Janaq aqyn
(derek)
1984 jyly «Jazýshy» baspasynan shyqqan «Bes ǵasyr jyrlaıdy» kitabynyń birinshi tomyn (Janaq aqyn 171-bet) oqyp otyryp, «Qazaq ádebıeti» gazetinde erterekte Jarıalanǵan «Janaq aqyn» degen zertteý maqala (1969 j. 29 mart) esimizge týsti. Maqala avtory — belgili ǵalym X. Súıinshálıev. Ol kisi óz maqalasynda «Janaq Qambarulynyń negizgi mekeni Ulytaý, ómiriniń sońǵy shaǵy Qarqaraly jaǵynda, qarakesek ishinde ótken. Shamamen 1780 jyldary týyp 1850 jyldary ólgen» degen derek keltiredi. Odan ári Shoqan Ýálıhanov Janaqtan «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» jyryn jazyp alǵan dep, onyń aıtýly aıtys aqyny ekenin, onyń Naımannyń Túbek bastaǵan on alty aqynyn aıtysta jeńgenin aıtyp, «Rústem tórege aıtqan sózin» taldaıdy. Máselen, qanjaryn qaırap otyrǵan Rústem tóre úıine basa kóktep kirip kelgen Janaq aqynnyń sálemin almaıdy. Qolyndaǵy dombyrasyn kórip: «Qý qaraǵaı arqalap júrgen bul kimsiń?»— dep zekıdi. Sonda Janaq dombyrasyn alyp jiberip bylaı deıdi:
Al qolyma tıdiń be, qaraǵaıym,
Qaraǵaısyz kerekke jaramaımyn.
Jel jelisti, jelmaıam saǵan minip,
Bul úsh júzdiń balasyn aralaıyn.
Qaraǵaıym qolyma tıgennen soń,
Ajaryna eshkimniń qaramaımyn.
Beretin aq bas qundyz, aq jambym joq,
Óleńimmen tóreni paralaıyn...
Al «Qazaq ádebıeti»— gazeti Janaq aqyn jaıyna qaıta oralyp, (1984 jyl, 8-ıýn) «Janaq jyraý» degen (avtory S. Dáýitov) ekinshi kólemdi maqala jarıalady. Munda da ilgergi maqaladaǵydaı Janaqtyń daryndy aıtys aqyny ekeni «Rústem tórege aıtqan sózin», «Qozy Kerpesh — Baıan sulý» jyryn jyrlaǵanyn, ony Shoqan Ýálıhanov jazyp alǵanyn aıtady. Tek burynǵy maqaladan aıyrmasy sol, munda Janaq Qambaruly emes, Janaq Saǵyndyquly dep jazylǵan. «Janaq Saǵyndyquly áıgili aıtys aqyny... týǵan jeri Semeı gýbernıasy, Qarqaraly ýezi»... delingen.
Osydan kelip qazaqta ótken ǵasyrda jyr aıtatyn neshe Janaq aqyn bolǵan degen saýal týady?
Kóneden kele jatqan ádebı muralarymyzǵa, el aýzyndaǵy, jazba júzindegi tarıhı derekterge tereńirek úńilsek, Qurbanǵalı Halıdov (1846—1910 j. j.) jazǵan «Taýarıh hamsada» ótkendegi ádebıetimiz jaıynda biraz maǵlumat bar eken. Zer salyp qaraǵan adamǵa ádebı - zertteý eńbekterinde, aýyz eki aıtylatyn jyr - qıssalarda XVİII -ǵasyrdyń aıaǵy men XIX ǵasyrdyń birinshi jartysynda ómir súrgen úsh júzge belgili bir emes birneshe Janaq aqynnyń esimi atalady. «Erte dáýirdegi qazaq ádebıeti» degen kitapta (Almaty, «Ǵylym» baspasy 1983 j.), óziniń «Taýarıh hamsa» jáne qazaq ádebıeti» degen maqalasynda (178—196-bet- teri) fılologıa ǵylymynyń kandıdaty B. Aqmuqanova «ótken ǵasyrlardaǵy qazaq ádebıetiniń jeke ókilderinen Asan, Buqardan basqa eki Janaq aqynnyń aty bar»— degen. Soltústik Qazaqstan oblysy Petropavl qalasynyn turǵyny jasy seksennen asqan Kenjeǵozın Balǵoja qarıa da, sondaı-aq Pavlodar qalasynyń turǵyny qart shejireshi, fólklorıst Eleýke Qaldanov ta birneshe Janaqtyń bolǵanyn aıtady.
Endi sol Janaqtarǵa toqtalalyq. Aldymen Tolybaı synshy áýletinen taraıtyn ataqty Qojabergen jyraýdyń aǵasy Qarabas sheshennen taraıtyn Janaqty Sóz etelik. Qarabas tuqymynan budan basqa da Dástem sal, Shaqshaq, Jankisi. Salǵara, Seksen jyraý, Segiz seri, Seıtjan sal, Qushan seri, Kórpesh, Ámirhan, Mustafa, Musaıyn, Saparǵalı sekildi kórnekti qobyzshy aqyn-jyraýlar shyqqanyn bilemiz. Sol ortanyń ónerpaz sańlaǵynyń biri — Janaq Qambaruly (1760—1857 j. j.) qobyzshy aqyn-jyraý bolǵan. El ishinde bul kereı Janaq nemese qobyzshy Janaq dep atalady. Bul Janaqtyń ıaǵnı Jankisi ulynyń nemere inisi Janaq Qambarulynyń naımannyń Túbek aqyn bastaǵan on toǵyz aqynymen 1821 jyly kóktemde Syban Naıman Aqtaılaq bıdiń aýylynda arǵyn rýynyń atynan aıtysqany tarıhtan belgili. Osy jerin óz maqalasynda X. Súıinshálıev te kórsetken. Janaqty osy joly aıtystyrýshy Óskenbaı İrǵyzbaıuly (Qunanbaıdyń ákesi) jáne jas myrza Alshynbaı Tilenshiuly, ýaq rýynan shyqqan Jarqyn myrza, Shubartaýlyq kereı Shúrkit myrza eken.
Janaq Qambarulynyń «Syrym batyr», «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Qazaq hany — er Esim» atty el arasyna keń taraǵan dastandary bar. Ol óz óleńderin el aralap júrip qobyzǵa, dombyraǵa qosyp oryndaǵan. Sonymen qosa onyń óz shákirti Orynbaı Kórtaǵyulyna (1820—1903 j. j.) qaıtarǵan jaýap óleńi de elge belgili. Janaq Qambarulynyń Orynbaı aqynǵa qaıtarǵan osy jaýabyn burmalap bul Túbek aqyndiki (1786—1877 j. j.) dep júrgen joldastar da kezdesedi. (Aıta ketetin bir jaı, osy Túbek aqynnyń týǵan, qaıtys bolǵan jyldary qazaq sovet ensıklopedıasynda jańsaq jazylǵan.) Arqada budan basqa taǵy úsh Janaq bolǵan. Bul úsheýi de talantty aqyn jáne sýyryp salma aıtys óneriniń ókilderi. Janaq Qambarulynan basqa úsh Janaq ta arǵyn rýynan shyqqan aqyn-jyraýlar.
Janaq Tólekuly (1743—1821 j. j.) Bógenbaı batyrǵa, Baıan batyrǵa joqtaý shyǵarǵan aqyn. Shyqqan tegi kishi arǵyn ishindegi taǵyshy tarmaǵy. Álgi eki joqtaý óleńniń ekeýi de el aýzynda saqtalǵan. Tólekulynyń kóp shyǵarmalary bizge belgisiz, áli de zertteýdi qajet etedi. Onyń urpaqtarynan Qostanaı oblysynyń Naýyrzym aýdanynda «Komsomol» sovhozynda turatyn qart ánshi Baıqonys Muqametjanuly bar, Baıqonystyń ákesi Muqametjan Ótelbaıuly da belgili ánshi bolǵany aýyz ádebıeti tarıhynan belgili.
Ekinshi Janaq — súıindik arǵyn rýynan shyqqan Janaq Jańabatyruly (1768 — 1850 j.j.) «Balta kereı — Tursynbaı» atty dastan shyǵarǵan. Jańabatyruly qazirgi Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanynyń Qyzyltaý degen jerinde dúnıege keledi. Ol óleń -jyrdy jastaıynan ıaǵnı on jasynan bastap aıta bastaǵan. Osy Jańabatyruly Janaqty Petropavl qalasynyń turǵyny Músenov Ǵazız de, osy oblystyń Jambyl aýdanynyń Arhangelka selosynda turatyn Segiz seriniń balasy Musaıynnyń qyzy Aqjúnisten týǵan Qopyshev Kóken ánshi de jaqsy biledi. Sondaı-aq Arqalyq qalasynda turatyn ánshi aqsaqal Báıtishev Ahmetbektiń qolynda da osy Jańabatyruly Janaq jaıly kóp maǵlumat bar. Bul el ishinde «Áýlıe Janaq», «Kóregen Janaq» atanǵan. Onyń «Dáýlen batyr», «Tolybaı synshy», «Maıly kósem», «Jaman, batyr», «Manaqa batyr», «Baıanaýyl», «Er Itike» atty kólemdi dastandarymen qosa «Aıdabol», «Shonǵa», «Bókeıge», «Qaltaı Qojaǵa», «Opy tórege», «Ybyrash qojaǵa», «Aqtaılaq bı — adaspa», «Sarshýashqa», «Sarańtórege» degen tolǵaý - óleńderin el-jurt áli kúnge deıin aıtyp otyrady. Urpaqtary Pavlodar oblysynyń ár aýdanynda turady.
Úshinshi Janaq — qarakesek arǵynnyń qarashor taıpasynan shyqqan Janaq Saǵyndyquly (1770—1846 j. j.). Týǵan, qaıtys bolǵan jeri qazirgi Semeı oblysy, Abaı aýdany, «Qaınar» sovhozynyń «Jaqsy Abyraly» qonysy. Bul da aıtys aqyny, sýyryp salma aqyndyqtyń maıtalman sheberi. Sonymen birge batyrlar jyryn, eski ǵashyqtyq dastandaryn jattap onan ári damytýshy aqyn. «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» dastanynyń bir varıantyn shyǵarǵan jyraý osy. Janaq aqyn sóz bolǵanda kóp aýyzǵa ilinetini de qarakesek arǵynnyń qarashor taıpasynan shyqqan osy — Saǵyndyquly Janaq. Ókinishke oraı, biz sóz etken ózge Janaqtar aty atalmaı qaǵaberiste qalyp qoıa beredi, olardyń jyrlaryn kóbinese osy — Saǵyndyquly Janaqqa ákelip telıdi. Munyń bári, árıne ara jigin ajyrata almaǵandyqtan, túsinbegendikten týǵan jaǵdaı dep oılaımyz.
Biz sóz etken osy tórt Janaqtyń tórteýi de osal emes, úlken aqyn-jyraý bolǵanyn kóremiz.
Al Shoqanmen kezdesken qaı Janaq degen saýal týady. Polák revolúsıoner! Adolf Ianýshkevıchtiń (1803—1856 j. j.) 1846 jyly qazaq dalasyn aralaǵanda jazǵan kitabyn oqyp bile tura, dúnıeden erte ótken Saǵyndyquly Janaqty 1856 jyly ólgen etip kórsetkisi keletini ókinishti. Shyn mánisinde, ýaqytty saralap tereńirek baıyptap kórgen adamǵa Shoqanmen kezdesken Janaq ol biz joǵaryda aıtqan qobyzshy," kereı Janaq Qambaruly ekenin aıyryp, ajyratý qıyn emes. Buǵan onyń ómir súrgen ýaqyty, tirshilik etken qonysy da sáıkes keledi. Olaı deıtinimiz úlken Janaq, ıaǵnı Janaq Telekuly Shoqannyń ákesi Shyńǵys on jasqa shyqqanda qaıtys bolǵan. Al Janaq Jańabatyruly, Shoqan on bes jasqa qaraǵanda dúnıeden ótken. Janaq Saǵyndyquly Shoqan on bir jasqa shyqqanda 1846 jyly marqum bolady. A. Ianýshkevıchtiń joljazbalarynda jazǵany osy Saǵyndyquly Janaq. Olaı deıtinimiz A. Ianýshkevıch 1846 jyldyń 19 avgýst kúni óz kúndeliginde bylaı dep jazady: «Tilmashtar maǵan jol boıy Janaq týraly áńgime aıtyp keldi. Ol bul óńirge aty jaıylǵan jyrshy - ánshi eken, jýyrda qaıtys bolypty. Óleń-jyrlary úshin ol jamby, keıde birneshe túıe alypty. Biraq aldyna mal, basyna dáýlet bitpepti. «Túskenin túskeninshe jaratyp, aqynsha ómir keshipti». Mine, Shoqanmen kezdesken Janaq pen A, Ianýshkevıch aıtyp otyrǵan Janaqtyń ekeýi eki bólek aqyn ekeni aıqyndalyp tur. Bizdegi bir aıyp, osy Janaqtar baıybyna bara zerttelmegen, ári shatastyratyn taǵy bir jaǵdaı osy tórt Janaqtyń tórteýiniń de bir dáýirde ómir súrgendigi. Qoryta kelgende, qaı Janaqty da jatsynbaı, óleń - jyrlaryn zerttep, taýyp ózdi - ózinshe kádege jaratsaq, bul ádebı qazynamyzǵa qosylǵan úlken olja bolar edi.
You Might Also Like
