InfoHub Logo

Ol naǵashy atasy, Torǵaı óńirine belgili Balǵoja bıdiń tárbıesinde ósti. Atasy nemeresiniń bilimmen sýsyndap, erteńgi kúni elge qyzmet etse eken degen maqsatpen 1850 jyly Orynborda ashylǵan orys-qazaq mektebine oqýǵa beredi. Oqýda júrgen nemeresine Balǵoja atasy óziniń aman-saýlyǵyn óleń joldarymen bildirip: «Úmit etken kózimniń nury balam, Janyńa járdem bersin Haq taǵalam. Atań munda anańmen esen-aman Súıinip sálem jazdy búgin saǵan», - dep jazǵan eken. Atasynan alǵan tárbıe men qannan daryǵan aqyndyq er jete kele Ybyraıdy bıikke shyǵardy. «Kel, balalar, oqylyq!»  degen óleńi talaı qazaq balasynyń kókiregin oıatyp, ǵylym-bilimge úndegeni aıan. Osy óleń jolynyń basy «Bir Allaǵa syıynyp» dep bastalyp, «Kel, balalar oqylyq!» dep jalǵasyn tabýynyń ózi aqıqatty ańǵartyp turǵandaı. Qazaq halqynyń bir týar shoq juldyzy, pedagog aǵartýshy Ybyraı Altynsarınnyń elýge jeter-jetpes az ǵumyrynda oryn alǵan dinı-tanymy jaıynda birer sóz qozǵaı ketken jón bolar.

Ómir jolyn ustazdyqpen ushtaǵan Ybyraı Altynsarın bar ǵumyrynda mektep ashyp, qazaq pedagogıkasynyń negizgi irgetasyn qalady. Bilim isiniń uıymdastyrýshysy bola júrip, talaı qazaq balalaryn ilimge qyzyqtyryp, tárbıemen de shuǵyldandy. Torǵaı bekinisinen 1864 jyly ózi ashqan mektepke jatyp oqıtyn 14 qazaq balasyn qabyldaǵanyna qatty qýanyp, osy isteri jaıynda profesor N.I.Ilmınskııge hat joldap, onda Y.Altynsarın bylaı dep jazady: «Osy jyly qaıńtardyń 8-kúni meniń kópten kútken armanym oryndalyp, mektep ashyldy. Oǵan 14 qazaq balasy kirdi, bári de jaqsy, esti balalar... Qazaqtar mektepke balalaryn berýge yntaly ekenin kórsetip otyr. Olarǵa eń aldymen memlekettiń zańyn úıret dep ótinish jasap júr. Sondaǵy oılary keıin olardan zakonshikter, demek ósekshi-sheneýnikter shyqsyn degeni ǵoı. Olardyń kózdegeni osy. Men ázirge olarǵa bul jóninde eshnárse aıtqan joqpyn... Men balalardy oqytýǵa qoıǵa shapqan ash qasqyrdaı óte qyzý kiristim. Keıin paraqor bolyp shyqpaýlary úshin olarǵa adamgershilik jaǵynan áser etýge bar kúshimdi salyp otyrmyn...» Y.Altynsarın atalǵan haty arqyly óskeleń jastardy tek bilimmen shyńdap qana emes, sonymen qatar olardy adaldyqqa, ózgeniń ala jibin attamaıtyndaı ádildikke, qoǵamǵa paıdasy tıer adamgershilikke tárbıeleýdiń mán-mańyzyn bildirýde. Aǵartýshy pedagog patsha úkimetiniń halyqty dinnen bezdirý saıasaty bastalǵan ýaqytta tirshilik keshti. Munysyna qaramastan musylmanshylyqty ózine murat etip, qarymdy qalamynan týǵan óleńimen de ıslam dinin nasıhattaı aldy. Ras sol zamanǵy ozbyr saıasattyń bir ushy qazaqty tilinen, dininen máńgúrt etý boldy. Atalǵan sumpaıy saıasattyń áreketi qazaqtyń óz qolymen jasalynǵany olar úshin oljadaı edi. Tipti, din atyn jamylǵan mısıonerler bet-beınesin jasyryp, qara halyqtyń qolymen ot kóseý arqyly óz múddelerine qol jetkizýdi kózdedi. Myń aılasy bar olar orys alfavıtin qazaq mektepterine engize otyryp, óz maqsattaryn udaıy nasıhattap baqty.

Alaıda uly ustaz Ybyraı Altynsarınnyń tálimdik mektebinen túlep shyqqan jas órender alǵan bilimderin aılaker mısıonerlerdiń múmkindigine emes, qazaqtyń bolashaǵyn bekemdeýge jumys jasady. Tipti, Ybyraı Altynsarındy óz qazaǵyna jaý jasamaq bolyp, Keńes dáýirindegi pedagogıkalyq ádebıette onyń ıslam dinine qarsy, ateıs etip kórsetý  pikirleri de aıtylǵan. Óıtkeni, bul ateısik ıdeologıa úshin aýadaı qajet bolatyn. N.I.Ilmınskııge jazǵan bir hatynda Y.Altynsarın: «Kúlseńiz, kúle berińiz, men keıbir oqytýdan bos ýaqyttarda olarǵa resmı túrde molda bolyp ta qoıamyn, sóıtip, olarǵa din tarıhynan bilgenimdi aıtyp, oǵan basqa da paıdaly jáne túsinikti áńgimelerdi de qosyp aıtamyn», - dep keltiredi. Tipti solaqaı zamannyń ózinde Y.Altynsarın orys-qazaq mektepterinde júrgiziletin dinı tárbıege jeńil qaramaı, oǵan erekshe mán bergen. Ózgeniń óktemdiginiń júrýine qarsy bolyp, qazaq jastarynyń sanasyn bóten dinniń nasıhatymen ýlaýǵa jol bermedi.

Joǵaryda otyrǵandarǵa mektepte din sabaǵy oqylatyn kezde qazaq balalaryna jeke dinı tárbıe berilýi qajettigin alǵa tartyp, bul jóninde talap ta qoıǵan. Y.Altynsarınnyń V.V.Katarınskııge jazǵan haty osyny aıǵaqtaıdy. Onda bylaı deıdi: «Sizge óte bir qaıǵyly habar bildirýime týra kelip otyr. Bizdiń Bessonov Aleksandr Grıgorevıch, sirá, esinen aırylǵan bolar deımin. Óıtpese, onyń óz oqýshylaryna istegen soraqylyqtaryn basqasha túsine alatyn emespin.…Baqsam, ol oqytýshylar mektebiniń 3 jáne  4-klastarynda, oqytýshylardyń qarsy bolýyna qaramastan, bir aı boıy injil men onyń paryzdaryn ýaǵyzdaı bastapty. Osynyń nátıjesinde, bir jaǵynan, ol oqýshylarǵa óshigip, qatal qaraı bastaıdy da, ekinshi jaǵynan, oqýshylar oqýdan bas tarta bastapty. Tipti ol shákirtterin zalym deý sıaqty sózderge deıin jáne olardy klastan  jelkelep shyǵarýǵa deıin barypty...». Orys muǵaliminiń qazaq balalaryna injil men onyń paryzdaryn ýaǵyzdaǵanyn estip, oǵan óziniń qarsy ekenin bildirip, renishin osylaı hatpen jazyp jetkizgen.Aǵartýshy ustaz Y.Altynsarın ultynyń qamyn kúıttep, qazaq jastarynyń boıyndaǵy tazalyq, adamgershiliktiń hám rýhanı murasy musylmanshylyǵynyń syzat túspeı, saqtalýyna osylaı at salysqan. Taǵy da sol kezeńdegi qazaq jastaryna jasalǵan mısıonerlik áreket. Krasnoýfımsk qalasyndaǵy aýyl sharýashylyq mektebinde oqyp júrgen bir top qazaq shákirtterine qaıshy áreketter jasalady. Bul olardyń narazylyǵyn týdyrady. Muny estip yzalanǵan Ybyraı óziniń dosy V.V.Katarınskııge bylaı dep hat jazady: «Taǵy bir narazylyq ıaǵnı qazaq  oqýshylarynyń narazylyǵy  Krasnoýfımskide aýyl sharýashylyq mektebinde týyp otyr. Munyń sebebi: musylman dástúrin múlde elemeý, ıaǵnı shoshqa etin asyp berý, oqýshylarǵa shoshqa baqtyrý, orys balalarmen birge ǵıbrat etkizý desedi. Munyń bári de unamsyz nárse ǵoı… Sondyqtan ázirshe is nasyrǵa shappaı turǵanda, sonda baryp, oqýshylarǵa túsindirip,  narazylyqty joıǵym keledi. Al eger qajet bolǵan jaǵdaıda dırektordyń ózimen de sóıleskim keledi».

Y.Altynsarın qazaq balalaryna hrıstıan dinin zorlap úıretýshilerge úzildi-kesildi qarsy boldy. Sondaı-aq, mektepterde din sabaǵynyń ótý múmkindigin paıdalanyp, qazaq balalarynyń dinı-tanymyn durys qalyptsatyrý ári jastardyń din jónindegi túsinikteri teris baǵytqa ketpeýi úshin «Musylmanshyldyqtyń tutqasy» («Sharıatýl-ıslam») atty oqýlyq jazyp, 1883 jyly Qazan qalasynda bastyrǵan. Kitaptyń kirispe sózinde Y.Altynsarın: «Eı, din-qaryndastarymyz, bizge eń áýeli keregirek is – sol, áýeli bilmek kerek nemen musylman bolatynymyzdy. Mýmın musylmannyń musylman atalýy qur musylman kıimin kıip, musylman arasynda júrgennen emes. Áýeli ımandy bolyp, ol ıman degen ne ekenine túsinip, túsingen soń sol ıman ishindegi sózderdi sheksiz shyn kóńilmen durys dep bilgen kisini musylman dep ataıdy. Sonyń úshin Qudaı taǵalanyń pendelerine paryz etken paryzdarynyń eń áýeli ıman bolsa kerek. Imannan soń din ǵylymy dúr», - dep jazady.  Osylaısha «Musylmanshylyqtyń tutqasy» dep atalatyn eńbeginde bir qudaıdyń barlyǵyn alǵa tartady. Atalǵan kitap ýaqyt óte balalardyń musylman dininiń qaǵıdalaryn ıgerýine aıtarlyqtaı úles qosty.

Y.Altynsarın “Musylmanshyldyqtyń tutqasy” kitabynda búkil dúnıeni, jan-janýarlardy aıta kelip: “Munyń bári de jalǵyz teńdesi joq, uqsasy joq bir qudaıdyń barlyǵyna, birligine hám kámil jaratýshy halyq-qadir ekendigine dálel bolsa kerek” dep tujyrymdaıdy. Sondaı-aq, ımannan keıingi paryz amaldar namaz, oraza, zeket, qajylyq sekildi qulshylyqtarǵa jeke-dara toqtalady. Munymen qosa, adamdarǵa tıisti-tıissiz minezderge arnaıy babta qarastyrǵan. «Pendeniń kóńilinde bolatyn pıǵyl eki túrli-di. Biri – kórkem, biri – buzyq sıpatty» dep jazady osy babtyń basynda. «Eı, jarandar, dúnıede eshkim máńgi turmaıdy. Az ýaqyt dúnıede qonaq hısabynda turyp, jaman pıǵyldy jaman hulyqty bolyp, ahıretińizge ne janǵa, ne denege paıdasy joq nájis ustap qaıtpańyz. Adam balasy bul dúnıege ahıret degen túpkilikti ornynda qorek etý úshin azyq jıa shyǵarylǵan Qudaı taǵalanyń mahluǵy bolsa kerek. Dúnıede taza minez ben qaıyrly ister istep ahıretke qaıtsańyz, sol ózińizdiń jıyp qaıtqan jaqsylyqtaryńyz – ahıretke birge baratyn dáýletterińiz», - dep jaman minezden saqtandyra otyryp, kórkem minez arqyly aqyret tabysyna qol jetkizýge bolatyndyǵyn baıan etedi.

Myrzataı Ersýltan

Jetekshisi QazUÝ, aǵa oqytýshysy Týngatova U.A.

---