InfoHub Logo

I

Qalmaq halqynyń uly eposy «Jáńgir» jyrynyń shyqqanyna aldymyzdaǵy maı aıynyń ishinde 500 jyl tolady. Bul jyr Qalmaq halqynyń XIV—XV ǵasyrdaǵy uly jaýyngerlik isterin sıpattaıdy. Halyq týǵyzǵan jyr qashanda bolsa eskirmek emes, onyń ómiri sonshama uzaq bolyp halyqpen birge jasaı bermek.

Mine, sol ǵasyrlar boıy halyqpen birge jasap kele jatqan jyrdyń biri osy «Jáńgir» jyry.

«Jáńgir» jyrynyń kólemi 12 myń jol shamasyndaı. Qalmaq halqynyń jyrshylary bul «Jáńgirdi» bizdiń Qoblandy batyr, Er Saıyndar sıaqty jatqa aıtyp júretin kórinedi.

Bul epos bizdiń epostarmen salystyrǵanda anaǵurlym jasamys epos. Sondyqtan da munyń teńeýleri birtúrli iri, aqylǵa syımastyq keremet bolyp keledi. Adamdary da aıtqysyz zor, at quıryǵyna tańyp neshe kún, neshe tún taý men tasqa súıretilse de, tipti jalyndap qyp-qyzyl shoqqa aınalyp turǵan ystyq temirdi kómeıinen ótkizip alsa da ólmeıdi. Alty aı boıy tynym bermeı qamshynyń, taıaqtyń astyna alyp jondap jatqanda «yńq» demeıdi (mysaly Qońyr batyr).

Attarynyń obrazy da kisilerine saı, aılar boıy ot ottap, sý ishpeı júre beretin, búkil dúnıeni jeti ret aınalyp tússe de boldyrmaıtyn, Altaı taýyn óńgerseń de eleń qylmaıtyn bir alyp.

Jáńgir tıbet (qalmaq) jurtynyń hany, onyń elinde kedeı, jetim-jesir, ólim-jitim degen joq. Bir tamasha máýesi salbyrap, bulbuly saırap turǵan jer Jáńgirdiń, onyń batyrlarynyń otanshyldyǵy kúshti — bári de el úshin janyn qıǵandar.

Jáńgir jyrynyń bizdiń zamanymyzdaǵy basty qasıetiniń ózi de osy otanshyldyq beınesi men onyń, árıne halyqtyń — adam ólmeıtin, kedeı bolyp, jetim-jesir bolyp mehnat shekpeıtin ómirdi kóksegendiginen týǵan fantazıasy.

Halyq árqashanda óziniń arman etken isine jetý úshin fantazıamen bir keremetti oılap shyǵaryp otyrady. Ózi súıgen geroıyn sol keremettiń kúshi arqyly muratyna jetkizip otyrady. Mysaly, halyq ertegilerinde kezdesetin ushatyn kilemder, adamdy alyp ushatyn samuryq qustar, halyqtyń fantazıasynan týǵan zattar ǵoı. Halyq ony óziniń súıgen geroıynyń armany kókte etip, soǵan jetý úshin ol geroıyn ushatyn kilemge, ıa samuryq qusqa mingizip attandyryp salady. Mine, bul bir kezde halyqtyń kókke ushýdy arman etkeninen týǵan, halyq fantazıasy týdyrǵan obrazdar. Sol sıaqty «Jáńgir» jyrynda da halyq jaqsy ómirdi, adam ólmeıtin, kedeılikti, joqshylyqty bilmeıtin zamandy qıal, arman etken. Ol úshin, otan úshin basyn berip, janyn qıatyn erlerdi madaqtap, kóterip otyrǵan. Mine, sonyń úshin de halyq Jáńgir hannyń elin adamy ólmeıtin, kedeı, jetim jesiri joq el etip kórsetedi, al onyń batyrlaryn shetinen patrıot, otan úshin, eli úshin janyn beretin adamdar etip sýretteıdi.

Kóziniń jasy kel bolǵan

Jetimi joq elinde,

Qara shashy jaıylǵan,

Jesiri joq elinde,

Ústine jalba kıingen

Kedeıi joq elinde,—

dep keledi «Jáńgir» jyrynda, óziniń elin sýretteıdi.

Tipti Jáńgir Qara Qınastyń hanymen soǵysqanda Qara Qınasty jeńip alǵannan keıin óziniń soǵysta ólgen batyrlaryn aspannan jaýyn jaýdyryp sol jaýynnyń kúshimen tegis tiriltip alady. Mine, halyq fantazıasy, halyq armany degenimiz osy.

«Jáńgir» jyrynyń basynan aıaǵyna deıin tolyp jatqan soǵystarmen ótedi. Jyrdyń basty geroılary — obrazdary Jáńgir han men Qońyr batyr. Bul ekeýi tolyp jatqan qaýipten ótip, ólim aýzynan qaıtyp otyrady. Biraq halyq óziniń súıgen Jáńgiri men er Qońyryn ólimge qımaıdy, óltirmeıdi, qandaı qıyndyqtan aman alyp shyǵyp armanyna jetkizip otyrady.

Qalmaq halqynyń ótken ómiri, turmys-kúıi, qazaq halqynyń ótken ómiri men turmys-kúıine jaqyn bolǵandyq sebebinen jyrdyń kóp jerleri bizge jatyq tán týma sıaqty. Ásirese attyń sıpaty, bir-birimen sóılesýi sıaqty.

Aransal muny estip,

Jyn qaqqandaı qutyrdy,

Jerdiń shańyn qoparyp,

Ushqan qustaı satyldy.

Eki aldyńǵy aıaǵyn,

Basynan sozyp asyrdy,

Arttaǵy eki tuıaǵy,

Baýyryna basyldy,

Bógelmesten janýar

Úsh qorǵannan sekirdi.

Qyzǵan saıyn denesi,

Aqqan juldyz sekildi.

Mine, bul mysal jyrdyń bizge tanys, bizge jaqyn ekenin tolyq sıpattaıdy.

Talaı zaman ezilip, quldyq.ta kelgen Reseı halyqtaryn quldyq tarshylyqtan Oktábr revolúsıasy, Lenın partıasy qutqardy. Lenındik ult saıasatynyń arqasynda qazaq, qalmaq sıaqty elder el qataryna qosyldy, saıasat, sharýashylyq, mádenıet jaǵynan adam aıtqysyz órkendep ósti.

Ǵasyrlar boıy jaryqqa shyǵa almaı, óz elinen asyp qanatyn jaıa almaı kelgen «Jáńgir» sıaqty halyqtyń asyl jyrlary sovet úkimetiniń arqasynda, uly Lenın, ult saıasaty arqasynda halyq aýzynan jınalyp, baspaǵa basyldy, burynǵy tar kóleminen shyǵyp, keń arnaǵa túsip búkil dúnıe júzine daýsyn estirtip, qanatyn keń jaıdy. «Jáńgir» jyrynyń 500 jyldyǵy búkil sovet halqynyń uly meıramyna aınalǵaly otyr. Maı aıynda sovet eli bul jyrdyń 500 jyl tolǵan merekesin toılaıdy. Uly dáýirimiz «Jáńgir» jyrynyń dańqyn búkil álemge jaıady.

Sol merekege daıyndyq máselesin Qazaqstan sovet jazýshylar odaǵy da qolǵa alyp, osy «Jáńgir» jyrynyń úlken eki bólegin aýdartty. Qazir aýdarma baspada, Jazýshylar uıymy men Kórkem ádebıet baspasy «Jáńgirdiń» qazaqshasyn maı aıynyń bas kezinde kitap etip shyǵaryp, oqýshylarymyzdyń aldyna tartpaq.

1940

---