InfoHub Logo

Alash qaıratkerleriniń qaısy bolmasyn qazaq rýhyn, halyq sanasyn kóterýde úlken úlesterin qosqan. Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly sekildi dańqty tulǵalar arasyndaǵy aty búginde eleýsiz qalǵan azamattarymyzdyń biri, qazaq zıalylar qaýymynyń ókili aqyn, jýrnalıs - Muhametsálim Abdrahmanuly Kashımov.

Muhametsálim Abdrahmanuly 1884 jyly Aqmola oblysynda dúnıege kelgen. Bala kezinen saýatty bolyp, ákesiniń artynan erip dinı bilimge kóp- kóńil bólgen. Óziniń "Ádep" (1907), "Sabaq" (1907), "Nasıhat qazaqıa" (1908), "Aqyl kitaby"  shyǵarmalarynda qazaq jastaryna bilim, tárbıe, mádenıet máseleleri boıynsha keńester men nusqaýlar berip, joǵary adamgershiliktiń mysaldaryn keltirgen. Mamandyǵy boıynsha 1911-1914 jyldary "Aıqap" jýrnalynda jumys istep, eldegi mektep-medreseniń jaǵdaıy týraly kóp jazdy. Eldegi mektep, medreselerde musylmandyq saýattylyq úıretý ıdeıasyn qorǵaǵan. Jetisý, qyrǵyz jáne Qytaı qazaqtaryn aralaý kezinde (1915-1916), etnografıalyq ocherkter jazdy, onda qazaq halqynyń salt-dástúrlerin sıpattady, aǵartý máselelerin qozǵady, onyń adamgershilik jaǵyn talqylady. Eń basty tulǵa qundylyǵy adamdylyq ıdeıasyn óz shyǵarmalarynda asqaqtatady. Ol tabıǵaty boıynsha daryndy, analıtıkalyq oılaý qabileti bar, qoǵamdaǵy barlyq máselelerge ózindik kózqarasymen qaraǵan. 

Jýrnalıs kózi tiri kezinde qozǵaǵan máselelerdiń biri, áıel zatynyń quqyǵy bolǵan. Qazaqstandaǵy áıelder quqyǵyn qoldaý qozǵalysy XIX ǵasyrdyń aıaǵynan bastap sanalyp keledi. Ol kezde ol Reseı ımperıasynda áıelderge bilim alýǵa jáne aqyly jumysqa qol jetkizýge múmkindik berý úshin Búkilreseılik qozǵalyspen tyǵyz baılanysty boldy. Áıel adamnyńda birdeı bilim alyp, óz tańdaýyn jasaýǵa tolyqtaı quqyly ekeniń qazaq ıntelegensıasy qoldaǵan. Qyrǵyz jáne qazaq áıelderiniń emansıpasıasynyń teorıalyq negizderi Alıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov jáne XX ǵasyrdyń basyndaǵy basqa da qazaq aǵartýshylarynyń eńbekteriniń arqasynda qalandy jáne synaldy. Sol kezdegi qoǵamda qalyptasqan túsinikterdiń biri ol- jas qyz balalardy óz erikterinsiz turmysqa berý. Bul máseleniń núktesin qoıý maqsatynda Muhametsálim Abdrahmanuly  narazylyq bildirip, arnaıy  zań shyǵarylyp shekteý qoıylǵanyń  qalaǵan. 
Qaıratkerdiń ómirlik fılosofıasy ıslam dinimentyǵyz baılanysty bolǵan. Bala kezinen ákesiniń tárbıesin kórip, qajylyqqa artynan erip barǵan. Qazaq jerindegi oqý-aǵartý jáne mádenı damýǵa, ulttyq til men ádebıettiń qalyptasýyna ıgi yqpalyn tıgizip, jas urpaqty eljandylyq rýhynda tárbıeleýge zor yqpal etti. 

Qorytyndylaı kele, zıaly qaýymnyń qaıratkerleri qazaq qoǵamynyń múddesin qorǵaý jolyna túsip, rýhanı quldyqqa qarsy shyqqanyn aıta ketken jón.  Qoǵamdyq, ıntellektýaldyq jáne adamgershilik sezimi joǵary, ulttyq qazaq ıntellıgensıasynyń ókilderi jeke tulǵanyń qoǵamdaǵy orny, halyqtyń jańa qoǵam qurýǵa qatynasy máselelerin aldyńǵy qatarǵa shyǵardy.Muhamedsálim Ábdirahmanuly óz ýaqytynda qoǵamdaǵy teńdik pen adamgershilikti basty orynǵa qoıǵan dara tulǵalar qatarynan. Osyndaı tulǵalardyń eleýli eńbeginiń basty aınasy men kórinisi ol qazirgi qazaq qoǵamy dep oılaımyn.Qazaq halqyna kórsetken janashyrlyqtarymen, bilim men ǵylym órkendeýine qosqan úlesterisheksiz nar tulǵalardyń bar bolǵandyǵyn bilip júrý, usynǵan ıdeıalaryn damytyp, asqaqtatý bizdiń mindetterimizdiń biri retinde kórýimiz qajet.Birǵana adamda  osynshama óz ulttyna degen súıispenshiliktiń baryna, qazirgi kezde tek maqtanyshpen, úlken qyzyǵýshylyqpen ǵana qaraı alamyz…

Mamıeva Arna Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti Dintaný mamandyǵynyń stýdenti.

Jetekshisi QazUÝ, aǵa oqytýshysy Týngatova Ý.A.

---