InfoHub Logo

Belgili qazaq qaıratkeri, qazaq halqynyń uly aǵartýshysy Ybyraı (Ibrahım) Altynsarınnyń 1879 jyly «Qazaq hrestomatıasy» atty eńbegi jaryq kórdi. Atalmysh oqý quralyn ál- Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń «Qazaq fólklorıstıkasy» oqý- zertteý laboratorıasynyń ǵylymı- qyzmetkerleri baspaǵa daıyndap, 2003, 2007 jj. jarıalandy. (Altynsarın Y. Qazaq hrestomatıasy. (Kırgızskaıa hrestomatıa). Almaty: «Bilim» baspasy, 2003. – 112 b.; Qazaq hrestomatıasy. Y. Altynsarın. Jalpy red.basqarǵan S. Sadyrbaev. - 2- bas., - Almaty: Bilim, 2007. – 112 b.). Qazirgi ýaqytta basqa da eńbekterimen tańysýǵa múmkińdik bar.

Sóz basynda, avtor: «Osy ýaqytqa deıin qazaq halqynyń taza qazaq tilinde basylǵan birde- bir kitaby bolǵan joq. Sondyqtan, oqý oryndarynyń muǵalimderi qazaq balalaryn oqytqanda, amalsyzdan, qazaq tiliniń ornyna tatar tilin paıdalanyp júr; sol sebepti shákirtterge ana tilin tastap, tatar tilin úırenýge týra keledi.

Ekinshi jaǵynan, tatardyń kitap tili, bul tildi tatarlardan shyqqan oqymystylardyń ózderi de mensinbegendikten, arab, parsy sózderine lyq tolǵan; qazaqtarǵa túsiniksiz.

Osylarmen qabat, bir eskertetin nárse – qazaq halqy azbaǵan, tabıǵaty taza halyq. Onyń talaby bireý salyp bergen tar sheńberdiń qyspaǵyna syıa almaıdy: oı- pikiri erkin; onyń keleshegi úshin oǵan tek sana- sezim jaǵynan jalpy bilim men paıdaly ónerdi úırený kerek bolyp otyr. Al, osy atalǵan maqsattarǵa jetý jolynda, men bilsem, osy kúnge deıin eshqandaı jetekshi qural bolǵan joq» (Altynsarın Y. Qazaq hrestomatıasy. (Kırgızskaıa hrestomatıa). Almaty: «Bilim» baspasy, 2003. – 6 b.). Ashyq jáne anyq bildirilgen pikir. HİH ǵasyrdaǵy qazaq halqynyń mádenı, oqý- bilim alý jaǵydaıynyń kórinisi.

Qazaq hrestomatıasy (Kırgızskaıa hrestomatıa) tórt bólimnen turady: 1. Usaq áńgime- ertegiler; 2. Úlken kisiler týrasyndaǵy áńgimeler; 3. Ár túrli óleń- jyrlar; 4. Qazaqtyń maqal- mátelderi. Osy eńbektiń «Usaq áńgime- ertegiler» atty bóliminen eki áńgime usynamyz.

Birinshisi. Órmekshi, qumyrsqa, qarlyǵash.

«Atasy on jasar ul balasymen dalada kele jatyp, balasynan surady:

- Anaý órmekshini kóremisiń, ne istep júr?

- Kóremin, órmek toqyp júr.

- Anaý qumyrsqany kóremisiń?

- Kóremin, aýzynda bir nannyń talshyǵy bar, júgirip ketip barady.

- Joǵary qara, kókte ne kórinedi?

- Joǵaryda qarlyǵash ushyp júr, aýzynda kese tistegen shóbi bar.

Sonda atasy aıtty: olaı bolsa, shyraǵym, ol kishkentaı jándikter saǵan ǵıbrat: órmekshi, masa, shybynǵa tuzaq quryp júr, ustap alǵan soń ózine azyq eterge. Qumyrsqa bala- shaǵalaryna tamaq aýlap, bir nannyń talshyǵyn tapqan soń, ózi jemeı, aýzyna tistep, qýanǵannan úıine júgirip qaıtyp barady; qarlyǵash balalaryna uıa isteýge shóp jıyp júr. Jumyssyz júrgen bir jan joq. Seni de Qudaı- taǵala bosqa júrýge jaratpaǵan, jumys jasaýǵa ádettenýge kerek dedi».

Ekinshisi. Asyl shóp.

Zylıha men Bátıma degen eki qyz bala tóbesine bir- bir jáshik jemis kóterip, qalaǵa kele jatypty. Zylıha ahilep- ýhilep, sharshadym dep, Bátıma kúlip, ázildesip kele jatady. Sonda Zylıha aıtty:

- Sen nege máz bolyp qýanyp kelesiń, tóbendegi jáshiktiń aýyrlyǵy da meniń basymdaǵydan kem emes, óziń de menen kúshti emessiń?

- Men jáshigimniń ishine aýyrdy jeńildetetin bir shóp saldym, - dedi Bátıma.

- Eı, ondaı bolsa shóbińniń atyn aıtshy, men de aýyrlyqty jeńildeteıin, - dedi Zylıha.

- Ol shóp seniń qolyna túspeı me dep qorqamyn, aty – Sabyr degen, - dedi».

Ybyraı (Ibrahım) Altynsarınnyń esimi, eńbekteri qazaq tarıhynda máńgi qaldy. Uly Ustazdyń eńbekteriniń jastarǵa óte bilimdi, aqyldy, sapaly, ózińdik maqsaty bar azamat bolyp qalyptasýyna yqpaly zor. Biz  usynǵan áńgimeleri túsinýge jeńil, kólemi kishkentaı, tárbılilik jáne eńbeksúıgishtikke úıretýdegi jaqsy kómek quraly desek, artyq bolmas.

Ahmetjanova Ajar. KazNÝ ım. al-Farabı. Fakúltet ıstorıı, arheologıı ı etnologıı

---