InfoHub Logo

(derek)

Ómirbaıanyna zer salsaq, Salǵara Tolybaı synshy áýletinen, ıaǵnı ataqty Qojabergen jyraýdyń aǵasy Qarabas sheshennen taraıdy. Osy Tolybaı synshy tuqymynan Dástem sal, Jankisi, Janaq Qambar uly sekildi kórnekti qobyzshy aqyn-jyraýlar shyqqanyn bilemiz. Dástem sal Qarabas batyrdyń balasy, al Janaq qobyzshy, aıtyspen aty shyqqan aqyn, Janaq jaıyna keıinirek toqtalamyz.

Biz sóz etkeli otyrǵan Salǵaranyń ákesi Jankisi Kóshekuly (1736—1817 j. j.) Jankisiniń úlken uly Salǵara kázirgi Soltústik Qazaqstan oblysy, Jambyl aýdany «Blagoveshenskıı» sovhozy jerindegi Gúltóbe — Mamanaıda 1759 jyly dúnıege keledi. Onyń sýyryp salma aqyndyǵymen qosa ánshi, kompozıtor bolǵany, kóp ǵumyr keship, qazaq eliniń tórt buryshyn aralap án, jyr shyǵarǵany derekterden belgili.

Esildiń ar jaǵynda kórdim seni,
Syrǵańdy qaıyq qylyp ótkiz meni.
Syrǵańdy qaıyq qylyp ótkizbeseń,—
Bolsań da úrdiń qyzy kórmen seni.
Jetti me, saǵan sáýlem jazǵan hatym,
Keshý et, aıtqan sózim bolsa batym.
Shyǵarǵan «Jıyrma besti» ózińe arnap,
Kereıde Jankisi uly Salǵara atym,—

deıtin ataqty «Jıyrma bes» ániniń shyǵý tarıhy bylaı eken. Bir jyly qatty jut bolyp Kishi júzdiń Jappas rýynan jıyrma úı Arqadaǵy Esil boıyna jylqy aıdap, qonys izdep kóship keledi. Jappastyń Úńgit atasynan taraıtyn Taýbaı degen kisiniń Baqtyjamal esimdi sulý qyzy bolady. Jıyrma beske jańa shyqqan Salǵara altybaqanda sylań qaqqan sol qyzben tanysyp, unatady. Qyzdy alyp qashpaq bop, qaıtyp bir aınalyp soqqanynda, Esil tasyp ketip eki arada ótkel bolmaı qalady. Sóıtip qyz arǵy bette, bul bergi bette ekeýi ózenniń eki jaǵynda qalyp qoıady. Armanǵa shomyp, súıgenine qol sozǵan aqyn sol jolǵy tolǵanysta osy «Jıyrma bes» ánin shyǵarady.

— Sodan bul án elge keń tarap . ketedi,— deıdi ánshi Batbas Nekibaıuly.

Salǵaranyń ánderin kóp biletinderdiń ishinen qazirgi kózi tirisi osy kisi. Ol Soltústik Qazaqstan oblysy, Lenın aýdany, «Nıkolaev» sovhozynyń Taýaǵash bólimshesinde turady. Qazir jasy seksen segizde, ózin Úkili İbyraıdyń shákirtimin dep eseptep, onyń ánderin tamasha oryndaıdy. «Jıyrma bes» ániniń Salǵaranyki ekeni jaıynda osy Arqada ósken taǵy bir aqyn Óske Tasemenuly (1813—1902 j. j.) óziniń 1839 jyly shyǵarǵan «Maqpal — Segiz» dastanynda bylaı deıdi.

«Er Segiz batyr edi óte esti,
Jasynan kóp kórsetken jaýǵa sesti.
Qaıǵysyn top ishinde jasyrmaq bop,
Shyrqady Salǵara aıtqan «Jıyrma besti».

Salǵaranyń el ishinde taraǵan jyrlary kóp. Sonyń biri «Kóshken jurt» degen óleńi. Ol óleńniń mazmuny patsha ókimetiniń otarshyldyq saıasatyna qarsy baǵyttalǵan. Ony óleńniń myna úzindisinen aıqyn ańǵaramyz.

Bolmaı qaldy kóńildi,
Qyzyljardyń óńiri.
Soǵysam dep erlerdiń,
Qysqa boldy ómiri.
Jıyrma aýyl kóship Baltadan,
Júrekke jara saldyrǵan.
Nemerebaı, Raı ormanyn,
Esentaı jatqa qaldyrǵan.
Raı kóli dóńinde,
Týǵan eken Esentaı.
Kósherinde qınalǵan,
Óz qonysyn qıa almaı.
Dushpan aldy eriksiz,
Baqsary batyr jerlerin.
Paıdalandy, darıǵa - aı,
Balyǵy mol kólderin.
Qorǵaımyn dep óz jerin,
Úısin óldi urysta.
Beıbit jatqan momyn el,
Qamdanbaǵan urysqa.

El aýzyndaǵy ańyzda Salǵara Kishi júz elinde saldyq quryp júrip Orynbor janyndaǵy Munanaı jármeńkesinde 1835 jyly Isataı, Mahambetpen kezdesedi. Qazaqtar ol kezde.aqsha aıyrbastap saýda-sattyq jasaıtyn «Menovoı dvordy» «Munanaı» dep ataǵany belgili. Munanaı jaıynda halyq aýzynda mynadaı óleń bar.

Kóringen anadaıdan «Munanaı-dy»,
Munanaı tastan soqqan qulamaıdy.
Bir ottyń bir taı ógiz bolǵannan soń,
Paıdany patsha qaıtyp quramaıdy.

(Bul óleńdi jazýshy Ǵalym Ahmetov osy kúnge deıin ánge qosyp aıtyp otyrady).

Isataı men Mahambettiń ótinishi boıynsha, Salǵara óziniń «Jıyrma bes» ánin shyrqap qoıa bergende, Munanaıdaǵy syqaǵan halyq onyń ashyq daýsyna tań-tamasha qalady. Ándi aıtyp bolǵanda uzyn boıly, keń mańdaıly Salǵaraǵa bir áıel zeren tostaǵanmen qymyz usynady. Aqyn qymyzdy iship taǵy birneshe án salǵan deıdi...

Sol joly Salǵarany ertip el aralaǵan, onyń ánshiligine razy bolǵan Isataı batyr, aqynǵa óziniń aqboz atyn syıǵa tartady. Osydan kóp jyl ótken soń shyǵarǵan bir óleńinde Isataı, Mahambetpen kezdeskenin aqynnyń ózi de aıtady.

Saldyqpen Kishi júzge barǵan edim,
Saırandy Astrahanda salǵan edim.
Berishte kósem batyr Isataıdyń,
Syılyqqa aqboz atyn alǵan edim.
Kárilik meńdetken soń túpke jetti,
Kezinde bolsam da er qudiretti.
Jetpis jeti jasymda qobyz alyp,
Jyrladym Isataı men Mahambetti...

Salǵaranyń el arasyna keń taraǵan taǵy bir belgili áni «Toqsan bes». Ánniń shyǵý tarıhyna zer salsaq bylaı: Toqsan bes jasqa kelip, án men jyry saıabyr tartyp jatqan aqynǵa aýyldyń jigit-jeleńi jıylyp kelip hal suraıdy. Sonda Salǵara jatqan ornynan basyn kóterip, etek-jeńin jıyp bir serpilip «men de el-jurtyma kerek ekenmin - aý» dep tolqyp otyrǵan aqyn ánmen aıtylatyn osy «Toqsan bes» óleńin shyǵarǵan eken.

Halqymnyń bile almaımyn, esen - saýyn,
Toqsan bes saldy aıaqqa shynjyr baýyn.
Baıaǵy sal-seri ertken zamanym joq,—
Arqanyń aralaıtyn orman - taýyn.
Syılaýshy edi, Omby menen Qyzyljarym,
Ónerge baýlýshy edim jigit naryn.
Keshegi tý kótergen zamanymda,—
Tókpegen jaýynger em, bettiń aryn.
Saqalym belden túser, murtym qıaq,
Buzyldy bizdiń kórik, symbat - sıaq,
Ordama ıe bolar murager joq,—
Aldanda bolmaǵan soń jalǵyz tuıaq.
Kárilik kelip qaldyń búıirimnen,
Tanǵandaı bolyp turmyn er kúıimnen,
Toqsan bes kúshimdi alyp álsirettiń
Shyqqandaı bolyp qaldym úıirimnen.
Jasymnan baǵalaýshy em, sózdiń nárin,
Bul kúnde sábı bolǵan men bir káriń,
Qaldyń ǵoı toqsan beste nardaı shógip
Joǵaltyp aqyl oı men qaırat bárin.
Qoıdyń ǵoı toqsan bes jas qaljyratyp,
Óleńdi qaıtyp aıtam aljyp jatyp.
Keshegi qaıran jastyq qaıta oralsa,—
Qyz - qalqa oınar edim qaljyńdasyp.
Jas jetip taıyp turmyn er kúıimnen,
Kárilik kelip qapsyń búıirimnen.
Qadirli jastyq shaǵym ótip ketip,
Shyqqandaı bolyp qappyn úıirimnen.
Pendege aq ólimniń bólegi joq,
Jastyqtyń izdemeımin deregi joq.
Qylǵany toqsan bestiń mynaý bolsa,
Júz jasty suramaımyn keregi joq.

Jankisiniń Zilǵara, Shopan degen batyr, palýan, ánshi uldarymen zamandas bolyp qatar ósken atyǵaı Baıtoqa myrza osylardaı elge belgili bolsyn dese kerek, olardyń atyn óziniń eki ulyna qoıǵan eken.

Baıtoqynyń balalaryna at qoıý sebebi bylaı bolypty. Tuńǵyshy Ǵaınıjamal atty qyz eken. (Ǵabıt Músirepovtiń «Ulpan» povesindegi Eseneıdiń birinshi jubaıy osy Baıtoqanyń qyzy Ǵaınıjamal).

Baıtoqa myrzanyń aýyly Kókshetaýdaǵy Salqynkólde jaz jaılaýda otyrady. On eki qanat, segiz qanat, alty qanat aqboz úıler tigilgen kól jaǵasyndaǵy aýylǵa myrzanyń báıbishesi Jánıpa tolǵatyp jatqan ústine, el aralap saldyq quryp júrgen ánshi Zilǵara bir top joldastarymen kelip qalady. Baıtoqa aldarynan shyǵyp qarsy alyp Zilǵara jigitterin on eki qanat aq úıdiń birine túsiredi de:

— Palýan - aǵa, qosh keldińiz, kelinińiz tolǵatyp qınalyp jatyr, soǵan shapaǵatyńyz tıse durys bolar edi,— depti. Sonda Zilǵara Jánıpa tolǵatyp jatqan úıge kirip, shymyldyqtyń syrtynan qobyzyn bozdatyp babasy Qojabergen jyraýdyń «Bozaıǵyr» kúıin tartady. Aýyrlap qınalyp jatqan áıel, qobyz únine eltip, jeńil bosanyp ul bala tabady. Jánıpanyń qol-aıaǵy jeńildegen soń, kóp ótpeı-aq Baıtoqa shildehana toıyn jasaıdy. Zilǵaralardy jibermeı qonaq etedi de:

— Palýan, sizdiń esimińizdi osy perzentime qoıaıyn dep otyrmyn, jaqsy yrym bolsyn, siz kelgende týdy,— deıdi.

— Ia, qoıa ber, men qudaı emespin, qudaıdan bylaı emespin,— dep óleńmen bata bergen eken deıdi sonda Zilǵara.

Sodan ul bala óse kele elde Baıtoqanyń Zilǵarasy atanady. Bul jas shamasy Jankisiniń Zilǵarasynan otyz jastaı kishi. Budan keıingi ulyna Baıtoqa Zilǵaranyń inisi Shopannyń atyn taǵy qoıady.

Sóıtip Jankisiniń Zilǵara — Shopany (taýzar kereı) men Baıtoqanyń Zilǵara— Shopany (atyǵaı) ataqty adamdar bolǵany tarıhı derekterden belgili. Atyǵaı Zilǵara (kishi Zilǵara) Baıtoqauly aıtýly bı, aǵa sýltan bolyp Kókshetaý dýanynda kóp jyl el bılegen. Úkimetke jaqsy qyzmet etkeni úshin ol 1852 jyly aqpan juldyzynyń 11-inde patshadan qazaq dvorány jáne podpolkovnık ataǵyn gramotasymen qosa alǵan. Zilǵaranyń bul gramotasy Petropavl qalasyndaǵy oblystyq tarıhı ólketaný mýzeıinde kúni búginge deıin saqtaýly. Bul Zilǵara ıaǵnı kishi Zilǵara ánshi de, aqyn da emes, mansap ıesi ǵana bolǵan. Shynynda, úlken Zilǵara da, kishi Zilǵara da aqyn, jyraý bolmaǵan. Úlken Zilǵara ánshi, qobyzshy, sybyzǵyshy, dombyrashy bolǵan. Al ári aqyn, ári kompozıtor aǵasy Salǵara ekenin biz joǵaryda aıttyq. Onyń «Jıyrma bes», «Toqsan bes» atty ánderi halyq arasyna keń taraǵanyn da áńgime ettik. Salǵara men Baıtoqadan týǵan álgi kishi Zilǵaranyń ekeýin ajyrata bilmeıtinder osy kúnge deıin oqyrmandy shatastyryp adastyrýmen keledi. Salǵara óziniń «Toqsan bes» atty óleńinde ómirde bala kórmeı perzentsiz ótkenin aıtady.

Jaratyp mingen atym súr kıigim,
Kóremin surǵa minsem jer bıigin.
Kelgenshe toqsan beske perzent kórmeı,
Qudaı-aý, tartqyzdyń ǵoı ul kúıigin.
Aqyny Taýzar Kereı Salǵara edim.
Ózimniń qataryma degdar edim.
Keshegi qaıran jastyq qaıta oralsa,
Jortatyn toqaldardy jınar edim.
Kárilik kelemin dep aıtqan joqsyń,
Jastyq shaq endi oralyp maǵan joqsyń.
Men ólsem árýaǵymdy shaqyratyn,
Bir perzent Salǵaradan qalǵan joqsyń,—

deıdi. Al kishi Zilǵaranyń úsh áıelinen on úsh uly, tórt qyzy bolǵan. Ol on úsh uldan kóp nemere-shóbere kórgen. Úsh áıeli de ózimen birge jasasqan, úsheýine de jas kezinde úılengen. Salǵara «Toqsan beste» ul-qyzynyń joqtyǵyn aıtady. Sondaı-aq kishi Zilǵara qartaıǵanda toqal almaǵan. Al áıeli bala týmaı, qartaıǵanda úsh toqal alǵan — Salǵara. Sonysyn óz óleńinde:

Toqsan beske kelgende torǵaıdaımyn,
El kóshkende jylqyny zorǵa aıdaımyn.
Úsh toqalym tilimdi almaǵan soń,
Otyryp ot basynda oıbaılaımyn.
Aǵardy altyn taraq saqaldarym,
Urpaqqa mıras bolsyn maqaldarym.
Qaıteıin toqsan bes jas qorlyǵyńdy.—
Jortady kún batqan soń toqaldarym.
Aldyrdym tis shuqıtyn taýdan arsha,
Jyryma qulaq qoıdy halqym barsha,
Aqyrǵan aıýdaıyn Salǵara edim,—
Otyrmyn ot basynda balalarsha.—

deıdi. Sonymen birge Salǵara osy «Toqsan bes» óleńinde:

Balasy Jankisiniń Salǵara edim,
Almaǵan pende tilin kókjal edim.
Keshegi qaıran jastyq qaıta oralsa,
Dúnıeniń tórt buryshyn sharlar edim,—

dep ókinedi. Salǵaranyń sol óleńin ózgertip:

Belgili Atyǵaıǵa Zilǵara edim,
Almaǵan kisi tilin dilmár edim.
Keshegi jıyrma bes jas qaıtyp kelse,—
Dúnıeniń tórt buryshyn bylǵar edim,—

dep júrgender de bar. Kishi Zilǵara da júz jasqa taıap kep qaıtys bolǵan. Jasy ulǵaıǵan shaǵynda úıine ánshi - aqyndar kele qalsa, «Shyraqtarym, taýzar kereı Jankisiniń Salǵarasynyń «Jıyrma besin», «Toqsan besin» aıtyńdarshy, ákem Baıtoqa maǵan da, birge týǵan inime de sol Salǵaranyń Zilǵara, Shopan atty ánshi, palýan eki inisiniń atyn qoıǵan edi»,— deıdi eken. Bul áńgimeni kishi Zilǵaranyń shóberesi Elaman Ibatuly aqsaqaldyń aıtyp otyrǵanynan estigenimiz bar. Elaman qarıa Soltústik Qazaqstan oblysy, Sovet aýdanynyń Smırnovo stansıasynda 1970 jyly 85 jasynda qaıtys boldy. Osy derekterge qaraǵanda, Salǵara men Zilǵaranyń kim ekendikterin anyq ajyratýǵa bolady ǵoı dep oılaımyz.

---