InfoHub Logo

Kilttik sózder: «Jańartylǵan bilim berý», «dástúrli bilim berý», «úsh tuǵyrly til saıasaty», «tárbıe», «bilim berý», «Elbasy», «rýhanı jańǵyrý»

Anotasıa: maqalada qazirgi tańdaǵy Qazaqstandaǵy jańartylǵan bilim berý baǵdarlamasy boıynsha oqýshylardyń daǵdylaryn qalyptastyrýdyń teorıalyq negizi qarastyrylǵan. Sonymen qatar, jańartylǵan bilim baǵdarlamasy qalaı oqytalady. Maqala taqyryby boıynsha kóptegen pedagogıkalyq ádebıetter zerttelip, ár túrli ǵalymdardyń eńbekteri paıdalanyldy. Jańartylǵan bilim berý baǵdarlamasy boıynsha oqýshylar óz daǵdylaryn qalaı qalyptastyrady. Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasynda Biz jańǵyrý jolynda babalardan mıras bolyp, qanymyzǵa singen, búginde tamyrymyzda búlkildep jatqan izgi qasıetterdi qaıta túletýimiz kerek» dep aıtylǵan. Soǵan baılanysty ulttyq tárbıe – rýhanı jańǵyrýdyń negizin qalyptasýy kerek.

Táýelsiz eldiń negizgi tiregi  - bilimdi urpaq. Qazirgi tańda bilimdiniń alǵa túsip, báıgeden ozyp keletin zamany endi týdy.    Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasynda «Bizdiń tárbıe jumystarynyń negizgi maqsaty: rýhanı dúnıesi baı, densaýlyǵy myqty, azamattylyǵy gýmanızmmen ushtasqan, ınovasıalyq, áleýmettik -mádenı ózgeristerge qabiletti XXI ǵasyrǵa laıyqty, tulǵanyń patrıottyq sana-sezimin qalyptastyrý men damytýǵa jaǵdaılar jasaý.

Táýelsizdik jyldarynda elimiz eki prosesti – saıası reforma men ekonomıkalyq jańǵyrýdy qatar júrgizip, belgili bir nátıjege jetti, qazirgi ýaqytta jańa tarıhı kezeńge – Rýhanı jańǵyrý kezeńine aıaq basty. Rýhanı jańǵyrý bizden ulttyq sanamyzdy qalyptap, básekege qabiletti bolyp, kez-kelgen máselege pragmatıstik turǵydan kelýdi, jalpy alǵanda ulttyq biregeıligimizdi saqtaı otyryp damýymyzdy talap etedi. Rýhanı jańǵyrýdyń eń basty sharty – «bilimdi, kózi ashyq, kókiregi oıaý bolýǵa umtylý» Óıtkeni, QR Tuńǵysh Prezıdenti «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty Baǵdarlamalyq maqalasynda atap kórsetkendeı, «tabysty bolýdyń eń irgeli basty faktory bilim ekenin árqaısysymyz tereń túsinýimiz kerek… Sebebi, qundylyqtar júıesinde bilimdi bárinen bıik qoıatyn ult qana tabysqa jetedi». Bul jerde áńgime elimizdiń bolashaǵy týraly. Onyń erteńi – jas urpaqtyń qolynda. Búgingi jas urpaq, bolashaq maman Qazaqstan Respýblıkasy «Bilim týraly» Zańynyń 8-babynda kórsetilgen mindetter boıynsha: «Ulttyq jáne jalpy adamzattyq qundylyqtardy ıgerip, ǵylym men praktıka jetistikterine negizdelgen bilim alýlary kerek». Endeshe, bizdiń ustazdarymyz oqytýdyń jańa tehnologıalaryn engizip, bilim berýdi aqparattandyryp, halyqaralyq ǵalamdyq komýnıkasıalyq jelilerge shyǵý arqyly oqytýdy saýatty, sapaly júzege asyryp, mamandardyń kásibı quzirettiligin qalyptastyrǵanda ǵana qoǵamymyzdyń damýyna eleýli úles qosa alady. Bul isterdiń barlyǵyn júzege asyratyn elimizdiń ustazdar qaýymy. Endeshe, búgingi ustazdar qaýymyna qoıylatyn talap ta joǵary bolmaq. Olar jan-jaqty, álemdegi jańalyqtardan maǵlumaty bar, únemi shyǵarmashylyq izdenistegi, kásibı biliktiligin shyńdaıtyn jeke kózqarasy bar, sony qorǵaı biletin jigerli tulǵa, zertteýshilik qabileti bar, bilimdi de bilikti, kóp oqıtyn, kóp toqıtyn, bilimin kúndelikti isine sheber qoldana biletin, óziniń oqýshysyn óz betinshe bilim alýǵa baýlıtyn kásibı maman ıesi bolýy kerek. Bul ómir talaby. Ustazda uıymdastyrýshylyq, qurylymdylyq, beıimdilik, saraptamalyq qabiletterdiń de bolýy shart.

Jańartylǵan bilim berýdiń mańyzdylyǵy – oqýshy tulǵasynyń úılesimdi qolaıly bilim berý ortasyn qura otyryp syn turǵysynan oılaý, zertteý jumystaryn júrgizý, tájirıbe jasaý, AKT – ny qoldaný, kommýnıkatıvti qarymqatynasqa túsý, jeke, juppen, topta jumys jasaı bilý, fýnksıonaldy saýattylyqty, shyǵarmashylyqty qoldana bilýdi jáne ony tıimdi júzege asyrý úshin qajetti tıimdi oqytý ádis-tásilderdi kýrs barysynda uǵyndyq. Jańartylǵan bilim berý baǵdarlamasynyń ereksheligi spıráldi qaǵıdatpen berilýi. Spıráldilik qaǵıdaty boıynsha qurylǵan oqý baǵdarlamasy Djerom Brýnerdiń «Bilim berý úderisi» (1960) atty eńbeginde qarastyrylǵan tanymdyq teorıaǵa negizdeledi. Oǵan oqý maqsattaryn zerdeleı otyryp tapsyrmalardy, sabaqtardy qurastyrý barysynda kóz jetkizdik. Baǵalaý júıesi de túbegeıli ózgeriske ushyrap, krıterıaldy baǵalaý júıesine ótedi. Krıterıaldy baǵalaý kezinde oqýshylardyń úlgerimi aldyn ala belgilengen krıterıılerdiń naqty jıyntyǵymen ólshenedi. Oqýshylardyń pán boıynsha úlgerimi eki tásilmen baǵalanady: qalyptastyrýshy baǵalaý jáne jıyntyq baǵalaý. Balanyń jan-jaqty izdenýine yntalandyrady. Bul baǵalaý júıesiniń artyqshylyǵy, balanyń oılaý qabiletin damytyp, ǵylymmen aınalasýǵa yqylasyn týǵyzady. Keńestik zamannan qalǵan bes baldyq baǵalaý júıesi joıyldy. Qalyptastyrýshy baǵalaý kúndelikti oqytý men oqý úrdisiniń ajyramas bóligi bolyp tabylady jáne toqsan boıy júıeli túrde ótkiziledi. Qalyptastyrýshy baǵalaý úzdiksiz júrgizile otyryp, oqýshylar men muǵalim arasyndaǵy keri baılanysty qamtamasyz etedi jáne bal nemese baǵa qoımastan oqý úrdisin túzetip otyrýǵa múmkindk beredi. Jıyntyq baǵalaý oqý baǵdarlamasynyń bólimderin (ortaq taqyryptaryn jáne belgili bir) oqý kezeńin (toqsan, oqý jyly, orta bilim deńgeıi) aıaqtaǵan oqýshynyń úlgerim týraly aqparat alý maqsatynda bal jáne baǵa qoıý arqyly ótkiziledi. Qalyptastyrýshy baǵalaý jáne jıyntyq baǵalaý barlyq pánder boıynsha qoldanylady. Krıterıaldy baǵalaý júıesi Fılıppın, Sıngapýr, Japonıa, Fransıa, Fınlándıa syndy damyǵan elderde paıdalanylady. Kiriktirilgen bilim berý baǵdarlamasynda qazaq tili pániniń berilý jaıy da ózgeshe. Baǵdarlama oqýshynyń tórt tildik daǵdysyn: tyńdalym, aıtylym, oqylym, jazylymdy jetildirýge baǵyttalǵan. Bul tórt daǵdy oqý josparynda «Shıyrshyq ádisimen» ornalastyrylǵan jáne bir-birimen tyǵyz baılanysty. Aıtalyq, qarapaıymnan kúrdelige qaraı shıyrshyq boıymen damyp, órleı túskeni jaı aýyzeki tilde ǵana oıyn jetkizýden, kúrdeli mátinder qura bilý daǵdylary shyńdalyp, tildik quzyrettilikteri shyńdala túsedi. Búkil álemde bilim berý júıeleriniń keleshek urpaqqa qandaı bilim beretini týraly másele qaıta qaralýda. Osy másele aıasynda «Balalar HHİ ǵasyrda tabysty bolý úshin neni oqytý kerek?» jáne «Oqytýdyń tıimdi ádisteri qandaı?» degen sıaqty negizgi saýaldar týyndaıdy. Bul saýaldar oqý baǵdarlamasymen jáne oqý baǵdarlamasyn júzege asyrýda paıdalanylatyn pedagogıkalyq ádistemelermen tyǵyz baılanysty. Qarqyndy jahandaný, sondaı-aq, ulttyq ekonomıkaǵa da yqpal etýde jáne qazirgi ýaqytta ekonomıkalyq damýdy qamtamasyz etýge baǵyttalǵan halyqaralyq básekelestik artty. Bilim berý júıesin jańartýǵa arnalǵan bul ekonomıkalyq dálelderge qosa, qazirgi jıyrma birinshi ǵasyrda basqa da negizder bar: baılanysqa beıimdilikti arttyrý, áleýmettik ózgerister, aýa raıynyń ózgerýimen baılanysty máseleler, búkil álemdegi halyqtyń qarqyndy ósýi, zamanaýı álemmen ózara tabysty baılanysý úshin qajetti jáne keleshek kúnniń álemimen ózara baılanysý úshin qajetti daǵdylardy qazirgi tańdaǵy mektep jasóspirimderi talap etetin shekteýli resýrstarǵa degen suranystyń ósýi. Sondyqtan olarǵa zamanaýı baǵdarlamalar men oqytý ádistemelerin, bilikti mamandar usyný mańyzdy. Orta bilim júıesinde jalpy bilim beretin mektepterdi Nazarbaev zıatkerlik mektepterindegi oqytý deńgeıinejetkizý kerek. Mektep bitirýshi túlekteri qazaq, orys jáne aǵylshyn tilderin bilýge tıis. Olardy oqytý nátıjesi oqýshylardyń syndarly oılaý, ózindik izdenis pen aqparatty tereń taldaý mashyǵyn ıgerý bolýǵa tıis» dep atap kórsetkenindeı, qazirgi tańda elimizde jappaı bilim berý mazmuny jańartylýda. Jańartylǵan baǵdarlama boıynsha álemdik bilim berý júıesi básekege qabilettilikke qaraı bilim alýshyny baýlý, qoǵamnan óz ornyn taba biletindeı sapaly maman bolýyna baǵyttalynǵan. Al osy ýaqytqa deıin bizdiń elimizde jalpy bilim beretin mektepterde bilim alýshylar kútiletin nátıjege kóz jetkizbeı, túrli áser etýshi faktorlar yqpalymen mamandyq tańdap, aqyr sońynda sol oqyǵan mamandyqtary boıynsha jumysqa tartyla almaı otyrǵany bárimizge belgili. Orta bilim mazmunyn jańartý aıasynda ázirlengen oqý baǵdarlamalary oqýshylardyń bir synyptan ekinshi synypqa ótýi kezinde bilimi men daǵdylary qaıtalanyp tekserilip otyratyn spıráldilik qaǵıdaty boıynsha qurylǵan oqý baǵdarlamasy modeline negizdelgen. Oqý úderisiniń alǵa ilgerileýi aıqan kórinýi úshin, oqý maqsattary ózara toǵysqan bólikter men baǵyttarǵa biriktirilgen. Aıtalyq, qarapaıymnan kúrdelige qaraı shıyrshyq boıymen órleı túskeni jaı esse jazýdan áńgime tipti poves jaza alatyndaı daǵdyǵa ıe bolyp, tildik quzyrettilikteri shyńdala túsedi. Muǵalimderdiń paıdalanatyn oqytý ádisi oqýshylardy oqytýdyń eń joǵary standarttaryn qamtamasyz etý úshin mańyzdy. Osy oraıda jańa baǵdarlamany meńgerý barysynda erekshe este qalǵan myna ádis-tásilder sabaqtyń tıimdi ótýine, oqýshy boıynda qajetti 4 daǵdyny (tyńdalym, aıtylym, jazylym, oqylym) qalyptastyrýǵa yqpal etetini sózsiz: «Qabyrǵadaǵy rol», «Ystyq oryndyq», «Pikirler syzyǵy», «Sanalylyq aleıasy», «5 suraq, 5 jaýap», «5 qadam», «Drama ádisi», «Mańyzdylyq aımaǵy», grafıkalyq organaızerler – «Dara dıagram», «Qos dıagram», «Oqıǵa taýy», «Hıkaıa kartasy», «Stop kadr» t.b
Muǵalimder paıdalanatyn ádis oqýdyń tıimdiligine eleýli áserin tıgizedi. Krıterıaldy baǵalaý ekige bólinedi: qalyptastyrýshy jáne jıyntyq.          

Qalyptastyrýshy baǵalaý oqý úderisiniń ajyramas bir bóligi bolyp tabylady, toqsan barysynda muǵalim tarapynan júıeli ótkizilip otyrady. Kúndelikti tájirıbede bilim alýshylardyń ilgerleýin, meńgerý deńgeıin  ólsheý úshin qalyptastyrýshy baǵalaýdyń túrli ádisterin qoldanýǵa bolady: «Eki juldyz, bir usynys», «Baǵdarsham», «Bir mınýttyq esse», vıktorınalar, suraqtar t,b.  Jıyntyq baǵalaý belgili bir kezeńde oqý baǵdarlamasy mazmunyn meńgerý deńgeıin anyqtaýǵa, tirkeýge múmkindik beredi. Jańartylǵan bilim berý baǵdarlamasynyń ereksheligi – spıráldi qaǵıdatpen berilýi. Spıráldi qaǵıdat boıynsha qurylǵan bilim berý baǵdarlamasy Djerom Brýnerdiń «Bilim berý úderisi» atty eńbegin de qarastyrylǵan. Brýnerdiń jumysyna negizdelgen spıráldi bilim berý baǵdarlamasynyń erekshe sıpattary: oqýshy mektepte oqyǵan kezde taqyrypty nemese pándi birneshe ret qaıtalap oqıdy; árbir qaıtalap oqyǵan saıyn onyń kúrdeliligi arta túsedi; jańa bilim aldyńǵy bilimmen tyǵyz baılanysty jáne buǵan deı in alynǵan aqparat turǵysynan qarastyrylady. Ár pánniń óziniń jeke sóıleý stıli bar, ony naqty pánniń «akademıalyq tili» dep ataýǵa bolady. Tildik maqsattar akademıalyq tildi úırený úshin mańyzdy qural bolyp tabylady. Oqýshylardyń ózderinen qandaı nátıje kút iletinin túsinýi tildik maqsattardyń anyq qurylýyna baılanysty. Sondaı-aq, tildik maqsattar muǵalimder men oqýshylardyń oqýǵa degen yntasyn arttyryp, qoldaýyna kómektesedi. Pán muǵalimderi oqýshylardyń pán mazmunyn meńgerip, akademıalyq tildi damytýyna qolda ý kórsetedi. Oqýshy jetistigin naqty baǵalaý – bilim berý júıesindegi ózekti máselelerdiń biri. «Muǵalim kóp ádisti bilýge tyrysýy kerek. Ony ózine súıenish, qolǵabys nárse esebinde qoldanýy kerek»,-dep Ahmet Baıtursynov aıtqandaı, qazirgi zaman talabyna saı bilim berý máselesi sol qoǵam múddesine saı bolýy kerek. Óz isiniń sheberi ǵana joǵary jetistikterge jetedi.

Qorytyndylaı kele, joǵaryda keltirilgen tujyrym Qazaqstanda bilim berý salasyna ózgeris qajet ekenin anyq kórsetedi. Tehnologıa, komýnıkasıa men ǵy lym salalardaǵy mundaı eleýli ózgerister álemdik ekonomıkaǵa aıtarlyqtaı yqpal ete otyryp, 21 ǵasyrda tabysty bolý úshin árbir azamatqa qajetti bilim men daǵdylardy alǵa tartady. Bilim berý baǵdarlamasynyń mazmuny, pedagogıkalyq tásilder jáne baǵalaý tásild eri bir maqsatqa jumyldyrylýy tıis. bul jańartylǵan bilim berý baǵdarlamasy boıynsha meniń kókeıge túıgenim: aldymyzǵa bir maqsat qoıa otyryp, sol maqsatqa jetý jolynda shákirtterdiń júregine jol taýyp, árekettendire bilý sheberligine jetsek, egemen eldiń ul -qyzdary bilimdi de bilikti bolyp shyqpaq. Sonyń arqasynda biz básekege qabiletti, irgesi myqty el bolamyz. Qazirgi bilim berý júıesiniń maqsaty - básekege qabiletti maman daıyndaý. Mektep – úıretetin orta, onyń júregi - muǵalim. İzdenimpaz muǵalimniń shyǵarmashylyǵyndaǵy erekshe tus - onyń sabaqty túrlendirip, tulǵanyń júregine jol taba bilýi. Ustaz atana bilý, ony qadir tutý, qasterleý, aryndaı taza ustaý - ár muǵalimniń boryshy. Ol óz kásibin, óz pánin , barlyq shákirtin , mektebin sheksiz súıetin adam. Ustazdyqtyń uly jolynda ózimniń bar kúsh jigerimdi salyp, elime paıdamdy tıgizip jatsam, bul ǵalamda odan artyq baqyt joq dep oılaımyn.

Qoldanylǵan ádebıetter

1. http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy «rýhanı jańǵyrý» Elbasynyń halyqqa joldaýy
2. Ishanǵalıeva A.M. Quzyrettilik — bilim men múmkindiktiń birigýi // Shetel tilin oqytý ádistemesi. — — № 2. — 34-b.
3. Babaev S., Qazıeva K. Pedagogıkalyq ınovasıalar men pedagogıkalyq ozat tehnologıalar — talapshań muǵalim enshisi // Bastaýysh mektep. — 2011. — № 4. — 25-b.
4. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń «Áleýmettik-ekonomıkalyq jańǵyrtý — Qazaqstan damýynyń basty baǵyty» atty halyqqa joldaýy // Egemen Qazaqstan., 2012. — № 41–42 (27114). — 28 qańt.
5. Qazaqstan Respýblıkasynyń «Bilim týraly» Zańy // Qazaqstan muǵalimi. — 1999. — 23 shilde. — 2–5-b.
6. Polat E.S. Internet na ýrokah ınostrannogo ıazyka // Inostrannye ıazykı v shkole. — 2001. — № 3.
7. Gosýdarstvennaıa programma razvıtıa obrazovanıa v Respýblıke Kazahstan na 2011-2020 gody / www.edu.gov.kz/ru/zakonodatelstvo
8. Ob osobennostáh prepodavanıa osnov naýk v obsheobrazovatelnyh organızasıah (v tom chısle, realızýıýshıh ınklúzıvnoe obrazovanıe) Respýblıkı Kazahstan v 2014-2015 ýchebnom godý. Instrýktıvno-metodıcheskoe pısmo. – Astana: NAO ım. I. Altynsarına, 2014. – 181 s.
http://www.edu.gov.kz/sites/default/files/mon_rk_imp_2014-2015_gg._rus_.doc
9. Prıgojın A.I. Novovvedenıa: stımýly ı prepátstvıa (sosıalnye problemy ınnovatıkı). – M.: Polıtızdat, – 271 s.
10. Medvedev V.P. Innovasıı kak sredstvo obespechenıa konkýrentosposobnostı organızasıı. – M.: Magıstr, – 159 s.
11. Issledovatelskıe ýnıversıtety SSHA: mehanızm ıntegrasıı naýkı ı obrazovanıa / pod red. prof. V.B. Sýpána. – M.: Magıstr, 2009. – 399 s.
12. Kervenova M.M., Abenova K.M. Bilim berý júıesi Bilim berý TehnologıaQaraǵandy ýnıversıtetiniń habarshysy
13. Muǵalimge arnalǵan nusqaýlyq Úshinshi (negizgi) deńgeı. 2012j
14. QR orta bilim mazmunyn jańartý eńberinde qazaq tilinde oqytatyn mektepterdegi bastaýysh synyp pánderi boıynsha pedagogıka kadrlarynyń biliktiligin arttyrý kýrsynyń bilim berý baǵdarlamasy.2016j
15. N.Á.Nazarbaev “Áleýmettik-ekonomıkalyq jańǵyrtý – Qazaqstan damýynyń basty baǵyty” atty Joldaýy, 2012.
16. QR Tilderdi damytý men qoldanýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy, Astana, 2011.
17. QR Bilim berýdi damytýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy, Astana, 2010. https://alashainasy.kz/ustazdar_ustahanasy/janartyilgan-bagdarlama--blm-berudeg-jana-mazmun-103589/

Erlan Rýslanuly Baımaǵambetov Mýtalıeva Dareje Rashıdovna

---