InfoHub Logo

Saba

Ertede qymyz, shubat ashytý úshin, irkit pisý úshin mal terisinen tigiletin ydys — saba paıdalanylǵan. Ilengen terini sý seýip jibitip, óńin ishine qaratyp, sabaǵa laıyqtap pishedi. Saba pıramıda pishindi, ıaǵnı túp jaǵy tórt buryshty, keń, moıyn jaǵy tar, jińishkerek etip jasalady. Onyń moınynyń keńdigi pispek emin-erkin syıarlyqtaı etip alynady da, saba moınynyń bir búıirinen úsh buryshty baýlyq shyǵarylady. Baýlyqqa jipten esken baý taǵylyp, ol keregeniń basyna baılanady. Jaqsy kútilip, ystalǵan sabanyń qymyzy óte dámdi jáne juǵymdy bolady. Sabanyń tigisteri túıeniń shýda júninen ıirilgen, myqty jippen syrt jaǵynan jórmep tigiledi. Saba tigilip bolǵannan keıin onyń ishine qum ne bolmasa topyraq toltyryp keredi. Ábden qalypqa túsip, kepkennen keıin sabanyń ishindegi qumdy ne topyraqty tógip tastap, ishin tazartyp jýady da, taǵy bir dúrkin tútinge ustap ystaıdy. Odan soń sýmen tazartyp shaıqap tastap, syrty men ishin qoıdyń quıryq maıymen ne bolmasa jylqynyń maıymen jaqsylap maılaıdy. Kúnniń kózine qoıyp maıyn sińiredi. Sabany paıdalanar aldynda sıyr sútimen taǵy bir dúrkin shaıqaıdy. Sabany piserde onyń baýyn kótere baılaıdy da, pisilip bolǵan soń baýyn bosatyp, moınyn baılaǵan jibin sheship qoıady. Sabanyń ishindegi astyń dámi buzylmaýy jáne saba shirip ketpeýi úshin ony aıyna keminde bir ret bosatyp, ishin jyly sýmen shaıqap jýyp, kúnge keptirip otyrady.

Torsyq

Torsyq — qymyz, shubat, irkit sıaqty sút taǵamdaryn quıýǵa arnalǵan, mal terisinen tigiletin ydys. Torsyqtyń túrleri kóp. Olar shımaıtorsyq, órkeshtorsyq, jantorsyq, múıiztorsyq, t.b. Torsyq tigiletin teriniń shel maıy men kók etin tazartyp, túgin tyqyrlap qyrady. Ilengen terini belgili pishinge keltirip pishedi de, shýda jippen jórmep tigedi. Torsyqtyń búıiri dóńgelek, moıny jińishke ári uzyn bolyp keledi. Onyń aýzyna aǵash tyǵyn tyǵady. Tyǵyny joǵalyp qalmaý úshin qaıystan baý ótkizip, onyń bir ushyn torsyqtyń moınyna bekitip qoıady.
Torsyqtyń ishindegi eń sándisi — shımaıtorsyq pen múıiztorsyq. Bul torsyqtardy iri qaranyń qalyń terisinen tigedi. Shımaıtorsyqtyń betine órnek salady. Shımaıtorsyqtyń búıiri tabaq sıaqty dóp-dóńgelek bolady.

Muıiztorsyqtyń da beti shımaıtorsyq sekildi shaýyp órnekteledi, kúmis shytyralarmen áshekeılenedi. Múıiztorsyqtyń túp jaǵy dóńgelek bolǵanymen, eki ıini «qoshqarmúıiz» oıý sekildi sándep shyǵarylady. Sondyqtan mundaı torsyqty «múıiztorsyq» dep ataǵan.

Órkeshtorsyq túıeniń órkesh terisinen tigiledi. Teriniń jalpaq jaǵy torsyqtyń túbine, jińishke jaǵy aýzyna sáıkes keledi. Onyń pishini de órkeshtiń pishini tárizdi sopaqsha bolady. Órkeshtorsyq sándi bolmaǵandyqtan, oǵan kóbinese aıran, irkit quıylady.

Torsyqtyń taǵy bir qarapaıym túri — jantorsyq. Onyń syrtynda oıý-órnegi bolmaıdy. Bul malshylar men jolaýshylar sýsyn quıyp qanjyǵasyna baılap júrýge arnalǵan. Mundaı torsyqqa sút taǵamdarymen qatar sýsyn kóje quıýǵa da bolady. Jantorsyqtyń terisi shımaıtorsyq pen múıiztorsyqtyń sirisi sıaqty qatty bolmaıdy.

Shımaıtorsyq pen múıiztorsyqty da qymyz quıyp, qanjyǵaǵa baılaıdy. Biraq bul torsyqtar asa sándi jáne ońaılyqpen jasalmaıtyn bolǵandyqtan, olardy kóship-qonǵanda ne bolmasa toı-jıynda ǵana paıdalanady. Torsyqtyń osy eki túri jaı ydys qana emes, úıdiń sándi jıhazynyń biri esebinde sanalady.

Mes

Mes — qymyz, shubat, aıran, irkit sıaqty sút taǵamdaryn quıýǵa arnalǵan ydys. Ony kóbinese eshkiniń, buzaýdyń biteýdeı soıylǵan terisinen jasaıdy. Mes tigetin teriniń kók eti men shel maıy tazartylyp, júni tyqyrlap qyrylady. Odan soń ishi-syrty tútinge ystalyp, óńin ishine qaratyp, pushpaqtaryn shýda jippen jórmep tigedi. Teriniń moıny mestiń moıny bolyp sanalady. Meske pispek salyp pispeıdi, ol tek aq taǵamdaryn kólikke artyp alyp júrý úshin, sondaı-aq sýy tapshy jerlerde sý tasý úshin de paıdalanylady.

Kónek

Kónek — túıeniń terisinen jasalatyn ydys. Ádette, kónekke geometrıalyq, zoomorftyq, múıiz, ósimdik tárizdes, t.b. iri oıýlar túsiriledi. Terini kónek pishinine keltirip tigip, ishin sabanmen keptep qoıyp, kepken soń sabandy alyp, tezek shoǵynyń tútinine ystaıdy. Kónek — bıe saýýǵa qoldanylatyn ydys. Kónektiń keıbir túrleri bıe sútin saqtaý úshin de qoldanylady.

Súıretpe

Súıretpe — qymyz, shubat, aıran, irkit sıaqty sút taǵamdaryn quıýǵa arnalǵan, mal terisinen tigiletin ydys. Súıretpe iri qaranyń terisinen de, eshkiniń terisinen de tigiledi. Ony tigetin teriniń kók eti men shel maıyn tazalap, túgin qyrady. Sodan keıin tútinge ustap ystaıdy. Ys ábden sińgen soń sý búrkip jibitip, belgili bir pishinge keltirip pishedi. Súıretpeniń pishini saba jáne dóńgelek torsyq tárizdi bolyp keledi. Ony shýda jippen syrtynan jórmep tigedi. Tigilgen súıretpeniń ishine qum ne qurǵaq topyraq salyp keredi. Ol ábden qalypqa túsip, kepkennen keıin ishin tazalap jýady da, qaıta ystaıdy. Odan soń ishin taǵy bir ret tazalap jýyp, ishi-syrtyn qoıdyń kuıryq maıymen ne jylqynyń maıymen maılaıdy. Ol ári mestiń, ári sabanyń mindetin atqara alady.

Bulqynshaq

Bulqynshaq — jylqy terisinen jasalatyn ydys. Bulqynshaqty jasaý úshin jylqy soıǵanda artqy sanynyń terisin shashasyna deıin mes qylyp biteý soıyp alady. Sodan soń teriniń kók eti men shelin tazartyp, san jaǵyn arasyna shúberek salyp taramyspen nemese jylqynyn quıryq qylymen tigedi. Tigis bulqynshaqtyń túp jaǵyna keledi. Teriniń sıraq tusyna keletin tar jaǵyna laıyq aǵashtan tyǵyn jasaıdy da, ishine kúl toltyryp, tyǵyndap, kóleńkege keptiredi. Ábden kepken teri qataıyp kónge aınalady. Sodan soń kúlin tógip tastap, ydysty ystaıdy. Ári qaraı shaımen jýyp, ishine birneshe kún ashyǵan aıran quıyp qoıady. Ony «shıki dámin alý» dep ataıdy. Odan keıin peshtiń ysyn (kúıesin) jınap alyp, ony sýǵa shylap, terini biraz ýaqyt soǵan salyp qoıady. Ony «qurymdaý» deıdi. Sodan soń ydystyń ishine qaınaǵan suıyq maı quıyp shaıqap alyp, ári qaraı paıdalana berýge bolady. Bulqynshaqty keregeniń basyna baýynan ilip qoıady. Salt atpen júrgende erdiń aldyńǵy qasyna iledi nemese qanjyǵaǵa baılaıdy. Jaıaý adam ıyǵyna asyp júredi. Bul ydys malshy qaýymnyń ystyq kúnderde aıran, shalap, qoıyrtpaq quıýyna meılinshe qolaıly.

Pispek

Pispek — qymyz, irkit pisý úshin paıdalanylatyn úı quraly. Pispek kepken aǵashtan jasalady. Pispek negizgi eki bólikten quralady. Olar — pispektiń basy jáne saby. Pispektiń basy kóbinese dóńgelek jáne tórtburysh (aıqysh) pishindi bolyp keledi.

Dóńgelek basty pispekti jasaǵanda qalyńdyǵy shamamen eki-úsh elideı bolatyn kepken taqtaıdy dóńgelektep jonyp alyp, onyń bir betin yńǵyrýmen keýlep shuńqyrlap oıady, shetin sál juqartady. Dóńgelektiń dál ortasyn tesip, oǵan sap ornatady. Pispek basynyń oıyq beti sabanyń ne kúbiniń túbine qarap turatyndaı etip saptalady. Pispek basynyń búıirinen aınaldyra tar tesikter tesiledi. Ol pispektiń qozǵalysy kezindegi kedergisin kemitedi. Tórt buryshty pispek kóbinese eki juqa taqtaıdan aıqastyrylyp jasalady. Onyń saby eki taqtaıshanyń aıqasqan bóligine ornatylady.

Pispektiń saby ári túzý, ári uzyn aǵashtan jasalady. Qymyz ben irkit pisetin pispektiń saptary sabanyń ne kúbiniń aýzynan keminde 20 santımetrdeı shyǵyp turýǵa tıis. İrkit pisetin pispek jeńil bolǵany, qymyz pisetin pispek neǵurlym aýyr bolǵany jaqsy. Salmaqty pispek túıip piskende qymyzdyń irtigin tez jazady. Qazaq halqy qymyz sabanyń pispegin jaı tutyný quraly dep qana eseptemeıdi, ony kádimgi sán beretin úı jıhazy qataryna qoıady. Onyń syrtyn keıde ár túrli oıý-órnek salyp syrlaıdy, keıde terimen qaptap, kúmispen áshekeıleıdi.

Saptyaıaq

Saptyaıaq — qazaqtyń ulttyq ydysy. Qatty aǵashtan jasalady. Saptyaıaqtyń ózinen órnektelip oıylyp shyǵarylǵan (uzyndyǵy — 15-18 sm, eni — 5-6sm-deı) tutqasy bolady. Saptyaıaqtyń sabyna (tutqasyna) kúmispen torlap, aqyq tastar ornatylǵan túrleri de bolǵan.

Keseqap

Kóship-qonyp júrgende shyny keseler qırap qalmas úshin halyq sheberleri keseqaptar jasap, ydystardy solardyń ishinde saqtap, tasymaldaıtyn bolǵan. Keseqaptardyń «syńar emshek», «qos emshek», «úsh emshek» degen túrleri bolady. Sonymen qatar teriden, kıizden, qaıyńnyń tozynan (qabyǵy) jasalatyn qalpaqty túrleri de bolady. Olarǵa bir-birine kıgizip, on shaqty kese salyp qoıýǵa bolady. Keseqaptardy teriden jasaǵanda baıyrǵy sheberler ony tórt nemese bes qıyqtan piship, qurap tigetin. Onyń betin kúmis symdarmen zerlep, asyl tastan kóz ornatyp, kúmis shytyralarmen bezendiretin.

---