InfoHub Logo

Máshhúr Júsip Kópeıuly (1858-1931) bes jasynda aýyl moldasynan saýatyn ashady. Máshhúr Júsip odan soń ıslam ǵylymynyń nárin shashqan «Kókiltash» medresesinde bilim alǵan («Kókiltash» medresesi qazaqdalasyndaǵy kóptegen azamattardyń dinı saýat ashýyna aıtarlyqtaıúles qosqan. Osy medreseni aıaqtaǵannan keıin birneshe jyl bala oqytýmen aınalysady.Máshhúr Júsip Kópeıulynyń artynda qaldyrǵan shyǵarmalary 13 tomdyq jınaq bolyp jaryq kórdi. Din týraly Máshhúr Júsip «Shaıtannyń saýdasy», «Soqyr, sańyraý jáne jalańash», «Jarty nan hıkaıasy», «Máshhúrdiń 46 jasynda sóılegeni»,t.s.s. úgit óleńder jazdy. Islam dininiń máni haqynda osyndaı kórkem týyndylar jazýmen birge Máshhúr Júsip dinniń aqıqat ekenin dáleldep, ǵylymı eńbekter de jazǵan. Osy oraıda «rýh», «Nápsi» uǵymdaryn: «Adamnyń denesinde ishken-jegen qorektiń ǵaıyptylyǵynan, baryp turǵan tazasynan jıylyp bir arnaǵa toptalyp, júrekte bir rýh jasalady.Munyń atyn: «Rýh haıýany» - deıdi. Sondaı bolatyndyǵy úshin qazaq jurty tamaq isherde: «Júrek jalǵaıyq, jan shaqyraıyq»deıdi. Bul sózderdiń mánisi tamaq kúshinen jıylyp bolatuǵyn nárse eken. Qudaıdan kelgen jan basqa, bul basqa» dep túsindiredi. Ǵulama aqyn Máshhúr Júsip Kópeev eń aldymen ıslam dininiń etıkalyq, moraldik, dıdaktıkalyq máselelerin zor bilgirlikpen jyrlaǵan sóz zergeri.

Aqynnyń óleńderindegi qozǵalatyn máseleleri adamgershilik, ımandylyq, jumaq pen tozaq jáne rýhanı baılyqqa negizdelgen. Óz jurtyna rýhanı baılyqtyń jemisin, ımandylyq dánin seýip, ony ári qaraı damytý ár azamattyń paryzy. Halyqty ónerbilimge úndep, adamdyqty, ımandylyqty tý etip ustaýǵa shaqyrǵan Máshhúr Júsip óleńderi de ár qıly qyrynan kórinedi. Máshhúr Júsip óleńderiniń basty máselesi ımandylyqqa, adamgershilikke, ádilettilikke, adaldyq pen aqıqatqa, eńbekqorlyqqa úndegen. Máshhúr Júsip óziniń óleńderinde shyǵys ádebıetiniń mol murasyn paıdalana bildi. Aqyn ortaǵasyrlyq arab, parsy tilin jetik bilýi nátıjesinde sol kezde aıtylǵan mándi oılardy ózinshe óristetip, qazaq ádebıetinde basqa eshkimge uqsamaıtyn ózindik arna qalyptastyrdy. Ol ádebıetke degen ıslam áserin keń túsinip, ony óz shyǵarmalarynda jan-jaqty kórsete bildi.

Aqyn Buharda, Qoqan, Samarqand, Tashkentte barǵan saparlarynda sol kezdegi musylman áleminiń baı qazynasymen tereń tanysyp, sodan túıgen oılaryn qaǵaz betine túsirdi Máshhúr Júsip muralarynan hanaǵa quqyq negizderi men Matrýdıdiń dinı tanymyn,Iasaýıdyń ar týraly ilimine tereń meńgergen,qazaq musylmandyq negizderiniń tarıhı sabaqtastyǵy jalǵaýshy dana ekendigin tanýǵa bolady. «Din» uǵymyn Máshhúr Júsip halyqtyń rýhanı bolmysymen, bilik – tanymymen sabaqtas alyp qaraıdy. Halyqtyń belgisi – sol eldiń rýhanı tanymdyq, sanasynyń eń joǵarǵy mádenı tirikterine sanalatyn til, din, dilden alystaýy. Al el-jurttyń sol ýaqytta aıryqsha rýhanı kúızelis kezińin bastap keshirgeni esh talassyz shyndyq. Dindi,onyń ishinde ıslam dinin saralaǵan Máshhúr Júsip «Shaıtannyń saýdasy",Soqyr,sańyraý jáne jalańash",»Jarty nan hıkaıasy",»Máshhúrdiń 46 jasynda sóılegeni taǵy da sol sıaqty týyndylary bul ıdeıany ózindik beıneleý quraldary kómegimen kórkem, áserli jetkizedi qolǵa alý men qatar Jaqsy,túsinikti maǵyna da jetkize bilgen birden bir jazýshy. Máshhúr Júsip keńestik júıe tusynda «ultshyl",»dinshil aqyn" retinde sanaldy.Onyń keıin jyr-óleńderin nasıhattaý tarmaq múldem oqýǵa tyıym salyndy.Uzaq ýaqyt boıy onyń dinı shyǵarmalary múldem oqylýqaldy.Al qazirgi tańda qarap tursam,dinı ilimine barynsha tereńdetip,qoǵamynyń oń-terisin «kóziniń ashyqtyǵymen"túısinip,óz zamanynyń kem-ketigin jazý-syzýmen toltyrýǵa ,keleshekke iz qaldyrǵan,mura qaldyrǵan bar biliktiligin salǵan,keremet jaqsy dúnıe qaldyrǵan Máshhúr Júsip Kópeıulynyń jazba derekteriniń tarıhı mańyzdylyǵynyń zor ekenin baıqalǵan bolady. 

Tarıshov Nurbol Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti. www.kaznu.kz Dintaný mamandyǵynyń stýdenti. Jetekshisi QazUÝ,aǵa oqytýshysy Týngatova U.A.

---