InfoHub Logo

Aqtóbe qalasy  orta ǵasyrlarda Uly Jibek joly boıynda iri ekonomıkalyq, saıası, saýda ortalyǵy bolǵan. Qazirgi tańdaǵy memleketimizdiń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda Uly jibek joly boıyndaǵy arheologıalyq eskertkishterdiń zerttelýi asa ózekti.

Ortaǵasyrlyq Aqtóbe qalasynyń zerttelý tarıhy. Shý men Talas óńirlerindegi XX ǵasyrdyń 90-jyldaryna deıin ashylyp, ǵylymǵa belgili bolǵan 34 ortaǵasyrlyq uzyn qorǵandy qalalardyń qataryndaǵy tarıhı-topografıalyq qurylymy jaqsy saqtalyp, barlyq bólikterinde qazba jumystary júrgizilgen qalanyń biri Aqtóbe, ol qala jaıly alǵashqy habar V.V. Bartoldta kezdesedi. Ortaǵasyrlyq Aqtóbe qalasynyń zerttelý tarıhy 1941 jyldan bastalady, sol jyly G.I. Pasevıch basqarǵan Jambyl arheologıalyq beketiniń ekspedısıasy (JABE) Aqtóbeniń úlken qala ekendigine kóńil aýdaryp, onyń tarıhı-topografıalyq qurylymy týraly bylaı dep jazǵan: «Bul qalada ortaǵasyrlyq Orta Azıalyq qalalarǵa tán sıtadel-kýhendúz, shahrıstan jáne myqty qorǵanmen qorshalǵan, asa úlken rabad bar. G.I. Pasevıchtiń pikirine qaraǵanda Aqtóbe VII-XIII ǵasyrlar kezinde ómir súrgen qala. Ekspedısıanyń esebinde qalanyń tóńiregindegi bekinistermen qatar, qala aımaǵynda ornalasqan kólemderi ártúrli qorǵanys oryndarynyń da ólshemderi kórsetilgen. 1954 jyly Qyrǵyz SSR-i Ǵylym Akademıasynyń keshendi arheolo-etnografıalyq ekspedısıasynyń P.N. Kojemáko basqarǵan toby Shý óńiriniń ortaǵasyrlyq qalalary men eldi mekenderin zerttegen kezde Aqtóbeniń tarıhı-topografıalyq qurylymyna kóńil aýdaryp, ártúrli bólikterinde baıqaý qazbalaryn júrgizdi. Ol qalanyń XX ǵasyrdyń 20-jyldarda túsirilgen jobasyn paıdalana otyryp, onyń tarıhı-topografıalyq qurylymy ortalyq bólikten, ony qorshaǵan, ártúrli qurylys qaldyqtary ornalasqan keń alqaptan jáne qalanyń osy bólikterin syrttaı qorshaǵan eki negizgi (birinshi, ekinshi) jáne birneshe qosalqy uzyn qorǵandary baryn kórsetken. 1965 jyly Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh, arheologıa jáne etnografıa ınstıtýtynyń Qulan-Súmbe arheologıalyq toby Aqtóbede zertteý júrgizgen kezde, onyń ortalyq bóliginen soltústikte, Aqsý ózeniniń oń jaǵasynda ornalasqan bekinisti mekender bar ekenine kóńil aýdarǵan. 1941, 1954, 1965 jyldarda júrgizilgen zertteý nátıjesinde Aqtóeniń uzyn qorǵandy qalalardyń biri ekeni belgili bolyp, onyń tarıhı-topografıalyq qurylymyna, jekelegen bólikteriniń qalyptasýyna, olardyń ómir súrgen ýaqytyna qatysty birqatar derekter jınaqtaldy. Degenmen, bul zertteýlerden alynǵan derekterge súıene otyryp, Aqtóbe qalasynyń tolyq tarıhı-topografıalyq qurylymyn anyqtaý múmkin bolmady.

1974-2017 jyldarda júrgizilgen zertteýlerdiń barysynda ortaǵasyrlyq qalanyń tarıhı-topografıalyq qurylymyna birqatar tolyqtyrýlar engizilip, onyń jekelegen bólikteriniń kólemi anyqtaldy. Ekspedısıa ortaǵasyrlyq qalanyń Aqsý ózeniniń sol jaǵalyq jarqabaǵyn jıekteı ornalasqan ortalyq bóliginiń shahrıstan 1, shahrıstan 2 men sıtadelden turatynyn anyqtady. Shahrıstan 1-diń kólemi – 7,5 ga, onyń ortalyq bóligin ala ornalasqan, jobasynda qısyq tórtburyshqa uqsas sıtadeli 1,1 ga jerdi alyp tur, al shahrıstan 2-niń kólemi – 8,3 ga shamasynda. Zertteýshiler qalanyń ortalyq bóligin qorshap jatqan ártúrli tyǵyzdyqta, qalyńdyqta qurylys qaldyqtary bar keń alqapty jan-jaqty hzerttep, ondaǵy qurylystardyń ornalasý retin, jobalaryn, olardyń qorǵanys júıelerin anyqtady. Aqtóbeniń osy bóligin G.I. Pasevıch, Ý.H. Shalekenov, N.O. Aldabergenov «rabad», al P.N. Kojemáko «qala» dep ataǵan. 1980 jyly mamyrda ortaǵasyrlyq qalanyń barlyq bólikteri 2000 m bıiktikten ushaqpen sýretke túsirilip, onyń tarıhı-topografıalyq qurylymy anyqtala tústi. IL-14 ushaǵymen 1:2000 masshtabta aerofototúsirilim jasaldy. Nátıjede Aqtóbeniń alyp jatqan jer kólemi 150 sh.km, onyń ortalyǵy 70 sh.km quraıtyny anyqtaldy. Eskertkishtiń makro jáne mıkro kartasy jasaldy. Qalanyń ortalyǵy 52 shaqyrym qamalmen qorshalǵan. Onyń eni 5-6 m, bıiktigi 6-7 m. Shahardyń aınalasynda qaraýyl tóbeler ornalasqan. Ushaqpen túsirilgen sýretterdi zerttegen K.V. Shıshkın ortaǵasyrlyq qalanyń jalpy kólemin beliglep, onyń qorǵanys júıesi, joldary, ártúrli qurylystary, qorymy, sýlandyrý júıesi men demografıasy jaıly qundy derekterdi ǵylymı aınalymǵa engizdi.

XX ǵasyrdyń 70-80 jyldarda Aqtóbeniń barlyq bólikterinde júrgizilgen zertteýlerdiń nátıjelerin jáne ony 1980 jyly ushaqpen sýretke túsirgen kezde alynǵan jańa derekterdi keshendi túrde paıdalana otyryp, biz qalanyń tarıhı-topografıalyq qurylymy ortalyq bólikten, eki negizgi jáne birneshe qosalqy uzyn qorǵandarmen qorshalǵan sharýashylyq aımaǵynan turǵan dep esepteımiz. Jalpy, Shý men Talas óńirlerindegi uzyn qorǵandy ortaǵasyrlyq qalalardyń tarıhı-topografıalyq qurylymyna ortaq belgilerdiń biri – olardyń ortalyq bólikten jáne bir ne birneshe uzyn qorǵandarmen qorshalǵan sharýashylyq aımaǵynyń bolýy.

Sagyndykova Symbat Temırgalıevna ál-Farabı at. QazUÝ aǵa oqytýshysy

---