InfoHub Logo

Ulys kúni qarsańynda eldiń salty men dástúrine tán ıgi isterdi júzege asyrý o bastaǵy ádetimiz edi. Oqyp, bilýimizshe bul kezeń, ıaǵnı, kún men tún teńelip, tirshilik ataýly túrlene bastaǵan qasıetti shaq - bulaq kózin ashý, kóshe, aýlany, úıdi tazalaý, tal egý, arazdasqan adamdardyń tatýlasýy, jetim men jesirge qolushyn berý syndy eldik ıgilikterden, aq tilekterden bastaý alýy tıis edi.

Al, qazir basqasha. Naýryz dese, kıiz úı quryp, kóje iship, baýyrsaq jeıtin, sosyn, balabaqshadan bastap, ár synyp, ár mektep, aýyl, aýdan, qalalarda jappaı balany besikke salý, tusaý kesý, kelinniń betasharyn jasaý sekildi dástúrlerdi kórsetý isi úırenshikti ǵadetke aınaldy. Aınalǵanda da, sonyń bári «asqa ý qosyp bergendeı», ótirik, jasandy qalpynda júzege asyrylyp keledi.

Ol bir, ekinshi másele – balabaqshalardan bastap, barlyq oqý oryndarynda, tipti mekeme, kásiporyndarda «Qyz synyn» ótkizý degen «dástúr» de úırenshikti saltqa aınaldy. Jyl saıyn qaıtalana beretin sol syndardyń qyzdarǵa qoıatyn talaby da, senarıleri de osydan on-on bes jylǵy qalpynan ózgergen joq. «Bir qyzymnan bir qyzym soraqy» demekshi, eń soraqysy - balabaqshadaǵy áli ońy men solyn aıyra almaıtyn sábı qyz balalardyń arasynda uıymdastyrylatyn «Kishkentaı arýlar» nemese mysyq qusatyp «Kishkentaı mıss» (miss aǵylshynsha arý) dep atalatyn baıqaý bolyp tur. «Kishkentaı» jáne «arýlar»... Paradoks!

O zaman da, bu zaman qazaqta «kishkentaı arý» degen sóz tirkesi bar ma edi? Ol, álde, ergejeıliler elindegi bıkeshter ıakı, arýlar ma? Qazaq arý qyz, boıjetken dep jasy 16-17-den joǵary qyzdardy aıtpaýshy ma edi?! Al endi, mynaǵan qarańyz, sol «Kishkentaı arýlar» ózderin tanystyrýdan bastap, keı jerlerde tipti balany besikke salýdy da kórsetedi.

Sosyn kóbi belin jalańashtap, qaısybir el bıkeshteriniń erkektiń kózin arbaıtyn «myqyn bıin» bıleıdi. Kishkentaı bolǵandyqtan ol bala áli mýzyka aspabyn erkin meńgerip, oınaı almaıdy, kóbiniń án salýǵa da ep-ıkemi joq. Eń ońaıy, «sıqyrly» mýzykamen jartylaı jalańashtanyp «myqyn bıin» bılep shyǵady. Oǵan ata-ana da, balabaqshadaǵy táteıleri de qol shapalaqtap máz. Sonda sábıge neni úıretip, neni ónege tutyp júrmiz?!

Sonaý sekseninshi jyldardyń aıaǵyndaǵy óliara ýaqytta ulttyq salt-dástúrlerdiń joǵalǵan, shashylǵandaryn jınaý, ulyqtaý maqsatynda barlyq mektepterge, umytpasaq, «Atamura» atty tárbıelik is - sharalardy júzege asyrýǵa pármen berildi.

Bul «naýqanda» keıbir mektepterde sahnaǵa jartylaı keregeni aınaldyra qoıyp, oǵan oıýly «bitpes», syrmaqty jaba salyp, bastaýysh synyptarǵa «Betashar», «Besikke salý», «Tusaý keser» dástúrleri kórsetilip, joǵary synyptarǵa kerisinshe, «Han talapaı» atty oıyn kórsetý syndy oqýshynyń jasy men túsinigine sáıkes kelmeıtin is-sharalar jappaı qolǵa alyndy. Paradoks! Odan keıin Naýryz meıramy dese, taǵy sol besikke salý men tusaý keserdi jappaı kórsetetin «salt» qalyptasty.

Qyzyq, bir jaǵynan kúlkili! Bul ister tipti, keńestik kezeńde de ár qazaqtyń úıinde jasalyp kelgen otbasylyq sharalar emes pe edi?! Sol jyldarda balabaqsha men bastaýysh synyptaǵy kishkene qyz balalardyń basyna «ulttyq kıimimiz» dep, tipti aq kapronyn tógiltip, sáýkele (uzatylatyn qalyńdyqtyń bas qıimi) kıgizip, el aldyna shyǵarǵanyn da kóz kórdi. Paradoks! 

Sherhan Murtaza: «Rýhanı álemi keń, rýhy bıik el - qaısar el. Ondaı eldi eshkim jeńe almaıdy. Rýhy synǵan, rýhanı júdegen eldi jeńý de – jeńil» depti bir jazbasynda. Alyp, qosary joq, fılosofıalyq maǵynasy tereń sóz. Osyny eske alsaq, biz jas urpaqqa qandaı dárejede ulttyq rýhanı tárbıe berip kelemiz?

Áńgime aýany Naýryzdan bastaldy ǵoı, sonda Naýryz meıramy degenińiz ulttyq salt-dástúrdiń otbasylyq kórinisterin jasandy kórsetý me? Oı júgirtip qarasańyz, keńestik kezeńdegi salty, dástúri, tili jutylyp kete jazdaǵan nemese sonaý alpaýyt elderdegi ulttar men ulystardyń qaısysy ulyq merekelerinde otbasylyq is-sharalaryn kórsetip júr?  Bul, óte kúlkili, tipti ózińdi óziń mazaq etý emes pe?! Basqasha aıtqanda, bul – tek orystanǵan, bodandyq psıhologıadaǵy «qara» qazaqtarǵa tán qubylys.

Tusaý kesý, besikke salý syndy ulttyq sharalardyń tárbıelik mánin joqqa shyǵarmaımyz, bul el ishinde umytylǵan da joq. Sonda, «Qyz syny», «Áje syny», «Kishkentaı arýlar» (!) synynda osylardy jyl saıyn qaıta-qaıta qaıtalap kórsetkendegi kózdelgen maqsat ne? Mundaı sharalardy uıymdastyryp, ala shapqyn bolyp júrgen mamandardyń ne oılaǵandary bar?  Túsiniksiz.

Al, osy qaptaǵan maǵynasyz dyrdý «syndardyń» ornyna balabaqshalar men mektep, barlyq oqý oryndarynda, mekemelerde Ulys meıramnyń qarsańynda nege dástúrli óner dáriptelmeske? Ár mekeme, ujym, kásiporynda eńbek etetinderdiń arasynda ónerli adamdar barshylyq. Solardyń basyn qosyp, merekelik kesh ótkizip, balabaqsha, mektep ata-analary da ujymdasyp, balalar úshin nege konsert qoımasqa?

Dástúrli án, terme aıtatyn, kúı tartatyn óner adamdarymen kezdesý uıymdastyryp, elimizdiń ulttyq óneri jaıly nege mádenı shara ótkizbeske?

Naýryz degenińiz – salt-dástúr kórsetetin mereke emes, qaıtalap aıtaıyq, Naýryzda keletin Ulys kún – kún men túnniń teńelgen ýaǵy, tirshilikke jan bitip, aq tilek tileıtin kezeń, ol – astronomıalyq turǵydan baǵalanatyn, eshbir merekege, qańtarda keletin jańa jylǵa uqsamaıtyn qasıetti kún.

Árıne, mereke bolǵan soń, ony án-jyr, dýmanmen ótkizý de kerek. Biraq, sol konserttik dýmandar ulttyq ónerdi dáripteýden, jas jetkinshekterge tárbıelik máni zor bolatyn is-sharalardan bastalýy tıis.

Balabaqshalardaǵy búldirshin qyz balalardy «Kishkentaı arýlar» synyna qatystyryp, masqarapaz jasamaı-aq, olarǵa shash taraý, órý, kútý, túıme tigý, keste toqý, er balalar arasynda asyq oınatyp, ulttyq qol ónerine baýlyp, mine, osy sekildi jastaryna laıyq is-sharalardan jarys, baıqaý uıymdastyryp, onyń ózin ulttyq mýzykamen kórkemdese, tárbıe degenińiz sol bolmaq!

Qazaq úshin tárbıe basy – dastarhannan bastalady. Sondyqtan ulttyq taǵamdar ázirlep, onyń qasıetin túsindirip, tilek aıtqyzyp, bata bergizip, maldyń múshelerin tanystyryp, tabaq tartylyp, et týralǵanda balalarǵa taratylatyn qoıdyń qulaǵy, til, tańdaıdyń mánisin uǵyndyryp otyrsa, bul da bala úshin mánisti tárbıe bolar edi.

Qazaq: «Aqyl da anadan darıdy, dana da áıelden týady» dep tegin aıtpasa kerek-ti. Endeshe, balabaqsha, mekteptegi tárbıeshi, muǵalımalar, analar kishkene qyzdy jalt-jult etip kıindirip, úlken áıelder, boıjetkenderge uqsatyp, qoqıtyp shash úlgisin jasap, jalańashtandyryp bıletpeı, eń aldymen osylarǵa kóńil bólse, ulttyq tárbıe bastaýy degenińiz osy emes pe?!

1 qańtar  - jańa jyl qarsańynda memlekettik tildegi balabaqshalarda bolǵan edik. Bir qyzyǵy (qyzyq emes, masqarasy) kire beriske «Jana jylynyzben» dep saqaý tilmen jazyp qoıypty. Sosyn bet-aýyzy qyp-qyzyl Aıaz ata men sary shashty Qarsha qyz óner kórsetip júrdi. Kenet ortaǵa orys ertegilerindegi Jalmaýyz kempir men qorbańdaǵan aıý shyǵa 3-4 jastaǵy sábıler jylap, bir-birine tyǵyldy.

Sol baqshalarda «ń»-dy aıta almaıtyn táteler balalarǵa shala qazaqshalanǵan orys ertegilerin qoıyp berdi. Bastan-aıaq keńestik kezeńnen qulaqqa sińisti bolǵan mýzykalar oınaldy. Túk túsinbegen búldirshin ul men qyz ań-tań bolyp bárine qarady da otyrdy. Qoıyrtpaq ertegi mánisin olar túgili, eresekter de túsinip jarytqan joq. Ne orys emes, ne qazaq emes, shaldyr-shuldyr tilde, orys tiliniń ekpinimen sharqyldaı sóıleıtin tátelerden tili jańa shyǵyp, esi endi kirip kele jatqan baldyrǵan ne túsinsin?! Kerisinshe, úıde ana tilinde, qazaqy bolmyspen  tárbıelenip, balabaqsha esigin ashqan bala ári ketse 2-3 aıda orys tilinde jap-jatyq sóılep shyǵa keledi.

Mundaı mysaldar aıta bersek, jetip artylady. Árıne, buǵan ata-analar da narazy. Ázirge, jańa jyl osylaı qoıyrtpaq kúıde, Ulystyń uly merekesi jasandy túrde «uıymdastyrylyp» keledi... Ókinishti-aq! Osylardy kórip ósip kele jatqan balanyń aldy qazir at jalyn tartyp mindi, qyz boıjetti. «Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń» deıdi. Olar neni iler eken?

Qalaı bolǵanda da qadym zamannan beri atadan balaǵa mıras bolyp kele jatqan záýzattyq tanym hám kózqaras, rýhanı qundylyqtan ajyramasaq eken.

...Aıtaıyq degenimiz osy edi.

---