalatyp jiberdi. Apamnyń keıde óstip kóz jasymen qorqytyp alatyn ádeti. Mólt etkenin kórsek, bárimiz kúrt túsip ıile qalamyz.

— Ony qýyp otyrǵan kim. Kelem dese kóship kelsin, Qasymhannyń at-arbasy daıar emes. Brıgadır bir kúnge berer, — dep Álimhan oıyndaǵy bar shynyn aqtaryp salyp orynan turdy da, tórgi bólmege kirip ketti.

Janymhan jynyn aldyrǵan baqsydaı tuqyraıyp únsiz qaldy. Qara sur júzi burynǵydan da kúreń tartyp, qýshıǵan jaýryny bir ýys bolyp shógip bara jatqan sıaqty. Jas tolǵan janary osy bólmeniń tórt qabyrǵasynan tireler budyr tappaǵandaı, taısaqtap kep, apama da, maǵan da tiktep qaraı almaı tereze jaqqa jaltaqtaı berdi. Óstip seń soqqan balyqtaı ári-beri sulyq otyrdy da, aýyr kúrsinip ornynan kóterildi. Aqsańdaı basyp bólme ortasyna baryp bir turdy. Bosaǵa jetkende taǵy aıaldap artyna buryldy. Ketkisi kelmeı turǵan tárizdi. Osy úıde bir aıaýlysy qalyp bara jatqandaı, qımaı turǵan tárizdi. Ári qıpaqtap, beri qıpaqtap:

— Qoı, men úı jaqqa soǵaıyn, — dep mińgirledi. Oǵan jaýap qatqan eshkim bolǵan joq.

Janymhan sol myqynyn taıanǵan kúıi ıyǵy salbyrap esikten shyǵyp ketti. Qara shańyraǵyna qaıtyp orala ma, kim bilsin.

1959 jyl.

---