InfoHub Logo

Budan 40 jyldan astam buryn, jazdyń ystyq kúnderinde Kýrsk aýdanynda ekinshi dúnıe júzilik soǵystyń eń iri shaıqasynyń biri bastaldy. Bul shaıqas nátıjesinde fashısik armıasy qaıta ońalmastaı jeńiliske ushyrady. Nemis fashıs basqynshylarynyń Kýrsk túbindegi jeńilisi, nemis komandovanıesiniń soǵys barysyn óz paıdasyna sheshilý úmitin úzdi. Sovet Qarýly Kúshteri barlyq ınısıatıvany óz qoldaryna alyp, ony 1945 jylǵy maı aıyna deıin jetkizdi. 1943 jyldyń jazynda Orel — Kýrsk ıininde bolǵan asqan zor shaıqas — gıtlerlik Germanıanyń omyrtqasyn úzip, onyń soqqy berýshi bronetankili áskerleriniń kúl-talqanyn shyǵardy. Armıamyzdyń jaýyngerlik sheberligi jaǵynan, qarý jaraǵy men strategıalyq basshylyǵy jaǵynan basym ekeni búkil dúnıe júzine aıan boldy.

Nemis komandovanıesi Stalıngrad túbindegi jeńilisiniń esesin qaıtarý úshin, 1943 jyly jazda «Sıtadel» operasıasyn ótkizýge daıyndalyp, kóp qarýly kúsh jınady.

Kýrsk túbindegi shaıqasta nemisterdiń 50 dıvızıasy, sonyń ishinde 16 motorly tank dıvızıasy boldy. Bul topta 900 myń adam, 10 myńǵa jýyq zeńbirek mınomet, 2700 tank, 2 myńnan astam samolet boldy1.

Bul aýdanǵa jańadan shyqqan tankiler «Tıgr», «Pantera», jyljymaly zeńbirekter «Ferdınand» ákelindi. Avıasıa quramynda jańa samoletter «Fokke — Výlf—190 A», «Henshel —129» paıda boldy.

«Sıtadel» operasıasynyń barysynda nemister birden eki baǵytta, birinshi Orel arqyly ońtústikke jáne Harkov arqyly soltústikke shabýyl jasap, Kýrsk túbinde Sovet Armıasyn qorshap, qurtyp jiberýdi oılady. Operasıanyń «jeńispen aıaqtalýy» úshin nemister óz maıdanyn odan ári qaraı órshite túsýdi josparlady.

Bul pikirge Gıtlerdiń 1943 jylǵy 4 ıýldegi buıryǵy kýá bolady. Onda German armıasynyń shyǵys maıdanda negizgi shabýylǵa shyǵatyny, onda beriletin soqqy soǵys barysynda sheshýshi rol atqaryp jáne bul Germanıa jeńisi úshin sheshýshi shaıqas bolatyny aıtyldy. Gıtler jáne onyń jaqtastary óz áskerleriniń shabýyl múmkindikterin asyra baǵalady2. Gıtlershiler bizdiń sosıalısik memleketterdiń áskerı, saıası-ekonomıkalyq kúshin baǵalamady.

Iýldiń basynda Sovettik armıa jaý shabýylyna toıtarys berýge tolyq daıyn edi. Ortalyq jáne Voronej maıdany kuramynda 1,3 myń adam, 20 myń zeńbirek pen mınomet, 3600 tank, 3130-ǵa jýyq samolet boldy. Bizdiń áskerlerimiz jaý áskerlerinen adam sany jaǵynan 1,4 ese, zeńbirek pen mınometten 1,9 ese, tankten 1,3 ese, samoletten 1,6 ese asyp tústi.

1943 jyldyń jazyna qaraı jınaqtalǵan sovettik kúsh pen qarý-jaraq iri shaıqasty shabýylmen bastaýǵa múmkindik berdi, biraq strategıalyq jaǵdaıy jóninen bizdiń armıamyz jaqsy uıymdasqan qorǵanýdy durys dep tapty.

Nemis-fashıst komandovanıesin ózderi josparlaǵan operasıalaryn jýrgizýge májbúr etip, qorǵanys shaıqastarynda aldyn-ala belgilengen jerlerde negizgi kúshterin joıyp, qarsy shabýylǵa kóshý kerek degen sheshim qabyldandy.

Bul sheshim sovettik áskerı ónerdi baıyta túsken, strategıalyq jańalyq boldy. Shyndyǵynda 1943 jyldyń aprel — ıýn aralyǵynda Kýrsk túbindegi qorǵanys erekshe oqıǵa boldy. Negizgi ereksheligi sovettik maıdannyń jazǵy shabýylǵa daıyndalyp iri kúshterin jınaqtaýy edi. Bul qorǵanys Ortalyq (general K Rokosovskıı) jáne Voronej (general N. Vatýtın) maıdany aımaqtarynda ishki tereńdikke 150—190 km bolady. Tylda Dalalyq maıdan (general I. Konev) daıyn turdy, al Donnyń sol jaǵalaýy memlekettik qorǵanys aımaǵy boldy.

Joǵary Bas komandovanıe Stavkasynyń ókilderi Sovet Odaǵynyń marshaly G. Jýkov pen A. Vasılevskıı jaý shabýylyna qarsy qımyldar men shabýylǵa shyǵý daıyndyǵyn júrgizdi.

Joǵarǵy Bas komandovanıe Stavkasy dushpan áreketterin qadaǵalap otyrdy. Jaýdyń oıyn der kezinde bilip qoıyp, qorǵanys shepterin aldyn-ala daıarlaý arqyly dushpannyń ekpindi toptaryn álsiretý sharalaryn qoldandy. 1943 jyly 2 ıýl kúni Stavka maıdan basshylaryna gıtlershilerdiń 3-6 ıýl aralyǵynda shabýyldy bastaýy múmkin ekenin eskertip, qorǵanysty nyǵaıtý týraly naqty baǵyttar berdi3.

Ortalyq jáne Voronej maıdandarynyń basshylary qalyptasqan jaǵdaıdyń kúrdeliligin eskerip dushpannan buryn, olardyń negizgi kúshteri ornalasqan jerlerge zeńbirekten oq atqylady. Kútpegen soqqy dushpannyń óz shabýylyn jospardan 1,5-2 saǵat kesh bastatty. 5 ıýl kúni tańerteń dushpan kúshti artılerıa jáne mınometpen, myńdaǵan tank jáne zeńbirektermen, júzdegen samoletterimen bir mezgilde shabýyldy bastady. Tankterdiń izinshe jaýdyń jaıaý áskerleri qaptady.

Negizgi kúshti dushpan Ortalyq maıdandaǵy Olhovatka aımaǵyna baǵyttady. Bul jerde qorǵanysta general N. Pýhovtyń basshylyǵymen 13 armıa tur edi. 13-shi N. P. Pýhovtyń armıasy qatarynda SSSR-diń barlyq ulttarynyń ókili boldy. Bul armıada 1943 jyly ıýlde orystar — 36 myń, ýkraındyqtar — 5140, ózbekter — 2280, qazaqtar — 2275, tatarlar — 1276, túrkmender — 1108, belorýstar — 775, evreıler — 750, qyrǵyzdar —685, mordvınder — 397, tájikter — 370, chývashtar — 370, azerbaıjandar — 338, bashqurttar — 285, grýzınder — 238, armándar — 208 jáne ondaǵan marıılyqtar, ýdmýrttar, býráttar, osetınder, karelder, mordavandar4 taǵy da kóptegen basqa ulttardyń ókilderi bar edi. Olar keshegi Moskva jumysshylary, ózbek maqtashylary, ýkraın shahterleri, qazaq shopandary, baký munaıshylary edi. Árbir soldat, árbir ofıser jeńis úshin er júrektelikpen shaıqasty. General P. Romanenko basqaratyn 48-shi armıa, general I. Gaolonın basqarǵan 70-shi armıa jaýyngerleri de kóp ultty bolyp qaharmandyqpen shaıqasty.

Jaý kóptegen shyǵynmen 4 kún shabýyldyń nátıjesinde Ponyrı — Olhovatka aýdanynda bizdiń shepten 10—12 km ishke endi. Biraq odan ári jyljýy toqtatyldy. Kýrsk ıinindegi Ponyrı aýdanyndaǵy urysta asqan erlik jasaǵannyń biri jerlesimiz Amantaı Dáýletbekov edi. Ol 1180 — ıstrebıtel-tankige qarsy atatyn artılerıa polkiniń zeńbirek komandıri bolatyn. Óziniń óshpes erligin 1943 jyldyń 9 ıýlinde Ponyrı aýdanyndaǵy 253,5 bıiktikte jasady. Sovet jaýyngerleriniń shaǵyn tobyna qarsy fashıserdiń 18 tankisi jáne ózdiginen júretin 14 zeńbirektiń súıemeldeýimen jaıaý ásker batalóny shabýyl jasady. Dáýletbekovtiń raschety eki saǵatqa sozylǵan keskilesken urysta dúshpannyń 10 tankisin, 7 ózdiginen júretin zeńbiregin qıratyp, rotaǵa jýyq jaıaý áskerin joıdy. Dushpannyń 13 ret jasaǵan shabýylyna toıtarys berdi. Dushpannyń 14-shi shabýylynda Dáýletbekovtyń zeńbirek raschetyna týra snarád tıip isten shyqty. Osy kezde Amantaı men onyń jaýynger dostary, jekpe-jek urysqa kirisip, Amantaıdyń bir ózi tórt fashısi naızamen shanshyp óltirdi, biraq ózine de oq tıip, mert boldy5. Amantaı qaıtys bolǵannan keıin oǵan Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Orys starshınasy K. S. Sedov Ponyrı stansıasy mańyndaǵy shaıqasta 540-shi jeńil artellerıa polkynda zeńbirekshi edi. Bul jas komýnıs jáne onyń dostary jaý tankterine tike shabýyl jasady. 1943 jyldyń 7 ıýl kúni 8 tankti, júzdegen fashıs soldattary men ofıserlerin qurtty. Erteńine Olhovatka aýdany maıdanynyń kórshi bóliminde jaý 3-shi atqyshtar brıgadasyna (polkovnık V N Rýkosýev) qarsy 300 tank pen avtomatshylaryn jiberdi, negizgi soqqy G. I. Igıshov batareıasyna tıdi. Batareıada bir zeńbirek, 3 adam tiri qalsa da shaıqasty jalǵastyra berdi. 19 tankisinen aırylǵan jaý áskerleri keıin shegindi6. 496 shy artellerıa polkynyń 4 batareıasynyń komandıri Ýdmýrt ASSR-nan kelgen komsomol V. A. Sıdorov, nemisterdiń 13 tankisin joıdy. Ózbek, serjant Gatýlla Salıhov jaralanǵan rota komandıriniń ornyna avtomatshylardy shabýylǵa alyp shyqty.

6 ıýl kúni kapıtan A. A. Belgın basqarǵan batalónǵa jaýdyń polk jaıaý áskeri, 100-ge jýyq soǵys mashınasy, sonyń ishinde «Tıgr» tankileri, jyljymaly «Ferdınand» zeńbirekteri shabýylǵa shyqty. Gvardeesterdiń okoptaryna bombydan jarylǵan temir synyqtary tolyp ketti. On bir ret shabýylǵa shyqqan jaýdyń tankileri bizdiń jaýyngerlerdiń shebine jetýge shamaly qalsa da keıin qaıtýǵa májbúr bolyp otyrdy, shegingen saıyn urys dalasynda qıraǵan tank, zeńbirek, adamdary qaldy. Túske jaqyn nemister batalónnyń shebine ótip, 8 saǵat boıy olardyń 70 brondi tankteri batalónynyń shebin taptaı bastady. Ottyń qursaǵynda qalǵan sovet jaýyngerleri, kóbisi qazaqtar qarýlaryn tastamaı jaýmen shaıqasýmen boldy7. Batalón komandıri kapıtan A A Belgın ólimmen kóz jumdy. Sol kezde «súıikti kombatymyzdyń kegin qaıtaryńdar» degen rota komandıri kapıtan I V Ilásovtyń daýysy estildi. Soǵys qyza tústi. Ofıser Ilásov óz erligimen basqa jaýyngerlerge kúsh berýmen boldy. 7-shi gvardıalyq armıanyń burynǵy basshysy general polkovnık Shýmılov bylaı dep jazdy: «13 saǵattyń ishinde jaýdyń jaıaý áskerleri óz tankteriniń kómegimen birneshe ret kapıtan Belgınniń batalónyna shabýyl jasaýmen boldy. Nemis tankteri shepke ótip ketip jaýyngerlerdi oqtyń astyna aldy. Telefon baılanysy arqyly kapıtan Belgın buzylǵan okoptan óz jaýyngerlerin basqarýmen boldy. Jaýyngerler komandır buıryǵymen sońǵy oqtary qalǵansha soǵysty, biraq shegingen joq. Batalón komandırinen keıin saıası kómekshi, gvardıa kapıtany Mıroshnıchenko, partorg, gvardıa leıtenanty Sýshkov, komsorg, gvardıa leıtenanty Stepa, rota komandıri, kapıtan Ilásov qatardan shyqty.

450 jaýyngerden qatarda 90-aq adam qaldy, biraq nemister jeńiske jete almady, 39 tank jáne 500-ge jýyq jaýyngerlerinen aırylyp, keıin shegindi8.

Kapıtan Belgınmen onyń jaýyngerleriniń erlikteri gvardıalyq batyrlyqtyń sımvoly, óz Otanynyń, adal uly ekenin bildirdi. Bul dıvızıadaǵy barlyq quramalar batyrlyqpen soǵysty. Belgorod túbinde batyrlyǵy úshin dıvızıanyń 1040 jaýyngeri Otandyq medalmen nagradtaldy, al sonyń ishinde batyr tórt ofıserge A. A. Belgınge, I. V. Ilásovqa, serjant S. P. Zorınge, Ý. Abdýllaevqa Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Osy shaıqas kezinde 73-shi dıvızıanyń 450 gvardıashylar partıa qataryna qabyldaýyn surap aryz jazdy, al 412 jas jaýynger komsomol qataryna qabyldandy»9.

Kýrsk ıinindegi shaıqasqa qatysqan Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyn eki ret alǵan ushqysh Talǵat Bıgeldınov óziniń jastar aldynda bir sóılegen sózinde Kýrsk shaıqasyn bylaısha eske alady: «Kýrsk ıininde aspanda bolǵan bir qıyn shaıqasy esimde. Tómende qandy urystar júrip jatqan bolatyn. Bizder dushpannyń áskerleri men tehnıkasy toptasqan tóńirekti bombalap jatqanbyz. Kezekti bir urysqa bet alyp bara jatqanymyzda maıdan shebinde, bir búıirden «messershmıtter» tobyn kórip qaldyq. Aıqas bastalyp ketti. Meniń atqyshym aýyr jaraqattandy da, samoletim art jaǵynan qorǵansyz qaldy. Muny nemister de sezip qalsa kerek. Eki ıstrebıtel, birshama aqaýǵa ushyrǵan meniń samoletime shabýyl jasady.

Bir sátte telefonnan sasqalaqtaǵan daýys estildi.

— Artyńda — «messer».

Basymdy buryp, samolettiń jaqyndap qalǵanyn kórdim. Mashınany jedel bir jaqqa bura qoıdym, nemis aǵyp óte shyqty, al onyń sońynda 47 nomerli bizdiń «IaK—1» ketip barady. Arada sekýndt ótken joq «messershmıt» laý ete túsip, jerge quldyraı qulady. Al, «IaK—1» bolsa burylyp aldy da, naǵyz urys qyzǵan ortaǵa qaıta qoıyp ketti. Aerodromǵa oraldyq. Meni ajal aýzynan alyp qalǵan kim? Qyryq jetinshide kim ushty?

Bári de únsiz. Men suraǵymdy qaıtaladym. Bir kezde stol arasynan shyǵyp, suńǵaq boıly, sulýsha kelgen leıtenant maǵan bettedi.

— Men edim. Ony nendeı sebeppen suradyńyz.

— Oı, dostym, kel tanysyp qoıalyq. Sen meni búgin kórden sýyryp aldyń ǵoı. Ol uıalyp qaldy. Bizder bir-birimizdiń qolymyzdy qatty qystyq jáne ol sybyrlaı sóıledi:

— Lýganskıı, Sergeı. Bul — bizdiń elimiz halyqtarynyń shynaıy dostyq pen áskerı baýyrmaldylyqtyń, batyrlyqtyń jarqyn kórinisi edi»10, deıdi qart qyran, jaýynger joldasy Sovet Odaǵynyń batyry ataǵyn eki ret alǵan Sergeı Lýganskıı týraly.

11 ıýldiń tańynda jaý bizdiń jaýyngerlerdi Prohorovka aýdanyna yǵystyrdy. Bul maıdanda Qorǵanys Sovetiniń ókili A. Vasılevskıı bar edi. Qorǵanys Soveti Voronej maıdanynyń komandovanıesimen kelise otyryp, ol general P. Rotmıstrov basqarǵan 5-tank armıasy men A. Jadov basqaratyn 5-gvardıalyq armıany rezervten urysqa shyǵardy.

Prohorov túbinde iri tank shaıqasy boldy. Eki jaqtan 1200-ge jýyq tank pen ózdiginen júretin zeńbirekter shaıqasty11. Sovet jaýyngerleri batyldyq pen joǵary áskerı sheberlik kórsetti.

Dushpannyń orasan kóp kúshin shoǵyrlandyryp, jeńisten kóp úmit kútkenine qaramastan sovet jaýyngerleriniń qaharmandyqpen kúsh salýynyń arqasynda nemisterdiń shabýyly toqtatyldy.

Gıtlershilder jazǵy merzimde jeńiske jetedi degen ańyz osymen kúıredi.

1943 jylǵy 12 ıýlden bastap Batys (general B. D. Sokolovskıı), Bránsk (general M. M. Popov) maıdanynyń áskerleri, 15 ıýlde Ortalyq maıdan (general K. K. Rokosovskıı) qarsy shabýylǵa shyqty.

Sovet áskerleriniń shabýyly tabysty bola tústi, general P. Rybalko basqarǵan 3-shi tank armıasy Orel qalasyna qaraı qaısarlyqpen jyljydy. 5 avgýst kúni tań aldynda kóshelerde qıan-keski urystar júrgizip, bizdiń áskerler Oreldy azat etti. Azat etken jaýyngerler qurmetine Uly Otan soǵysynda tuńǵysh ret Moskvada artılerıadan salút berildi.

Qarsy shabýyl kezinde bizdiń áskerlerimiz dushpannyń 15 dıvızıasyn talqandaı otyryp, 150 km alǵa jyljydy. Voronej jáne Dalalyq maıdanda d9shpan qarsylyǵyn toıtara otyryp, batysqa qaraı 140 km jyljydy12.

Operasıanyń jemisti bolýyna jaý tylyndaǵy partızandyq qozǵalysta úlken rol atqardy. Halyq kekshilderi kópirlerdi qıratyp, temir jol relsterin isten shyǵaryp, dushpan komýnıkasıalaryn qıratý jumystaryn júrgizdi.

23 avgýsta elimizdiń ońtústigindegi iri ortalyqtardyń biri Harkov azat etildi. Harkovtyń azat etilýi men sovet áskerleriniń qorǵanyspen qarsy shabýylda 50 kún men túnge sozylǵan Kýrsk shaıqasy aıaqtaldy. Shaıqas barysynda sovettik áskerler dushpannyń 30 dıvızıasyn, onyń ishinde 7 tank dıvızıasyn talqandady.

Gıtlershilderdiń qurlyqta jarty mıllıon adamy, 1,5 myń tankisi, 3 myń zeńbiregi jáne 3500 samoleti joıyldy13.

Nemis-fashıst armıasy osy iri jeńilisten keıingi shyǵyndy tez tolyqtyra almady. Kýrsk túbindegi shabýyldyń sátsizdikke ushyraýyna baılanysty gıtlershilder barlyq sovet-german maıdanynda qorǵanysqa kóshýge májbúr boldy.

Nemis-fashıst áskerleriniń Kýrsk ıinindegi talqandalýy Sovet áskerı óneriniń, bizdiń áskerlerimizdiń joǵary moraldyq áskerı sapasynyń ústem ekendigin taǵy da dáleldedi. Soldattar, ofıserlerdiń batyrlyǵy shyndyǵynda halyqtyq kórinis aldy. Komýnıstik partıa tárbıelegen sovet jaýyngerleri jaýmen batyl kúresti, teńdesi joq erlikter jasady.

Kýrsk ıinindegi kórsetken erlikteri úshin 100 myńnan astam soldat, serjanttar, ofıserler men generaldar ordendermen jáne medaldarmen nagradtaldy. 180-nen astam adamǵa Sovet Odaǵynyń Batyry degen joǵary ataq berildi14.

Kýrsk túbindegi shaıqas sovettik áskerı ónerdiń, armıanyń uıymdastyrylýyna qorǵanys jáne shabýyl operasıalaryn qazirgi jaǵdaıǵa saı ótkizilýine yqtımal etetindigin kórsetti. Qyzyl Armıanyń Kýrsk túbindegi jeńisiniń strategıalyq mańyzy óte zor boldy.

Kýrsk túbindegi jeńis sovet jaýyngerleriniń soǵys tájirıbelerin molaıta túsken, jeńiske jigerlendirilgen oqıǵa boldy. Sol kezdegi Ortalyq maıdan basshysy Sovet Odaǵynyń marshaly K.K.Rokosovskıı bylaı dep eske alady: «1943 jyldyń jazǵy jeńisteri komandırler men shtabtyń sheber basqarýynyń nátıjesinde ǵana emes, aldymen Sovet jaýyngerleriniń joǵary moraldyq-áskerı sapalylyǵy, batyldyǵy, erligi, áskerı sheberligi, Lenındik komýnıstik partıanyń isine, súıikti Otanymyzǵa berilgendiktiń nátıjesi»15.

Sovettik Armıanyń Kýrsk túbindegi jeńisi, bizdiń áskerlerimizdiń Dneprge shyǵýy Uly Otan soǵysy barysyndaǵy túbegeıli bet burystyń aıaqtalýy boldy. Fashısik Germanıaǵa qarsy kúresýshi elder ishinde Sovet Odaǵynyń bedeli arta tústi. Evropada ekinshi maıdannyń joqtyǵyna qaramastan Sovettik Qarýly Kúshterdiń arqasynda gıtlerlik áskerı mashınanyń kúıregenine jer shary halyqtarynyń kózi jetti.

Sovet halqynyń jáne Qarýly Kúshteriniń Kýrsk túbindegi shaıqastaǵy jeńisi Uly Otan soǵysyndaǵy uly jeńisterdiń biri bola turyp bizdiń memlekettiń jáne qoǵamdyq qurylysymyzdyń ústemdigin, SSSR halyqtarynyń dostyǵy men birligin, sovet áskerleriniń tabandylyǵy men shyńdalǵandyǵyn kórsetti.

Sovet Armıasynyń bul jeńisiniń basty sebebi bolyp komýnıstik partıanyń basshylyq, zor uıymdastyrýshylyq qyzmeti boldy. Komýnıstik partıa basshylyq etken Sovet halqy Kýrsk ıininde nemis-fashısterin talqandaı otyryp, Uly Otan soǵysynda taǵy bir betburys kezeń jasady.

Kýrsk túbindegi jeńis kóp ultty Sovet memleketiniń ajyramas dostyǵynyń, baýyrlastyǵynyń aıǵaǵy boldy.

Lenındik ulttyq saıasat jeńip shyqty, sosıalısik ulttar arasynda qaqtyǵys týǵyzamyz degen fashıser oıy oryndalmady. Fashıserdi jeńý arqyly halyqtar dostyǵy óziniń ómirsheńdigin, kúshtiligin dáleldedi.

Bul shaıqastyń syrtqy saıasat salasyndaǵy basty qorytyndysy fashısik bloktiń ydyraı bastaýy boldy, odan birinshi bolyp Italıa shyǵyp qaldy.

---