InfoHub Logo

Ádette Esim han tusyndaǵy memleket tarıhyna kóz júgirtseńiz jıyrma jylǵa sozylǵan qazaq-buhar soǵysyn, oırattarmen qaqtyǵysty jáne Tursyn hannyń búligi týraly oqısyz. Alaıda siz «Jalǵan Ábdiǵappar» týraly estip kórdińiz be?

Táýekel hanymyzdyń Orta Azıa joryǵy bárimizge jaqsy tanys. Buhara túbindegi urysta aýyr jaralanǵan han hál ústinde Tashkentke jetkizilip, sonda baqılyq saparǵa attandy. Aǵasynyń qaıǵysynan qan jutqan Es-Muhamed áskerdegi bılikti óz qolyna aldy.

Sonymen, Máskeýde Borıs Godýnov, al Túrkistanda Esim han taqqa otyrdy. Alaıda artynsha bes-alty jyldan keıin Godýnov dúnıeden ótip taqty onyń uly II Fódor ıelendi. Biraq bul jas jigittiń taǵdyry tragedıamen aıaqtalyp, bıligi birneshe aılarǵa ǵana sozyldy. Bir qyzyǵy osy tusta eki memlekette de «jalǵan patshalar» paıda bola ketti.

Soǵys áli júrip jatty. Al bılik basyna kelgen Esimniń aldynda qordalanǵan máseleler kóbeıdi. Shyǵysta oırattar udaıy qaýip tóndirip turdy, Edil men Jaıyqtaǵy jut, noǵaılardyń qazaqtan bólinip kóship ketýi. Endi mine Buhar taǵyna jaıǵasqan Baqı-Muhamedtiń áskeri qazaq jerine kele jatyr. 20 jylǵa sozylǵan qazaq-buhar soǵysynyń alǵashqy epızodtary osylaı bastalǵan edi.

Buhar ámiri jaıdan-jaı shabýylǵa shyqqan joq. Bul Baqı-Muhamed degen adam saraı tóńkerisinen keıin bılikke kelgen. Jastyǵyna qaramaı bizdiń Táýekel hanymyzǵa aıtarlyqtaı qarsylyq kórsetip, qamalyn qorǵap qalǵany jáne bar. Buharda shaıbanıler áýleti joıylyp, endi jańa áýlet, ashtarhanıler (orystar Astrahandy jaýlap alǵanda qashyp kelgen handar tuqymy) bıligi ornady.  Baqı-Muhamedtiń úkili úmiti bar edi. Ámirshiniń bul úmiti úı ishine úı tigýge árekettengen qaraqalpaq bıleýshisi «Jalǵan Ábdiǵappar» bolatyn. Áıtpese, keshe ǵana oısyraı jeńilip, Buharaǵa qashqan ózbekterde qazaqtarǵa qarsy joryqqa shyǵatyn áleýetti kúsh joq edi.

Arasy birneshe jyl ǵana aıyrmashylyǵy bar demeseńiz, Reseıde «Jalǵan Dmıtrıı», al Qazaq handyǵynda «Jalǵan Ábdiǵappar» paıda boldy. Bul ýaqytta eki memleket gúldený shaǵyna aıaq basqan-dy. Reseı aınalasyndaǵy shaǵyn knázdyqtardy biriktirip, Qazan, Astrahan men Sibirdi jaýlaǵanda, Qazaq handyǵy rý-taıpalardyń basyn qosyp, qaraqalpaq, qyrǵyz ben noǵaıdy, Sibirden bólingen qazaq rýlaryn endi qol astyna biriktirgen tusta osyndaı shyrǵalańǵa tap boldy.

Sonymen «jalǵan patshalar» altyn taqqa qonjıa ketti. Jalǵan Dmıtrıı Máskeýdi, al Jalǵan Ábdiǵappar Túrkistandy bıledi. Al qarapaıym halyq zańdy patshanyń kim ekenin túsine almaı dal boldy. Jalǵan patshalardyń halyqty ózine sendire bilýi oıyn júristerin múlde shatastyryp jiberdi. Ábdiǵappar degen bul adam qaraqalpaq ortasynan shyqqan, Syr boıyndaǵy usaq bıleýshilerdiń biri edi. Jergilikti halyqqa ózin Shyńǵys hannyń urpaǵymyn dep tanystyrǵan ol jalǵyz Túrkistandy emes, Tashkentpen qosa Saıramdy da qaratty. Al Esim han ózine tıesili bılikti ala almaı, bar ýaqytyn syrtqy jaýmen kúresýge jumsady. Esimniń syrtqy jaýlarmen kúresýge kúshin sarp etýi  Jalǵan Ábdiǵappardyń janyna maıdaı jaqty. Osylaısha Máskeý men Túrkistan saraıy «jalǵan patshalar» mekenine aınaldy. Endi qaıtpek kerek degen oı eki eldi de mazalady. Osyny paıdalanǵan kórshi elder qaýip tóndire bastady. Reseıge Polsha qysym kórsetse, Qazaq handyǵyna Buhar áskeri basyp kirdi. Esińizde me, osydan 17 jyldaı buryn Táýekel hannyń nemere inisi Oraz-Muhamed orystarǵa tutqynǵa túsip, Máskeýge jóneltilgen edi ǵoı. Mine, sol hanzadamyz jat elde taqqa kóterilip, Qasym qalasynyń hany atandy. Esim han qazaq jerinde «Jalǵan Ábdiǵapparmen» kúresip jatsa, nemere inisi Oraz-Muhamed Reseıde Jalǵan Dmıtrıımen arpalysty. Taǵy da uqsastyq pa?

Samarqannan aýyr áskermen shyqqan ózbekter Tashkentke betteıdi. Bul kezde Tashkentte qazaq sultany Keldi-Muhamed bılik etip otyrǵan-dy. Tashkent ámirshisi qalyń eldi shaqyryp úlgermeıdi nemese qajet dep tappasa kerek. Ózine tıesili qazaq, qurama, qyrǵyz ben qataǵannan ásker jınap soǵysqa ázirlendi. Eki jaqtyń áskeri Aıǵyr-Jar degen jerde kezdesip, Buhar áskeri tym-tyraqaı qashty. Óksheleı qýǵan qazaq qosyndary Samarqanǵa deıin tópelep, úlken oljamen Tashkentke qaıtyp oralady. Bul jıyrma jylǵa sozylǵan qazaq-buhar soǵysynyń tek bastamasy bolatyn.

«Meni qum basady, sý shaıady dep qoryqpa. Eger sen rasymen jaqut bolsań, túbi jarqyraısyń»

Shyǵys danalyǵy

Arada birneshe jyl ótpeı jatyp qarapaıym halyq shynaıy jaqutty kórip, al «jalǵan patshalardyń» beti ashyla bastady. Esim han Jalǵan Ábdiǵappardyń dalalyq qosyna basyp kirip, qylyshpen shaýyp óltirdi. Arada bir jyl ótpeı jatyp  ózin IV Ivannyń kishi ulymyn dep tanystyrǵan Jalǵan Dmıtrıı de ajal qushty. Reseıde keıinnen birneshe Jalǵan Dmıtrııler bolǵanymen olar resmı taqqa otyrmady. Qazaq ordasyna qaıtadan Orda-Ejen, al Reseıde Romanovtar áýleti bılik basyna keldi. Osy oqıǵadan keıin Aral men Syrdy mekendegen qaraqalpaqtar Esim hanǵa tolyq táýeldilikke tústi. Bul biz keltirgen bir ǵana oqıǵa.

Oılap qarasańyz, mektep oqýlyqtary «KSRO» men «bólshevıkke» tolyp tur. Oǵan aparyp, bitpeıtin «pleným-sezdi» jabystyra bergenshe, ash baladaı jáýteńdegen handyq kezeńniń kemis-qutyǵyn túgendeıtin kez kelgen sıaqty.

Bul bizdiń, qazaqtyń tarıhy. Bul úshin eshqandaı memleket bas qatyrmaıdy. Álde sol baıaǵysha árkimge bir telmeńdep, «sheteldik ǵalymdar ne deıdi eken» dep solardyń aýzyn baǵyp júrmiz be?

---