InfoHub Logo

Poves

I

1942 jyl. Fevraldiń toǵyzy. Qar qalyń. Syqyrlaǵan aıaz. Dala da, orman da aq shańdaq ulpa qar jamylyp, múlgip qalypty. Osydan bir-aq kún buryn joıqyn shaıqas bop ótken óńirge múlde uqsamaıdy. Bar bolǵany uzynnan-uzaq, bir-birine jalǵasa qazylǵan transheılerdiń ishinen qarańdaǵan kaskalar ǵana kórinedi.

Keshe aqshamda bastalǵan qar tań sáride pyshaq keskendeı tolastaǵan. Tógilgen qandy, julynǵan shınel jurqasyn, órtengen tankterdi, syıǵan qıraǵan zeńbirekterdi, okoptardyń qaraýytqan qara jolaq, qan jolaq kemerin, órtengen úıler men omyryla synǵan záýlim aǵashtardy shyǵyp kele jatqan kúnnen jasyrǵandaı úlpildek qar aq mamyqtaı búrkep tastaǵan. Qarǵa shaǵylysyp jasqanǵan janar áreń boljaıtyn transheılerden bozalań jeńil bý, shylym tútini kóterilip shyǵady da, sý sepkendeı tunyq aýaǵa súńgip ketedi. Osy bir tynyshtyqty ekpinimen-aq buzatyndaı, dúnıeni dúrliktirip qos salt atty bekinistiń tý syrtymen, tyl jaqtan shapqylap kele jatty. Biri alda. Ekinshisi sońynda. Qalyń bop túsken kúrtik qardy ombylap, tolqynda júzgen espe qaıyqtaı shaıqalaqtap qopań-qopań etedi. Tolqynǵa oqtyn-oqtyn súńgip shyǵyp, qaıta kóterilgendeı elpeńdeıdi. Qos tanaýy deldıip, tumsyǵynan aq kóbikti jyly bý shyqqan eki at qan sorpa. Attardyń túsin aıyrý qıyn.

Belýarǵa deıin sheshinip tastap, denesin qarmen ysqylap jýynyp jatqan Rashıt bularǵa uzaq qarady. Tegin shapqyn emes.

Osylarǵa qaraı turyp óziniń súıikti mátelin taǵy da eske aldy: «Buıyǵy dos, samarqaý, serpin endi...» — dedi ishinen. Myna qos attyda buıyǵylyq ta, samarqaýlyq ta, jabyńqy jabyrqaýlyq ta joq. Kerisinshe ekpindi, asyǵys. Onyń máteli ózine-ózi aıtqandaı bop shyqty. Denesin qalyń oramalmen qaıta-qaıta súrtindi. Qaramaıyn, kóńil bólmeıin dese de bolmady, attylarǵa qaıta qarady. Aldyńǵy atty qulaqshynyn tas baılap alǵan. Sońǵysynyń qulaqshyny baılaýsyz, aıazdan qanaty qatyp, usha almaı qalǵan qarǵanyń qanatyndaı elbeń-elbeń etip, qalbańdap barady. Attar ombylap, keıde omaqasyp ta ketedi. Ekeýi de at ústinde taqymy qatqan, jastaı atqa minip úırengender bolsa kerek, erge shegelep tastaǵandaı siresip qalǵan. Ásirese, tyńnan oıyp jol tastap bara jatqan aldyńǵy attyń júgi aýyr. Birde aldyńǵy atty bomba ma, snarád pa túsip, oıylǵan shuqyrǵa kúmp etip qoıyp ketti. At ústindegi qorqaqtap, qopaldyq etpedi, jalǵa, erdiń basyna jarmaspaı, qaıta tizgindi shireı tartyp, janýardy demeı tústi. Osqyryna yshqynyp, at shuqyrdan yrshyp shyqty. Qulaǵan joq. Sońǵysy álgi jerdi aınalyp ótti. «Men bolsam murttaı ushar edim» dep oılady Janǵojın. Shana jekken at bolmasa, bul salt atqa minip úırenbegen. Myna ekeýine tańdanyp tur. Ol uzaq qarady. Qos atty taǵy talaı jerde jyǵyla jazdaǵan. Ózderi ólermen. Sonda da júristerin báseńdeter emes.

Qos atty shapqylaǵan boıy bir shoq ormanǵa enip kórinbeı ketti. Bul ormanǵa dıvızıa shtaby keshe qar jaýyp, kún bulyńǵyr kezde ornalasqan. Qar tústes boz shatyrdy soldattar jóndep, endi ornalastyryp jatyr. Shatyr tóńireginde dalaǵa ornata salǵan telefon apparattary. Onyń qasynda aıaǵy kúıgen taýyqtaı búrseńdep, olaı-bulaı júgirip júrgen baılanysshy soldattar, telefonshy qyzdar. Tek qana kelteleý aq tondy, ózi orta boıly, denesi myǵym da tórtpaq, tipti dóp-dóńgelek, beti aıazdan narttaı bop qyzarǵan, qońqaq muryn kisi eki qolyn artyna ustap, bulardan oqshaý tur. Aldyńǵysy bul adamdy burynnan tanıtyn bolsa kerek, júz qadamdaı jerge kelgende attan qarǵyp tústi de, shylaýyn qasyndaǵyǵa ustata saldy, ózi álgi tondyǵa qaraı erbeńdep tura júgirdi. Tym sýyt kelgen, shaqyrýsyz kelgen qos attyǵa bul da qaraı qalǵan. Mynaý kelgen onyń aldyna bes qadamdaı jaqyndap, on qolyn ıyǵynan joǵary kóterdi de, qalt turyp qaldy.

— Joldas gvardıa general-maıory, óte qupıa paketpen kelip turǵan baılanysshy ofıser... — deı berip edi, general bári de túsinikti, ákelgenińdi bere ber degendeı ısharat kórsetti.

Baılanysshy ofıser kelte tigilgen sholaq aq tonnyń etegin kótere berip, qupıa paketti planshetinen sýyryp aldy. Súrgishtelgen, syrtyna serıa «K» dep " jazylǵan juqa konvertti alyp jatqanda general baılanysshy ofıserdiń dóńgelek júzine, qoıý qara qasyna, aıazdan dombyqqan betine, ásirese, tym balań, jap-jas óńine zer sap ótti. Óziniń aldyna budan buryn osyndaı qupıa paketpen talaı kelgen jas leıtenant ekenin de tanydy. Shapqylap kelgen aty syndy munyń da tanaýy deldıip, bý atyp tur.

General paketke qolyn soza berip, ádetten tys bolsa da:

— Qaıdan? — dep qaldy.

— Ekinshi gvardıalyq korpýstyń shtabynan...

Ol paketti ashty da, jarty betteı qaǵazdy ishinen qaıta-qaıta oqyǵan bolar, miz baqpaı edáýir uzaq turdy. Qaǵazdy tórt búktep alaqanyna jumdy. Bos pakettiń syrtyna alǵan saǵatyn, aı, kúnin kórsetip qol qoıdy da, ofıserge qaıta berdi.

— Ketýge ruqsat pa, joldas gvardıa general-maıory?

General qolyn kótere saldy.

Atqa minip jatqanda baılanysshy ofıserdiń qulaǵyna jetken alǵashqy buıryq mynaý edi:

— Qurylysty toqtatyńdar! — dedi ol shatyr turǵyzyp, tireý qadap, astyna jýan-jýan qashalmaǵan, tipti, syrtqy qabyǵy da alynbaǵan aǵashtardan eden tósep, dińgek ornatyp jatqandarǵa buryla berip, — jetedi, toqtatyńdar!

Ornap jatqan shtab qurylysynyń toqtaýy — ne shabýyl, ne sheginis ekenin jaqsy biletin saperler baltalaryn ıyǵyna salyp, ańyra qaldy. General aqyryn basyp, telefon apparattaryna jaqyndady.

— Sharýashylyqtyń birinshi, ekinshi bastyqtaryn maǵan shaqyryńdar! — dedi.

Telefon arqyly polk komandırleri men komısarlaryna qupıa habar berildi.

Saǵat jarym ótpeı-aq kishkene shoq ormanǵa jan-jaqtan tórt top kelip úlgerdi. Bul tórt polktyń komandırleri men komısarlary jáne olardyń adútanttary, atshylary.

Bulardyń kelgen boıda bir baıqaǵany general Chıstákov ádettegiden baıaý, salmaqty, ári oıly kórindi. Ol asyqpaı, adymyn sanaǵan adamsha ersili-qarsyly júrdi de, asyǵys ornatylǵan jadaǵaı taqtaıdyń qasyna kelip toqtady. Tarbańdap, asyǵystap, ózderiniń kelgenin baıandap jatqan ásker bólimderiniń bastyqtarynyń betine ol týra qaramaı-aq, árqaısysyn daýsynan tanyp, baıandaýlaryn únsiz qabyldady. Jaı basyp, álgi taqtaıdyń ústinde, beti jabýly jatqan kartaǵa eńkeıdi.

— Kelip boldyq qoı, endi bastalyq! — dep shtab bastyǵyna qarady. Polkovnık basyn ızedi.

— Meniń shtabym ázirshe osy! Men bilsem, sender menen góri táýir turasyńdar. Sol jaǵdaıdy teńestirsem deımin. — General sál ǵana jymıǵandaı boldy. — Keshegi ótken shaıqasty jaýdyń alda jatqan kúshin barlaý, qaısynyń qaıda, qalaı ornalasqanyn anyqtaý dep túsinińizder!Alda osal jaý turmaǵanyn uqqan bolarsyńdar! Endi munda qarańyzdar! — Komandırler kartaǵa jaqyndaı tústi. — Jaqsylap kórińder. Naq men turǵan jerdi kartadan belgilep alyńdar. Mine, mynaý — men turǵan shoq orman. Mynaý — Staraıa Rýssa qalasy. Osy qaladan otyz bir shaqyrym jerde turmyz. Mynaý — Staraıa Rýssa — Holm tas joly. Endigi áńgimeniń bári osy joldyń boıynda, dálirek aıtsam, joldyń soltústik jaǵalaýynda bolmaq. Qarap alyńdar. Bul jaýdyń tyly. Eki jaǵyń, aldyn jaý. Maqsat bireý-aq: osydan Holm túbinen shyǵamyz. Sonda ne bolady, kózderiń jete me? Sonda biz jaýdyń 16-armıasynyń, Demánovskidegi armıasynyń, feldmarshal fon Býshtyń armıasynyń tylmen jalǵasyp jatqan julynyn územiz! Ári qıyn, ári zor, ete mándi maqsat. Biz bul mindetti Qyzyl Armıa kúni, 23 fevralǵa deıin oryndaımyz.

General toqtap qaldy da, tóńiregine zer sap ótti. Eshkim ún qatpaǵan. Keıbiri oıda tur, keıbiri kartaǵa úńilip qapty. Oılansyn degendeı general kartadan sheginip, aınala júrdi. Kartaǵa úńilgen komandırler men komısarlarǵa jekelep, árqaısysyna qarady.

Sálden soń kartaǵa qaıta jaqyndap, sózin jalǵastyra tústi.

— Artpolk bizben birge bola almas. Mashına, aýyr zeńbirekter bizge ilese almaıdy. Muny ábden oılanyp aıttym. Atqyshtardyń eń úlken qarýy — qol pýlemet, jenil mınomet, myltyq, avtomat, granata. Qardan jaýyngerlerge jol salyp otyrsyn, azyq-túlik, qarý-jaraqty ózderimen birge alyp júrsin degen oımen attyń bárin joryqshylarǵa berýge buıyrdym. Ie, joryq demekshi, bul operasıanyń men qoıǵan aty — «Qarly joryq».

General zorlanyp bolsa da kúleıin dedi de, toqtap qaldy.

— Qarly joryǵyńyz, soldattarǵa qandy joryq bop ketpesin! — dep bireý kúńk ete qaldy. Generaldyń estip qalǵanyn seze qoıyp. — Artılerıa bolmasa shyǵyn kóp bol maı ma degenim ǵoı.

Ekinshi jaqtan bireýdiń:

— Partızan bop ketpeımiz be? — degeni bar.

Ásheıinde tym qyzý qandy, kózi jetip turǵanda basynan sóz asyrmaıtyn general «aıtsyn, aıta tússin» degendeı eshkimdi sózden qaqpady.

— Meniń izdep turǵanymnyń ózi osyndaı qarama-qarsy, kúdikti oılar edi, — dep bastady ol. — Eger, etek-jeńimiz jınaqy, soqqymyz tutqıylda tez bolmasa, qarly emes, qandy joryq bolary kádik-aq. Artılerıa jaıynda sóz bolýy múmkin emes. Biz oǵan senip, qaraılap júrgende keshigemiz. Bizdiń árbir soqqymyz, árbir qımylymyz tup-týra «tildi» asyǵys alyp qaıtýǵa kelgen ákki barlaýshynyń áreketindeı bolsa deımin. Ekinshi, partızan bop ketpeımiz be degen de oryndy kúdik. Maǵan joǵary basshylar Holmǵa jetýge on bes — jıyrma kún berip otyr. Men ishimnen ári ketkende on eki-on úsh kúnde jetemin dep oılaımyn. Biz aıtylǵan mólsherde Holm túbinen shyǵa kelsek, partızan bolýdy umytamyz. Ózimizge, Kalının maıdanynyń áskerlerine qosylamyz. Al, qosyla almasaq, keshiksek, onda... Al, iske sát, saparly bolyńdar!

Aldaǵy qarly joryq shabýylynyń mindetin alyp, polk basshylary bólimderine qaıtty. Ymyrt úıirilmeı-aq, tartty belgi boıynsha — aspanǵa atylǵan úsh qyzyl raketadan soń, aqshamnyń apaq-sapaǵynda jappaı shabýyl bastalyp ketti. Otyz-qyryq shaqyrymdaı endikpen úsh polk shuǵyl áreket jasady. Jaý keshki shabýyldy kútpegen be, qatty abyrjyp qaldy. Naq ortadan jıyrma úshinshi polk jaryp ótti. On men soldan on toǵyz ben otyzynshy polk qıan-keski shaıqastar júrgizip jatty. Aq halat kıgen jaýyngerler jaýdyń bekinisterin basyp aldy da, aıaldamastan alǵa jyljydy. Tek qana oń qanatta kele jatqan on toǵyzynshy polktyń úshinshi batalóny keıindep qaldy. Jaýdyń ózen ańǵaryna ornaǵan bekinisi berik eken. Óziniń bıikte turǵanyn paıdalanyp, tóńirekti nysanaǵa túgel alypty. Alǵa bastyrar emes. Munyń ústine polk komandıriniń baqylaý ornynan «sender qalyp qoıdyńdar, basqa batalóndar alǵa ketip qaldy. Sapty úzbeńder» degen buıryq berildi. Ábden qarańǵy túsken kezde aq halat kıgen jaýyngerler jaý bekinisine oq atpastan únsiz tústi. Bekinis ishinde shtykpen, myltyq, avtomat dúmbisimen tómpeshtesip júrip, shepti túgel aldy. Bir top jaýyngerdi bastap, jaý okobyna alǵash engen dembelshe kelgen aq sary jigitti batalón komandıri «jaraısyń, Rashıt» dep, arqasynan qaǵyp qoıdy. Janǵojın selt etpedi. Úndemegen kúıi ózi bastaǵan jaýyngerlerdiń aldyńǵy sapynda, alǵa" ketti. Bular túni boıy uıqy túgil, aıaq sýytýǵa da aıaldamastan alǵa umtylyp, ozyp ketken bólimderdi qýyp jetýdi maqsat etti.

Bul ózi salqyn jaqtyń adamy. Omby jaqtan. Kóp sóılemeıdi, artyq-kem aıtpaıdy. Sondaı-aq maqtaý súımeıtin, orynsyz kemitýdi odan da jaman jek kóretin jigit. Oqyǵan, mádenıetti, sonaý revolúsıadan buryn gımnazıa bitirgen semádan shyqqan. Ol Ombyda toǵyz jyldyq aýyl sharýashylyq mektebin bitirdi. Odan soń tórt jyldaı sondaǵy S. M. Kırov atyndaǵy aýyl sharýashylyq akademıasynda oqydy. Kózge túser, erekshe kóriner minezi de, qylyǵy da joq. Adal, biraq azdap tuıyqtaý. Er júrek. Aıqaıshyldyǵy joq. Munyń bárin jas kombat Konstantın Fedúnın birden-aq baıqaǵan. Sonda da bolsa «jaraısyń» degen sózdi aıtyp qalyp edi. Biraq bul ony elemedi. İshinen óziniń ádetti sózin moı grýstnyı tovarısh, mahaıa krylom» degenin aıtyp júre berdi.

Sáskede dıvızıa jaýyngerleri qalyń ormanǵa endi. Keshegi aqshamda urys bolǵan alǵy shep otyz-qyryq shaqyrym artta qalǵan. Bular erteńgi tamaqty iship jatqan kezde jaýdyń úsh top, árqaısysy onnan, otyzdaı samoleti bulardyń naq ústinen ushyp ótip, keshki shaıqas bolǵan jerdi óz bilgeninshe kúl-talqan etip bombylaýmen boldy.

Shamasy, keshki alǵy shepti buzǵan dıvızıa sol bekiniske ornady dep uqsa kerek. Túngi urysta nemis ofıseriniń moıynynan julyp alǵan dúrbimen aspanǵa qarap turǵan Rashıt qasyndaǵy kishi leıtenant Volgapkınge:

— Keshe anaý mańnan shyǵa almaı, jaý bekinisinde qalyp qoıǵanda búgin bárimiz de kotlet bolatyn ekenbiz-aý! — dedi.

— Seniń eńbegiń... — deı bergen Volgapkınge Janǵojın buryla qarady. Dúrbisin moınyna ildi.

— Ekeýmizdiń ne istegenimizdi esepteıtin kez áli alda.

Odan da eseptespeıik, maqul ma? Túngi urysta mynaý eki qara dáýdiń qımylyn kórseń. Bul ekeýi ne isterin bilmeı, ań-tań bop, artynsha aq tonnyń jaǵasyna jarmasqan eki sumpaıyny qalaı sulatqanyn kórseń, — dep qatqan nan men býy burqyraǵan botqa jep otyrǵan eki jigitke qarady. — Jolbarys. Ekeýi de Alataýdyń shyńyna órmelep, Alakóldiń sýyna súngip ósken. Qaıraty da, aılasy da bar, er júrek jigitter.

Áńgimeniń osy ekeýi jaıynda ekenin uǵa qoıdy bilem, eki jigit Volgapkın men Janǵojınǵa jalt qarady.

— Solaı ma, Ospan, solaı ma, Elemes! — dep qoıdy Rashıt. — Alakóldiń jolbarystary...

— Bizdiń Alakólde jolbarys joq. Taýymyzda barys bar. Bizge so da jetedi ǵoı! — dep kúldi Ospan. — Barys degen de osal ań emes.

— Solaı-aq bolsyn. Sen, Elemes, túnde uzyn ofısermen qalaı aıqasqanyńdy aıtshy! — dedi Rashıt.

— Men aıta bilmeımin. Kórgen bolsańyz, ózińiz-aq aıtyńyz, joldas polıtrýk.

Tamaqtan keıin bir top jaýyngerdi jınap ap, Rashıt túngi urystaǵy bir oqıǵany aıtty. Bular áńgime aıtyp otyrǵanda jaýdyń samoletteri keshegi artta qalǵan alǵy shepti oırandap-oırandap, bar júgin bos jerge tóge sap, qaıta qaıtty. Tóbelerinen ushyp bara jatqan «ıýnkersterge» qarap turǵan Janǵojın:

— Mynalar da bir sharýany bitirdik, tapsyrma oryndaldy dep barady-aý, — dep kúldi de, áńgimesin jalǵady. — Sonymen lap qoıyp, okopqa tústik te, qoldap, myltyqtyń, avtomattyń dúmbisimen, shtykpen soǵystyq. Tóbesi ashyq uzyn-uzyn transheılerdiń burylysynda tóbesi jabyq, esigi bar blındajdar bar eken. İnnen shyqqan sýyrdaı bop álgiden soldattar shyqty. Biz de, olar da tópep jatyr. Bir kezde saıabyrsı qaldy. Endi bitken shyǵarmyz degendeı, pıstoletti beldigime qystyra salyp «Alǵa, alǵa!» dep aıqaılap tursam, naq qarsy aldymnan kóleńke tárizdi bop up-uzyn bireý soraıyp shyǵa keldi de, maýzerin kótere berdi. «Bittim ǵoı» degendeı jalp etip jata qaldym. Ol atyp-atyp jiberdi. Oq basymnan asyp, qulaǵymnyń túbinen zý-zý etip, okoptyń erneýine soqty. Jaýyz daryta almaǵanyn bildi ǵoı deımin, eki-úsh attap jaqyndaı tústi de, taǵy kezendi, naq osy kezde bizdiń bir jigit mysyqsha qarǵyp, álginiń tý syrtynan moınyna jarmasa ketti. Maýzeri sylq etip jerge tústi de, tars atyldy. Men qarǵyp turdym. Qolyma jaýdyń qarýyn aldym. Álgi bizdiń jigit ofıserdiń naq kókiregine jarmasyp, syǵymdap jatyr eken. Anaý, álgi uzyn tura sereıip qalǵan, qors-qors etedi. «Jeter endi, tur!» dedim álgi mysyqtaı atylǵan jaýyngerge. Betine qarasam Elemes. Saýsaǵy qarysyp qapty. Qolyn áreń jazdy. Óz maýzerinen ózine bir ret salút berdim de, júrip kettim. Mine, bul barys emeı, nemene! Bul Elemes qoı! Alakóldiń barysy.

Aǵaıyndy eki jigit, Ospan men Elemes bir-birine qarap kúlip qoıdy.

Tús kezinde jaý samoletteri aspanǵa qaıta shyqty. Biraq, dıvızıa kelip bekingen ormandy dál tappady. Bulardan keıindeý turǵan azyq-túlik artqan sharýashylyq bólimshesin baıqap qap, biraz bombylady. Arbadaǵy attar shyńǵyryp, omby qardyń ústinde torǵa túsken balyqtaı týlap alas urdy. Birneshe adam, at shyǵyn boldy. Aqsha qar, kók muz astań-kesteń. Jol buzyldy.

— Qonys aýdaryńdar! — degen shuǵyl buıryq berildi.

«Moı grýstnyı tovarısh, mahaıa krylom»... dep Rashıt aspanǵa qarady. Qasyndaǵy serjant Davıd oǵan mıyqtan kúldi.

II

«Qarly joryq» qaıta bastaldy. 3-batalonnyń aldyna qoıylǵan mindet: Staraıa Rýssa — Holm tas jolyna jaqyndaı túsý. Joldy ańdý.

General I. M. Chıstákov batalónǵa ózi kelip, arnaıy aıtty. Tapsyrmanyń mánin túsindirdi.

— Joldyń ózine shyqpaı, soltústik jaǵalaýymen jyljyńdar. Eki kózderiń jolda bolsyn. Jaýdyń kómekke kele jatqan kúshin eń aldymen sender kóresińder, sender joıasyńdar! Bir sózben aıtsam, joldan tyshqan jorǵalatpaısyńdar!

Batalón tas jolǵa qaraı qıysa júrdi. Ekinshi kúnniń keshinde kishkene eki ózenniń túıisken jerine jetti de, Redá ózenin boılap ketti. Tórt-bes shaqyrymdaı júrgen soń aldarynan úlken bir eldi meken shyǵa keldi. Batalón kilt toqtady. Batalón komandıri Konstantın Fedúnın kartasyn aldy. Komandırler ony qorshap tur. Ol tonyn jamylyp, qolshamyn alyp, kartaǵa qaıta úńildi.

— Aldymyzda Baıkova degen úlken derevná tur. Munda jaý bolmaýy múmkin emes. Biz endi oılasaıyq. Kórshilerge habar berem. Oǵan deıin barlaý jasap alaıyq. Káni kim bar, kim shyǵady... Kózge túsip qalmas úshin kóp adam bolmaıdy. Eki-úsh adam jetedi. Biraq shardy qorǵaýǵa bárimiz, búkil batalón bop daıyn turamyz.

— Men! — dedi serjant Golodeskıı.

— Ózim de seni kózdep tur edim. Joldas polıtrýk, Janǵojın joldas, taǵy kimdi ertesiń? — dedi kombat, báribir sen bastaısyń degendeı, eshbir kelisimin almastan.

— Bazaevtyń kishisin.

Aq halatqa oranǵan úsh jigit Baıkovaǵa qaraı ketti. Birde eńkeıip, birde eńbektep, seloǵa bet aldy. Bútin 3-batalon seloǵa qarap, ázir tur. Qarańǵy. Sonda da bolsa aqsha qardyń jaryǵynan bozalań úsh núkte kórinedi. Ar jaǵy bulyńǵyr. Qaraýytqan selo. Aıazdy tún tunyq. Kútkende ýaqyt ótpeıdi. Bir orynda taǵattap tura almaǵan Fedúnın batalón sapyn áldeneshe ret aralap ketti. Jaýyngerler orman aǵashtaryna súıenip qapty. Biri qalǵyp, biri aıaǵyn typyrlatyp, ersili-qarsyly qımyldap júr. Alystan atys estiledi, aspanda jarqyldap projektorlar oınaıdy, raketalar atylyp jatyr.

— Barlaý jibermeı-aq, lap qoıǵanda qaıter edi, — dep bireý kúńk ete qaldy.

— Jyp-jyly úıge qoıyp ketpeksiń-aý! Asyqpasań o da bolady! — dep batalón komandıri aǵa leıtenant Fedúnın óte shyqty.

— Ózi eken ǵoı! — dedi bireý.

— Ózi bolǵansyn bilip aıtyp turmyn.

Barlaýshylar kópke deıin oralmady. «Ne boldy bularǵa?» degendeı tyqyrshyp bular tur. Baýyr degen qıyn ǵoı, alǵa, jańa bir ázirde Elemes ketken jaqqa qaraı júgire jónelgisi kelip, shydaı almaı Ospan júr. Kirpik ilmeı, qas qaqpaı, inisi ketken qarańǵy jaqqa tesile qarap, qatyp qalǵan. İshinen «Qolǵa túsip qaldy ma?» dep oılaıdy. Ózinen nebári eki-aq jas kishi bolsa da ony ini, ózin aǵa sanaıdy. Qulaǵyn tosyp tur. Myltyqtyń daýsy shyqsa «Elemes, Elemes!» dep aıqaı sala júgirmek. Bir kezde qatqan qardy gúrt-gúrt janshyp kele jatqan aıaqtyń dybysy estildi. Muny da birinshi estigen Ospan. Ol qýanǵanynan «áni, kele jatyr!» dep daýystap jiberdi. Qasyndaǵy bireý ony, «saǵan ne boldy, jaılap sóıle!» dep túrtip qaldy.

Polıtrýk Rashıt Janǵojın komandırge alda turǵan selo jaıyn asyqpaı, edáýir baıandady: seloda jaý kóp, syrtta mashına, motosıklder tur. Qaraýyl kórmegen. Sodan eń shetki úıge enip, bir shaldy taýyp alǵan. Odan jaıdyń bárin suraǵan. Eki júzdeı jaý bar. Kóbi mektepte, odan árirek, shirkeý túbinde depti. Shirkeýdiń qabyrǵasyn shyr aınaldyra tesip, pýlemet ornatqan kórinedi. Ofıserleri jeke-jeke úılerde turady eken. Shaldyń taǵy bir eskertkeni — mektep pen shirkeý arasyna telefon ornatqan deıdi.

— Jumystaryń sátti bolǵan eken. Raqmet senderge! — dep, aǵa leıtenant demin jańa ǵana alǵan adamdaı kúrsindi.

— Onda biz qazir qımyldaımyz. Bárin tez, óte tez sheshsek jaqsy-aq bolar edi. Jyly tósekten turǵyzbaı...

— Qaıtar jolda men oılap keldim, — dedi Rashıt, — Mektep selonyń osy biz turǵan shetine jaqyn. Al, shirkeý arǵy bette, selodan oqshaý tur. Ekeýiniń arasy edáýir, shyǵyn shyǵarmas úshin eń aldymen mektep pen shirkeý arasyndaǵy baılanysty úzgen durys qoı deımin.

Fedúnın óz degeni bolmasa, basqaǵa boı bermeıtin tońmoıyndardan emes. Oǵan bul keńes unap ketti.

— Kóp bolsa taǵy bir jarym saǵattaı ýaqyt óter. Shydaıyq. Urysta shydamdylyqtyń ózi jeńiske jaqyn. Baılanysty úzeıik. Káni, serjant Golodeskıı selony biletin adamnyń biri, endigi topty sen bastaısyń. Qolyna saperdiń qarýyn al, eki jigitti óziń tańda. Terińdi sýytpaı turyp jónel! Baılanysty úz! — dedi.

Golodeskıı bir saǵat, on mınýtte qaıta oraldy.

— Bir emes, úsh jerden qıyp tastadym. Qaraýyl bar eken. Bizdi baıqamady.

Qystyń uzaq túni bozań berip kele jatty. Kombat «men shabýylǵa shyqtym!» dep oń men soldaǵy kórshilerine habar aıtty da, topty ózi bastap alǵa jyljydy.

— Úsh topqa bólinemiz. Biri týra mektepke shabady, biri basqa jaqqa alańdamaı selonyń syrtymen shirkeýdi alady. Úshinshi top selodaǵy basqa úılerdi qamaıdy. Nemister bilip qalyp, oq atqansha biz atpaımyz. Mektepke baratyn topty Janǵojın ekeýmiz, shirkeýge baratyndardy Davıd Golodeskıı men Ospan Bazaev bastap júredi... Batalónnyń aǵa adútanty Masaqbaev pen Volgapkın selodaǵy basqa úılerdi tazartady.

Aıaqtyń asty syqyr-syqyr, gúrt-gúrt etedi. Tań jaqyndaǵan saıyn aıaz qataıa túsken. Denesi muzdap, qol-aıaǵy qurystap qalǵan jaýyngerler endi sergigendeı, júgire basyp keledi. Ásirese, shirkeý jaqqa bet alǵandar jedel de asyǵys, zytyp barady.

Bir qyzyǵy alǵashqy oq mektepten de emes, shirkeýden de emes, selonyń naq ortasynan atyldy. Oǵan qosa bireý raketa jiberdi. Tóńirek jaryq bop ketti. Bári de jalt qarady. Rashıttyń kózine túsken Elemestiń eńgezerdeı jon arqasy boldy. Ol bir úıden ishki kıimimen uzyn bir nemisti súırep shyqty. Bulardyń artynan shyqqan shashy dýdyraǵan jas áıel bizdiń jaýyngerdi atam dedi me eken, álde tóńirekke bergen habary ma, pıstoletti tars etkizdi de, burqyraǵan tútinimen qardyń ústine laqtyryp jiberdi. Mine, osy bir pıstolet oǵynyń úni-aq bútin selony aıaǵynan tik turǵyzdy. Atys jappaı bastaldy. Biraq jarty saǵatqa jetpeı, bári de sý sepkendeı sap boldy. Mektepti de, shirkeýdi de qorshap alǵan jaýyngerler qamsyz jatqan jaýdyń únin tez óshirdi. Jaý da sharasyzdyǵyn seze qoıdy. Batalón jaýdyń bir rotasyn túgeldeı tutqynǵa aldy. On shaqty mashına, motosıkl qolǵa tústi. Qarý-jaraq she? Bárinen buryn úsh kúnnen asa joryqta, urysta bolǵan jaýyngerler jyly úıge enip, ystyq tamaq ishti. Pımalaryn, shulǵaýyn, kıim-keshegin keptirdi. Bir ózi eki soldattyń úlesin jep-ishken Frolov ózi otyrǵan úıdegi úlken peshti qushaqtap, qaıta-qaıta súıdi. «Aınalaıyn qat-qat aǵash úıim-aı, jatsa keıki, jamylsa jyly kórpe tárizdi peshim-aı!» dep kózine jas aldy. Al, ekinshi bir úıde Elemester bar edi.

— Sen kúıelesh, bir nárse bilseń-aý. Álgi myqtynyń kim ekenin estidiń be? — dedi Elemes tutqyn qara jaýyngerge.

— Sondaı-aq kim eken?

— Sen tutqynǵa aldym dep otyrǵan seksen nemis pen ólgen jıyrma frıstiń bastyǵy, rota komandıri eken. Bul osy eki-úsh kúnde joıǵan ekinshi ofıser! — dep qoıdy ol maqtanyshpen.

— Bilgendeı ústinen túskenin qara! — dedi Qydyrbaı Naýryzbaev, — maǵan áıteýir kezdespeı-aq qoıdy ofıser.

Bul batalónnyń Baıkovadaǵy erligin general Chıstákov jaqsy baǵalady. Osy kúni jıyrma úshinshi polk adamdary birneshe el mekenderin bosatqan. Al otyzynshy polk tipti uzap ketipti. Artıllerısterden qaıran joq. Azyq-túlik artqan tyldyń ózi jete almaı keledi. Osylardyń birine súısinip, birine renjip otyrǵanda, Baıkovadaǵy oqıǵany estip, general múlde kóterilip qalǵan.

— Jaýyngerlerge, komandırlerge meniń alǵysymdy jetkizińder! Tutqyndy qolǵa ustamasyn. Tylǵa bersin. Qarý-jaraqty azyq-túlikten bosaǵan arbalarǵa tıesin. Áli jol uzaq, keshke deıin demalys berem. Keshten bastap Shehtmandy, 30-polkti qýyp jetýge buıyramyn!

General dıvızıa bólimderiniń erlik isterin maqtanysh etip, endi sony basqalarǵa jetkizýdi suraǵan. Polıtrýk Janǵojın saıası habarlama jasady. Maıdan, odan soń dıvızıa jeńisin aıtty. Biraq saıası habar áldeneshe úzildi, qaıta bastaldy.

Jaýyngerler keshke deıin tynyqty. Tórt-bes ret «trevoga» boldy. Jaý samoletteri áldeneshe ret ushyp keldi. Biraq áneý bir kúngideı masqara bolyp qalmaıyn dedi me, jaýdyń qaıda, óz adamdarynyń qaıda ekenin bile almaı Baıkovany aınala berdi, aınala berdi. Ne oq atpaı, ne bomba tastamaı ketti... Janǵojın joryq aldynda úıge enip, generaldyń alǵysyn, aldaǵy mindetti jáne túsindirdi. Serjant Golodeskııdiń vzvodyna kelgende Elemestiń keshegi erligine rızashylyq bildirip arqasynan qaqty.

— Joldas polıtrýk, meni erkin de, er de etip júrgen sizdiń osy bir jumsaq alaqanyńyzdyń qyzýy ǵoı. Arqamnan qaqqan saıyn ensem bir kóterilip qalady. Onyń ústine ekeýmiz qurdas shyǵarmyz. Birimiz ormanda, Ombyda, birimiz taýda, Alataýda týyppyz. Taǵdyr bizdi ári qarýlas, ári baýyrlas etti. Keler kúndi taǵy kórermiz...

Rashıt Elemestiń tup-tutas arqasynan taǵy qaqty.

— Sen, qaıda, menen jassyń ǵoı, baýyrym...

III

Kún syǵyraıyp, orman aǵashtarynyń bıiginen qarap tur. Oty da, qyzýy da joq, sóne bastaǵan jalyndaı bozalań tartyp ketti. 3-batalon Baıkovadan eki-úsh shaqyrymdaı shyqqanda aq boran bastaldy. Kún kózi shyǵyp turǵanda bolatyn aq borandy kóp kórmegender ań-tań bop aspanǵa bir, jer betin júndeı tútep, shańdaı boratyp bara jatqan ysqyryq jeldiń kúshine bir qarap, jaýyngerler alǵa jyljydy. Boran qarsy soǵyp tur.

Aq ton men onyń syrtynan kıgen aq halattyń etegi jelkendi qaıyqtaı bop deldıip ketti. Bel búgildi, tize maıysty. Qıyrshyq qar jelmen kóterilip, betke tastaı qatty soǵady. Bet qaratpaı, kóz ashtyrmaı keledi. Munyń ústine qardyń beti qatty, qabyrshaq, asty jumsaq. Jaıaýlar kúmp-kúmp etip shuńqyrǵa túskendeı omaqasa qoıyp ketedi. Shanaǵa, shańǵyǵa otyrǵandar birte-birte uzaı berdi. Biraq olardyń izi artynsha kómilip jatyr. Keıde sýyrsyn údep, adam boıynan joǵary kóterilip, jaýyngerler bir-birin kóre almaı qalady. Artta da at arba kóp.

— Alǵa salt attylardy, atqa jekken shanany salaıyq! — dep Rashıt aldy-artyna burylyp aıqaılady. Eshbir buıryqty kútpeı-aq jaýyngerler jelge arqasyn tósep úıirilip tura qaldy. Tanaýynan býy burqyrap, aq kóbik bolǵan, quıryq-jalyna kók muz qatqan attar shanasyn súıretip alǵa tústi. Olardyń artynan kóktemde, kúzde qaıtqan qazdardyń sabyndaı tizbek-tizbek, top-top jaýyngerler keledi. Boran az degendeı, batalón jalańash jazyqqa tap boldy. Sonaý sheti men mynaý shetine kóz jetpeıtin jazyqty appaq qar basyp jatyr. Ony sýyq jel jyp-jylmaǵaı etip sýyryp tur. Keıde ýildep údeı soǵady. Qarly quıyn joǵary kóterilip, at qulaǵyn kórsetpes túnekke aınalady.

— Alǵa, tez basyńdar! Ormanǵa jeteıik! — dep aıqaı saldy aldan. Batalónnyń aǵa adútanty Masaqbaevtyń daýsy bolar. Qyryldap shyqty.

— Samolet usha almaıtyn boranda myna jazyqtan ótip alsaq, ol da jaqsy. Márege jetýge jaqyndaımyz ǵoı! — dedi Rashıt dem alýǵa toqtaǵan bir top adamnyń qasyna kelip, — borannan kórinbeı tur, áıtpese orman jaqyn bolsa kerek.

Bular osylaı turǵanda saptyń art jaǵynan «oıbaı, eldim» degen jan daýys shyqty da, artynsha joq bop ketti.

Rashıt oǵan Elemesti jumsady. Saptyń eń sońynda qolyn qýsyryp eki jaýynger tur.

— Neǵyp tursyńdar?

— Myna jerdegi qudyq pa, qurdym ba, sý ma bilmeımiz, bireýmiz túsip ketti de joq boldy.

— Shyǵarmaısyńdar ma? Nege tursyńdar?

— Qalaı shyǵaramyz?!

Elemes bulardyń susy qashqan túrine qarady. Ekeýiniń de beldigin sheship, oǵan óz beldigin jalǵady. Sóıtip betin qar basqan apanǵa tastady.

— Áı, barmysyń, usta myna beldikten.

Ol jalǵyz-aq tartyp aldy da:

— Ne bar eken onda? — dedi Elemes.

— Sý alǵan qudyq pa, janǵan úıdiń ornyndaǵy ura ma, kim bilsin, áıteýir jyly eken? — dep yrjaq-yrjaq etedi. Munyń da susy qashqan.

Bazaev úsheýin aldyna salyp, ketkenderdi qýyp jetýge asyqty. Toptan adasyp qalsa bitti — ólim!

— Qar astynda qalyp, kóktemde qarǵa-quzǵynǵa jem bolǵyń kelmese, oq ata almaı bosqa, aıdalada ólgiń kelmese, saptan qalmaı júrińder! — dep qoıady Elemes úsheýine.

Osy sózdiń artynsha «mynany qarashy!» dep aıtatyndaı-aq, eki aıaǵyn aspanǵa kóterip ólip jatqan soldatty kórdi. Kim ekeni belgisiz. Bet-aýyzy úsik. Tesik taban pıma kıgen eken, onysy joǵary kótergen boıy qatyp qapty. Óz adamdaryna uqsamady. Aldaǵy top birde qarań etip kórinedi de, birde joq bop ketedi, aq boran túnere túskende, beıýaqtaı qarańǵy túsip, bastaýshylar kózden tasalanady. Elemestiń betin, kózin ter basyp ketti. Aldyndaǵy úsh jigitti jipke tizgendeı alǵa salyp keledi.

— Bir-birińe súıenip júrińder! — dep qoıady.

Ormanǵa kire beriste at qulapty. Shanasyn jaıaý súırep ketken be, jalǵyz jatyr. Keıde janýar jan tásilin shaqyryp, úsh aıaqtap bulqynady. Bir aıaǵy synyq. Elemes alǵashqy urysta jaý ofıserinen tartyp alǵan kúmis qynapty, jaýhar sapty qanjaryn sýyryp ap, attyń alqymyna salyp jiberdi. Moıyn omyrtqa men keńirdektiń ortasyn tesip ótti.

— Bul meniń baýyzdaǵanym. Osy óńirge toqtaı qalsań, qulannyń etine toıǵyzamyn! — dep qoıdy qasyndaǵylarǵa — Sýyryndy arasynan aǵashtyń butaǵyn taýyp aldy da, ony álgi qanjarmen tesken saǵaqqa qadap ketti.

Batalón qalyń ormanǵa engende peshinde oty mazdap turǵan jyly úıge engendeı boldy. Eń aldymen ár jerden ot jaǵyldy. İshine qar tolǵan qara kúıelesh koteloktardy otqa qaqtady. Burqyldatyp sý qaınatty. Kartoshkany otqa qabyǵyn almastan tastady. Bireýler koteloktyń túbine qatyp qalǵan keshegi botqany jylytty. Endi bireýleri qyshtaı bop qatqan naýbaı nandy ottyń jalynyna ystap, jylyǵanyn jylyǵansha, shetinen julyp jep otyr. Kileń Ospan men Elemesti qara tutyp, qasynan qalmaıtyn qýshyq sheke, jaǵyma pyshaq janyǵandaı sylyńǵyr, qysyq kóz qara soldat eki kúngi úlesin saqtaǵan flágindegi araǵyn sylq-sylq jutyp aldy da, janǵan ottyń qyzýyna mańdaıyn tosqan boıy qalǵyp ketti.

Adam degen qyzyq. Osy ormanǵa ólip-talyp áreń jetkenin umytyp, jarty saǵatta múlgigen qalyń aǵashtyń ishin ómir únine toltyrdy. Bireý aıqaılap, bireý kúlip, bireý án salyp jatyr. Endi bireýdiń:

— Oı, náleti... Ivanov, bizdi munda aıdadyq, ashanany qaıda jiberdiń? Áı, ashana qaıda, ashana? — degen daýsy shyqty.

— Áı, Proshkın, bylshyldama, seni munda jibergen Ivanov emes, generaldyń tapsyrmasymen keldik. Myna men ákeldim. İshken ekensiń ósek aıtpaı, únińdi óshir! — dedi Rashıt qatýlanyp, — óle ishkenshe, bóle iship, qasyńda búrisip, tońǵan dosyna jartysyn nege bermediń?

— Al men kettim, — dedi Elemes ornynan turyp.

— Qaıda kettiń? Kimniń ruqsatymen?

— Myna jurttyń túri jaman. Ne Ivanovty, ne ashanany taýyp osynda ákelem.

— Otyr! — dedi Rashıt jekip, — otyr. Nemene, senderge polktyń komandıri oıynshyq pa? Qara bulardy, qıt etse, Ivanov, Ivanov deıdi. Kórsetermin, senderge Ivanovty.

— Oınap, baıqamaı aıttym, joldas polıtrýk, keshirińiz, — dedi kishi Bazaev. — Men keteıin. Mynanyń sıqyna qarańyz. Aıqaılap anaý otyr! Bularǵa zakýske kerek shyǵar.

— Ony qaıdan almaqsyń?

— Tabam ǵoı.

— Jalǵyz ketpeısiń. Jaqyn jerde jaý bolsa sezdirmeısiń. Oqys birdeńe bola qalsa, seni jaý, satqyn dep bilemiz.

— Qatty ǵoı mynaýyńyz, polıtrýk joldas.

— Qatty bolsa da, tátti bolsa da osy. Qasyńa kimdi alasyń?

— Eki adam, at-shana berińiz.

— Saǵan at jekken shana kerek pe? Ne, jolda kómgen kómbeń bar ma edi?

— Birdeńe tabarmyn.

Jalǵyz at jekken shanany aldyna salyp, úsh soldat kelgen izben keri qaıtty. Kóp keshikpeı qaıta oraldy. Jolda ózi baýyzdaǵan attyń etin shanaǵa syqap apty. Terisin sylmaı-aq, baltamen múshe-múshe etip tastaǵan.

Bul kimniń oıynda bolǵan? Jaýyngerler shanadaǵy etten kereginshe shaýyp ap, koteloktarǵa jylqynyń jas etin pisirdi. Boran soǵyp tur. Qalyń ormanǵa ene almaı syrttaı ý-shý etedi. Jigitter jas et jep, ystyq sorpa ishti.

Bul ne qylǵan et ekenin Rashıt endi bildi. «Menen sońǵy toptan qalǵan eken-aý. Demek, Golodeskıı bilse kerek». Ol serjantty shaqyryp aldy.

— Et jediń be, sorpa ishtiń be, serjant?

— İshtim de, jedim de, joldas polıtrýk.

— Tátti me eken?

— Mynadaı sýyqta jaman bolǵan joq.

— Qandaı sýyqta bolmasyn, jylqynyń maıy qatpaıdy. Ondaı maıly etti jegen adam sýyqqa tońbaıdy. Muny estip pe ediń?

— Estimedim. Biraq, uǵamyn.

— Uqsań sol. Mundaı jaqsy etti dalaǵa tastama!

— Men be?

— Sen. Osydan eki shaqyrym jerge aıaǵy synǵan atty tastap ketken kim?

— Mynaý sonyń eti me?

— Óziń tastaǵan etti ózińe jegizgen mynaý, — dep Janǵojın Golodeskııge Elemesti kórsetti.

— Uqtym, uqtym, joldas polıtrýk! Endigári tastamaımyn.

Ashana tús aýa, boran basyla bergende qýyp jetti. Batalón tamaqtan soń jolǵa kóterildi. Lovat pen Porýsá ózeniniń ortasyndaǵy Redá oıpańyna shyqty da, Poddore aımaǵyna bet aldy. Bul úsh ózenniń úsheýi de muz qursap, qar búrkep qatyp jatqan. Qaısysynan bolsa da etý aýyr bolmaǵan. Eń aýyry — jeńil pýlemet, mınomet, ár soldattyń óz qarýy bolmasa, atqa tirkelgen, mashınamen súıreıtin aýyr qarýlardyń bári jaıaý men shańǵyshylarǵa, salt atqa mingenderge ilese almaı artta, alysta qalyp qoıdy. Baldaı qyratyndaǵy árbir ózen úlkendi-kishi kólden bastalady. Orys ózenderiniń anasy Volga Baldaıdan jıyrma shaqyrym jerdegi Selıger kólinen, dálirek aıtsa, Svapýshadaǵy aǵash úıdiń túbinen bastalady. Sóıtip, ol teńizge quıady. Orys ózenderi kólden bastalyp, teńizge, muhıtqa tartady. Úshinshi batalón súresimen kele jatqan Redá ózeni de ózi attas kishkene kólden bastalyp, úlken kólge quıady. Odan shyqqan ózen teńizge saıady. Osy ózendi boılap batalón kólge keledi. Oǵan jetkenshe talaı shabýyldar bolaryn sezedi. Jaýyngerlerdiń árbir qımyly — kútpegen jerden tutqıyl shabýylǵa, túngi urystarǵa shaqtalǵan. Ekinshiden, Demánovskige qaraı etetin joldardyń bir de birinen jaýdy júrgizbeý — eń basty mindet. Osy jolda aýyr synnan etpek. Redá kóline jetip, Holmǵa burylmaq. Ol da az qalǵan.

IV

Polıtrýk Rashıt Janǵojın men serjant Davıd Golodeskıı bastaǵan bir top tas joldyń boıyndaǵy qalyń ormannyń ishimen jaılap kele jatty. Kelte tigilgen aq tondy, jalpaq jaýyryndy, myǵym deneli aq sary ádemi polıtrýk pen uzyn boıly, ıyǵy sál eńkishteý, beti Qyzyl, qasy qoıý qara serjant ıin tirese, qatarlasyp keledi. Ekeýiniń de oıynda general Chıstákovtiń «Tas joldyń ústimen tyshqan jorǵalap ótpesin, ózderiń de tas jolmen júrmeńder, kózge túsesińder» degen sózi bolsa kerek, qalyń qarǵa ombylap, áreń kele jatqanyna qaramaı, joldan kóz almaı, qadaǵalap, kezek baqylady.

— Jolǵa eshkimdi shyǵarmaımyn. Qara kórinse boldy, eskertpeı atam! — dedi serjant.

— Joldyń arǵy betimen kele jatqan 2-batalonnyń adamdary bolsa she...

— Báribir...

— Nege báribir bolady? Deniń saý ma?

— Bizdi jaýǵa kórsetýge shyqqan jaýyz dep túsinem.

— Degenmen baıqa! — dep kúldi de, Rashıt óz oıymen ózi bop ketti. Onyń qulaǵyna keshegi urys kezinde saraıda bosanǵan jas áıeldiń daýsy, jaryq dúnıege jańa kelgen, myltyq atylyp jatqanda týǵan sábıdiń ińgálaǵan álsiz úni kelip edi. Ashshy daýys, dármensiz ún júregin qatty tyrnaǵan. Sol daýys, sol ún qulaǵynda shyńyldap turyp qapty. Júregi dirildep, denesi túrshikti. Áıel men balany kóterip, bizdiń eki jaýynger saraıdan jyly úıge ákelip jatqyzdy. Rashıt bul mańda turýǵa shydaı almaı kórshi úıge ketti. Kóńilin muń basyp, bir sát bosady. Kópten beri basyna jolatpaı, oılaýǵa, eske alýǵa dáti shydamaı júrgen aýyr oıdyń qalaı bılep ketkenin ańǵara almaı qaldy. Onyń oıyna sonaý Almatynyń Gogol kóshesinde, 20-úıde qaıaǵan úsh balasy, jary túsip edi. Bala! Úıelmeli-súıelmeli týǵan úsh ul. Qabyrǵasy qatyp, buǵanasy bekimegen balapandar sıaqty jas edi. Osy bir úsh balanyń ákesi bolǵanyna qaramaı komsomolda istegensin be, ózin de jas sanaǵandaı, meıirmen, qushtarlana súımegenine ókinedi. Shynynda, olardy súımep pe edi? Nege súımesin, súıgen, qushqan, talaı-talaı kezek qushaqtap baýyryna basqan. Betine uzaq qaraıtyn. Árqaısysynan-aq óziniń bet-pishinin, qasyn, murnyn, ásirese, sarǵyshtaý ótkir kózin, myǵym dene bitimin kóretin. Sol uqsastyqtaryn kóre turyp, meni de, sheshesin de umytpaǵan eken dep súısinetin. Úsh uldyń sútteı taza qosh ıisi murnynan ketpese, byldyrlaǵan, syńǵyrly qońyraý únderi keıde qulaǵyna jetetin. Daýystary kókeıde saırap, qulaqta shyńyldap kóp turady. Jastyǵym boldy ma, bilmestigim boldy ma, sonda da bolsa júregimdi sarqyp, qushyrymdy qandyryp súıe almadym, jalyqqansha, sharshaǵansha erkeletýge ýaqytym jetpepti-aý! Ákesi Shaımerden Ombydan oqý bitirgen balasyn Almatyǵa shyǵaryp sap turǵanda: «Jas emessiń. Jaspyn dep jasqanba, toldym-boldym dep mastanba, úıli-jaıly bol, óz betińshe tirlik te et, adam bol» dep edi. Bir jaǵynan osy da sebep boldy ma, erte úılendi. Almatynyń Frýnze, Lenın aýdandyq komsomol komıtetinde birge isteıtin jas qyzdar men jas kelinshekter: «Rashıt, áli jap-jas bola turyp, úsh balań bar eken ǵoı» degende, nege ekenin kim bilsin, qyzaryp ketetin. Neden uıalatyn? Endi oılap otyrsa bári beker. Balalaryn saǵynady. Olar qandaı kúıde eken, ósip qaldy-aý, meni umytyp ketken joq pa eken dep oılaǵanda qabyrǵasy sógilip, júregi eljirep eziletin. Keshe oq astynda bosanǵan jas áıel oqıǵasynan keıin úsh balasy kókeıinen shyqpaı qoıdy. Qazir de, omby qardy basyp, qalyn toǵaımen kele jatqanda da basyn torlaǵan osy oı. Naqa bir ishinen qaıta-qaıta aıtpasa attaryn umytyp qalatyndaı, aıat sózi tárizdi. «Bolatym! Maratym! Shamılim!» — dep qoıady. Qaıtalap, ishten de, kúbirlep te aıtady. Aralary eki jastan aspaıtyn úsh bala ata torǵaı tumsyǵyna qorek alyp, uıaǵa jaqyndaǵanda shyr-shyr etip aýyzyn ashqan úrpek jún, mamyq qanat balapandar tárizdi tizilip kóz aldynan ótedi. Keıde, keshegi beıbit kúnde jumystan qaıtqandaǵydaı, úsheýi qaz-qatar tizilip, qoldaryn jaıyp «meni kóter, meni kóter!» — degendeı, sapqa turǵan soldattardaı, boıyna qaraı tirkesip tura qalady. Kókeıdegi sapta úlkeni Bolat — alda, ortanshysy Marat — ortada, Shamıl eń sońynda turady. Búldirshindeı beıkúná bóbekter sol beıbit kúndegideı kóziniń aldyna kep toqtaıdy. San ret túsine engeni bar. «Ózin qansha jas bolsań da balanyń qasıet-qadirin shalǵaıda biledi ekensiń-aý! Bala baýyr etten, degen, shıki ókpe bóbekterim!..»

«Bolatym! Maratym! Shamılim!» dep kúbirlep qaıtalady. Osy bir úsh sóz aıat tárizdi qasıetti ǵana emes, talaı jerde ólimnen, qarsy ushqan oqtan aman alyp qalǵan qudiret syndy kórinedi. Ákesi Shaımerden sonaý Omby qalasynyń túbinen sońǵy jazǵan hatynda: «Bıyl jazda baramyn, Rashıtimnen týǵan nemerelerimdi súıip, maýqymdy basyp qaıtamyn» dep edi. Ol kelip juratyn kóre almady. Oıran bastaldy. Ózi munda ketti. Balalar onda qaldy. Endi oılap qarasa, soǵys degen opat úlkenniń ǵana emes, balanyń, áıeldiń, qarttardyń da ómirine jaraly tańbasyn aıaýsyz basyp jatyr.

«Balalarym ashyǵyp, jalańash qalmady ma eken» dep oılap, onysyn aıaqtap ta úlgergen joq, serjant Davıd Golodeskııdiń:

— Joldas polıtrýk, tas jolmen mashına kele jatyr! — degen daýsy estildi.

Rashıt eń aldymen «jatyńdar» dep aıqaı saldy da, ózi joldyń jaǵasyna qaraı eńbekteı jóneldi. Dúrbisin saldy. Tóbesi jabyq, kishkene jeńil mashına tas jolmen basyp keledi. Artynda qarańdaǵan taǵy mashınalar kórindi.

— Saptaǵylarǵa birtindep, aıqaı-shýsyz jetkiz, meniń komandamsyz oq atylmasyn, únderin shyǵarmasyn! — Ol ózi joldyń jaǵasyndaǵy aryqqa jatty.

Golodeskıı buıryqty jetkizdi de, ózi Janǵojınniń qasyna jata qaldy.

— Quıryǵy uzyn ba dedim. Artynan tizilip, keminde eki-úsh úlken mashına kórinedi.

— Qansha bolsa da jaqyn jibermeı ala almaımyz! Kelsin, jaqyndasyn!

Rossıanyń soltústiginde, batpaqty jerden salynǵan tas joldardyń bári temir jol tárizdi bıiktelip kóterilgen. Eki jaǵy aryqsha. Bul ekeýi sol aryqqa túsken. Oqtyn-oqtyn moıyndaryn qyltıtyp jolǵa qaraıdy. Mashına saqtyqpen jaı keledi. Jol jerden bıiktelip salynǵansyn onda qar qalmaǵan. Joldan sýyrǵan qar aryqshany belden asa kómip tastaǵan. Bul ekeýi qalyń qardy úńgip, ishine engensin jaý túgil, artynda aǵash ishinde jatqan jaýyngerlerdiń ózine kórinbeı qapty. Asyǵa kútkende ýaqyt etpeı, uzaq kórinedi.

Mashına jaılap keledi. Rashıttiń júregi qatty soqty. Demin ishine tartyp jolǵa únsiz qadalǵanda júrek dúrsili ózine estilgendeı týlaýly. Jaý bular jatqan jermen qabattasa bergende Janǵojın tankke qarsy laqtyratyn granatany naq aldyńǵy dóńgeleginiń astyna tastap kep jiberdi. Jeńil mashına lyq ete tústi de, aýdaryla jazdap teńselip baryp toqtady. Osy shaqta Davıd laqtyrǵan granata mashınanyń qorabyna soqty. Álde kimniń shyńǵyrǵan, oǵan qosa qyńsylaǵan daýsy shyqty, Sońǵy mashınalar kele jatqan jerinde tura-tura qaldy. Eshkim shyqpady. Myltyq atylmady.

— Atyńdar, anaý mashınalardan eshkimdi shyǵarmańdar! — dep aıqaılady Janǵojın.

— Qol-aıaǵy muzdap, qar ústinde jatqan jaýyngerler birden ata almady. Áldebir sát únsiz qaldy. Osy shaqta aldaǵy qıraǵan mashınanyń ishinen qyńsylaı úrip, qyzyl baýyr, qara jondy nán ıt arsalaqtap júgire shyqty da bularǵa qaraı tura umtyldy. Rashıt aldynda, qar ústinde atýǵa ázir jatqan pıstoletpen basyp qaldy. Artqy aıaǵynan tıse kerek, óz aıaǵyn ózi tistep shońqaıyp otyra qalǵan. Qyńsylady. Endi bir sátte artyna jaltaq-jaltaq qarap ap, qıraǵan mashınanyń astyna zyp etip endi de, joq boldy.

Qar ústinde, tosqaýylda jatqandardyń oq atýy-aq muń eken, sońǵy úsh mashınanyń ústinen joldy boılap, aǵashty sharlap oq atyldy. Shańqyldaǵan daýystar estildi. Jaý myltyqtyń qaıdan atylǵanyn bilgenmen eshkimdi kórmegen. Tosqaýylshylar dál atyp jatyr, Olar bolsa mashınalardan shyǵýǵa da dáti shydamaı, kabınadan, qoraptan atqylady. Aldyńǵy mashınadan ıtten basqa tiri jan bas kótermedi. Eń sońǵy mashına artymen sheginip bardy da, áreń degende keri burdy. Mashına kelgen jaǵyna qarady.

— Mashınany jibermeńder! Pýlemettiń oǵyn eń sońǵy mashınaǵa aýdaryńdar! — degenshe bolmady, mashına býy men tútinin qosa býdaqtatyp jónele berdi. Ekinshi mashına artymen shegindi. Eki jaqtaýy kóterińki kelgen tas jolda tez aınala qoıý da qıyn. Birinshi mashına tapjylmaı atysty. Alystaı bastaǵan eki mashınaǵa atylǵan oqtyń kóbi-aq joldyń qaptalyna soǵyldy.

— Dáleldemeı atpańdar! — dedi Rashıt.

Ózderiniń qaıda jatqanyn sezdirmeý úshin Rashıt pen Davıd oq atpady. Dúrbimen syǵalap jatqan polıtrýk «qap, analar ketti-aý» dep tistendi. Biraq olar ketpedi. Oq jetpes jerge deıin shegindi de toqtady. Mashınadan qarǵyp-qarǵyp soldattar túse bastady. Avtomattaryn, pýlemetin kezenip, jolǵa, joldyń boıyndaǵy aryqshaǵa tústi de, beri qaraı jyljydy. Rashıt naǵyz aıqastyń endi bolatynyn uqty. Bir toby aryqpen, endi bir bólegi jol ortasynda qańqıyp turǵan mashınany panalap jaqyndaı túsken.

— Davıd, — dedi Rashıt, — analar jaqyn kelgenshe myna mashınadaǵy pýlemettiń únin óshirý qajet! Sen alǵa jyljy. Jaqyn bar. Ózi bıikte tursa, mashınadan seni ata almaıdy. Avtomatpen, yńǵaıy kelse granatamen joq et! Po-plastýnsk...

Aq halat kıgen uzyn serjant aqsha qardyń ústimen jylansha sýsyp kete berdi. Otyz-qyryq adymdaı bardy da kabınany, qorapty dál kózdep, oqty tógip-tógip jiberdi. Pýlemet úni jym boldy. Bes-alty nemis qoraptan qarǵyp tústi de kómekke kele jatqandarǵa qarsy júgirdi. Mashına qozǵalmady. Serjant tapsyrmany oryndap, qaıta keldi. Ekeýi bir-birin únsiz uqqandaı qatar jatyp bas ızesti. Jaý oq boıy keldi. Tosqaýylda jatqan topta ún joq. Jaý jyljyp, jaqyndaı tústi. Jaýyngerler jappaı oq tókti. Jolǵa, aryqqa elikteri men jaralylaryn tastap jaý tym-tyraqaı qasha jóneldi. Olar mashınalaryna jetip úlgermeı qarsy aldynan jol ústinen avtomattaryn kezenip, tas joldyń oń jaq jaǵalaýymen kele jatqan kórshi batalónnyń jaýyngerleri «ýralap» shyǵa keldi. Jaý qolyn kóterdi. Bular da tas jolǵa lap qoıdy. Rashıt pen Davıd atyp turdy da, aldyńǵy jeńil mashınaǵa keldi. Nemis maıory qanshyq ıtti qushaqtap, basyn súıegen boıy naqa bir tiri adamdaı qatyp qapty. Shofer bolsa rúlden qolyn jaza almaǵan. Ekinshi arlan ıt mashına astynda kózi qutyrǵandaı qyzaryp, jaraly aıaǵyn álsiz jalaıdy. Turýǵa, aıbat shegýge dármensiz.

Bular maıordyń dokýmentterin aldy da, mashınany ishindegi úsh ólikpen birge eki aýnatyp, úlken joldan aryqshaǵa qulata saldy. Aqsaq arlan áreń jyljyp, qulaǵan mashınanyń yǵyna baryp jatty.

Jaýdyń eki mashınasyn qıratyp, eki mashınasyn, bir rota soldatyn qolǵa túsirgensin, batalón joryq jolymen qaıta ilgeriledi.

Keshki tynysta Janǵojın nemis maıorynan alǵan buıryq pen soǵys kartasyn batalón komandıri aǵa leıtenant Fedúnınge tapsyrdy. Jaý Poddoreden shyǵypty. Baılanysy úzilgen, keshegi joq bop ketken tobynyń taǵdyryn bilýge, kómek berýge, azyq-túlik, qarý-jaraq ákele jatqandar eken. Munyń bárin bilip alǵansyn:

— Jaqsy qyzmetterińe raqmet! — dedi batalón komandıri.

Tóńiregine qarady.

Buǵan eshkim jaýap qatpady. Serjant Golodeskıı ǵana polıtrýkti shyntaǵymen túrtip: «Buıyǵy dos serpindi, qanat qaqty», — dedi Muny Rashıttiń ózinen basqa eshkim estigen joq.

— Bul ne qaljyń? — dedi ol.

— Óz sózińiz ǵoı. Serpine qanat qaqqanyńyz ras emes pe?

Jalǵyz bul emes, jaýyngerlerdiń «áne, bizdiń polıtrýk kele jatyr» deýdiń ornyna «áne, moı grýstnyı tovarısh kele jatyr» degenin ózi de bir-eki ret estip qalǵan. Solardy taratyp júrgen myna qýlar ekenin sezdi de, mıyqtan kúlip qoıdy.

V

Búgingi urysta, odan sońǵy joryqta sharshaǵanyna qaramastan Rashıt kópke deıin uıyqtaı almady. Ormanshynyń úıine jatyp edi. Peshi túzý, úıi jyly eken. Syrttaǵy qaraýyldar saǵat saıyn aýysyp turdy. Saqtanatyn, elegizetin eshteńe bolǵan joq. Biraq peshke jaqyn turǵan temir kerýettiń ústinde uıyqtaı almaı dóńbekship kóp jatty. Basyna áldeneler, buryn beıbit kúnde kirip-shyqpaıtyn oılar tústi. Soǵys degen adamdarǵa tym qatal úkim eken. Bir ǵana soǵysýshylar taǵdyryn órt shalyp qoısa bir sári ǵoı. Soǵys degen alapat dert sıaqty. Soǵys oty ystyq sary jalyn tilin jalaqtatyp, bútin tóńiregin ajdahadaı jalmap-jep, qyryp-joıyp keledi. Ol eshteńeni aıamaıdy, onyń eshteńege meıiri túspeıdi. Joıa beredi, joıa beredi. Adamdy, adam urpaǵyn ǵana emes, soǵys kózine ilinip, qyryna alǵannyń bárin jalmaıdy, jaralaıdy, joıady, múgedek etedi. Bomby túsip, myltyq atylyp, tóńirekti órt basyp jatqanda shyńǵyryp kisinegen, kózinen jas parlaǵan jylqyny Rashıt talaı kórdi. Úlken tostaǵandaı kózi móltildegen ystyq jasqa tolady, sharasyna syımaı móltildep, egiledi kelip, egiledi. Aldyńǵy kúni Fedúnınniń astyndaǵy boz attyń jambasyna oq tıdi. Ol qalyń qarǵa kúrs etip qulap tústi. At qaıta turmaq bop áldeneshe ret yshqynyp, jan daýysyn sap, shyńǵyrdy. Aqyrynda bolmaǵansyn basyn kóterip, kóziń jasqa bulap, ıesimen, onyń qasynda turǵan tanystarymen qoshtasty. Aǵashtar, dińgegin oq tesip, butaǵyn opyryp ketken aǵashtar jarasynan qandaı qymbat shyrynyn tógip, damylsyz jylap tur. Keshegi tas jol ústindegi urysta úlken joldy kesip ótip, artyna jaltaq-jaltaq qarap qasha jónelgen orman túlkisi qandaı sasty eken. Ol sonda osynsha oq, osynsha adam meniń jyly terim úshin oq atty, sol úshin qyrqysyp jatyr dep oılady ma eken? Ne dep oılasa o dep oılasyn, áıteýir kópten beri dúnıeniń tynysh emestigin túlki ekesh túlki de bilip ketti. Keshegi nemis maıorynyń qorǵany bolǵan eki ıttiń biri — ormanda jol ústinde jaraly kúıinde qaldy.

— Ol ıt endi Berlınge múgedek bop qaıtady, — dedi Davıd sonda kele jatyp.

— Qaıtqany qalaı?

— Qaıtady. Aıaǵynyń jarasyn jalap jazady. Aqsańdap eline qaıtady.

— Jol taba ma? — degen Rashıt tańdanyp.

— Tabady, oǵan qam jemeńiz.

«Qalaı tabady» degendeı Rashıt buǵan ol kúni onsha mán bermegen. Jańaǵy bir túlkiden soń onyń kóz aldyna óz qolymen, pıstolettiń jalǵyz oǵymen aıaqtan atqan sarybaýyr, qara jon, qamys qulaq arlan ıt keldi. Armanyn aıtyp, jany aýyrǵanyn muń etip shaqqandaı qatty qyńsylaǵan edi ol. Naýryzbaev atyp ketemin dep avtomatyn kótergende, ony toqtatqan da Rashıt. «Ony endi qoı, oq shyǵyn etpe, oǵan osy jaza jetedi» degen.

Ol sharshap áreń uıyqtady. Kózin juma bergende kóz aldyna ıt kelgen. Jaqsy oımen jatsań jaqsy tús, jaman oımen jatsań jaman tús kóresiń degen ras pa eken? Qansha uıyqtaǵany da esinde joq. Túsi me, óńi me, ony da jóndep uǵa almady. Áıteýir daladan Ivanovtyń sypyra sybap kele jatqan aıqaıy estildi.

— Qarǵys atqandar! Qansha aıtasyń, esinde turmaıdy, mısyzdar! — dedi Ivanov. — Endi senderdiń qardyń astynda jatqan ólikterińdi kim sanap júredi. Pálen jaýdy qyrdyq deıdi, naǵyletter! Odan da oq atpaı, bárin ıtine deıin tiri almaısyńdar ma? Ásirese, maıordy eki qanshyǵymen Chıstákovtiń aldyna aparsań qandaı maqtan! Eneńdi uraıyn kók mılar, endi men generalǵa nemdi kórsetip, tamasha jeńisti qalaı baıandaımyn? Sense jaqsy. Al, senbese, sen ıtterdi shynjyrlap aldyna alyp baramyn. Tórt mashına, qyryq nemis, bir maıor, eki ıt! Al, qol qoı!

Konstantın Fedúnın degen óte bıazy, kishipeıil, sabyrly jigit. Ol Ivanovtyń aıqaıyna shydap ta baqty. Eń sońynda generaldyń atyna jazǵan málimdemede polıtrýk Janǵojın men serjant Golodeskııdiń atyn atap, sol urysty jaqsy basqarǵanyn atalyq degendi usyndy. Biraq, anaý odan saıyn lepirip ketti.

— Bárin tirideı qolǵa túsirmegensin, ásirese, qanshyqty, maıordy tiri almaǵansyn, ol ekeýin atap aıtpaq túgil, kózime kórinse basyn alam, ıttiń kúshikteriniń...

Endi uıqy joq ekenin bildi de, Janǵojın ornynan turyp, syrtqa shyqty. Kózin ýqalap ashyp, jaı kele jatqan aq tondy, orta boıly aq sary jigitti ol Fedúnın aıtyp turǵan ekeýdiń biri dep oılaǵan joq. Tonnyń ashyq jaǵasynan saıası qyzmetker dárejesin kórdi de:

— Joldas polıtrýk, endi budan bylaı keshegideı urysta jaýdy qolǵa tirideı túsirýge buıyramyn. Sen oǵan qalaı qaraısyń? — dedi Ivanov.

— Oǵan eshqandaı buıryqtyń keregi bolmas, joldas podpolkovnık. Ol jaǵdaıǵa, jaýdyń minez-qulqyna baılanysty nárse ǵoı! — dedi Janǵojın.

— Má, saǵan kerek bolsa, psıholog! — dep kópire-kópire biraz jerge bardy. — Keshegi jabyq mashınadan eki ıtpen otyrǵan maıordyń psıhologıasyn sen qalaı biler ediń?

— Men onyń psıhologıasy; túgil, mashına ishinde kim otyrǵanyn, qansha adam otyrǵanyn da bilgenim joq, bilgim de kelgen joq.

— Ie, sóıtip, ony óltirgen sen be ediń? — dep bajyraıa qaldy. — Mine, saǵan psıholog, polıtrýk, erteń komısar bolatyn polıtık! Nege sen, ony tirideı almadyń? Kartasy men buıryǵynan basqa ózin de qosa saıratyp, ábden kóp málimet alatyn edik. Seniń kóregendigiń qaıda, ashyq aýyz?!

Janǵojın zilmen qarady oǵan.

— Baıqap sóıleńiz, joldas podpolkovnık, men sizge bala emespin, kez kelgen jerde oryndy-orynsyz sóge beretin kim edim sizge. Jabyq mashınanyń ishinde kim otyrǵanyn ózińiz qaıdan biler edińiz? Men mashınany toqtattym. Dóńgelektiń astyna granata tastadym. İshinen adam emes ıt shyqty. Serjant ekinshi granata jiberdi. Bári osy...

Zilmen, salmaqpen aıtqan aýyr sózden soń podpolkovnık únin báseńdetip:

— Budan bylaı este bolýdy buıyramyn! — dedi.

— Bilmeımin, joldas podpolkovnık, nemistiń janyn saqtaımyn dep sizge ýáde bere almaımyn...

Rashıt tańerteńgi saıası habardy ótkizýge soldattarǵa bet aldy:

...Bizdiń dıvızıa jaýyngerleri keshegi urysta jaýdan júzden asa eldi mekendi bosatty. Kóptegen jaý qolǵa tústi. Ondaǵan mashına qarý-jaraq aldyq. Urysta ólgen maıordyń qaltasynan osy aımaqtyń qorǵanys kartasy tabyldy. 23-polk Poddoreni aldy, búgin túnde...

VI

Fedúnın batalóny tas jol boıyndaǵy alǵan baǵytynan aınyǵan joq. Bir jetideı bopty, kileń jol boıynda shaıqasty. Jaýyngerler jol boıynda aıqasýdyń ádis-aılasyn, amal-tásilin bilip qalǵan. Kóp rette-aq shyǵynsyz qatty urystar júrgizdi. Polk komsomol komıtetiniń burynǵy sekretary, Rashıttiń qurdasy aǵa leıtenant Konstantın Fedúnın eń alǵashqy kúngi urysta saptan shyqqan batalón komandırin joqtatpaı keledi. Oıy da, sabyry da bar eken. Ony Rashıt endi uǵa bastady. Ekeýi bir-birin Almatydan, komsomol qyzmetinde júrgende bilgenmen, naq osy bir jeti-segiz kúndegideı uǵysqan da, túsinisken de emes-ti. Qıyn kúnde adam tez uǵysady eken-aý dep túıgen ol.

Jol jaǵasyndaǵy qalyń ormanmen Holmǵa tikeleı bet aldy. 3-batalon Poddoreni aınalyp ótti. Erteden aýdan ortalyǵy bolǵan asa úlken eldi mekendi alǵan 23-polk. 30-polk olardyń shabýylyn qýattap, jaýǵa ekinshi, oń jaq búıirden shabýyl jasady.

Batalónnyń aldaǵy barlaýshy tobynan baılanysshy keldi.

— Aldaǵy qalyń aǵashtyń ishinen tas jolǵa qaraı on shaqty arbaly kele jatyr! — dedi ol.

— Bizdiń adamdar qaıda?

— Tosqaýylǵa jatty.

— Joryqty toqtatpaıyq. Biraq jaılap, saq júrsin! Al ózimiz alǵa keteıik! — dedi de, kombat bastaǵan bir top komandırler men serjanttar alǵa shyqty.

— Ormandaǵy jolsyzben fashıser júre almaıdy. Bul basqa bireýler, partızandar bolar, — degen Rashıt boljaýy dál keldi. On arbaǵa azyq-túlik, kıim-keshek artqan sabaýdaı on bes jigit jaýdyń eń jaqsy qarýlaryn asynǵan.

— Partızandar shtabynyń arnaýly buıryǵymen júrmiz. Basty maqsat — Lenıngradtaǵy halyqqa kómek jınaý. Maksımovka degen kishkene selodan shyqtyq. Bizdiń álgi selodan shyqqanymyzdy jaý sezip qaldy. Qýýǵa dáti shydamady. Orman, qalyń qar. Sodan qaımyqty. Endi oılap kelemiz, selo turǵyndaryn jaýyzdar qyryp jatqan bolar! — degen boljaý aıtty top bastyǵy. — Kómekke barar kúshteriń bolsa, at-arbany osy jerge toqtatyp, sizderdi álgi seloǵa bastap barýǵa da ázirmiz. Selo mynaý jigittiń týǵan selosy, sonda áke-sheshesi, týystary bar. Ózi bastap barýǵa ázir.

Partızan bastyǵy toptyń eń sońynda kele jatqan óńi juqa, aq qaıyńnyń shybyǵyndaı, ózi jas, aqsary jigitti kórsetti.

— Seniń atyn kim? — dedi Rashıt odan.

— Andreı!

— Andreı, seloda qansha úı, qansha adam bar?

— Otyz úı bar. Adam az. Kóbi ketip qalǵan. Qarttar, kempirler, balalar, ne bári qyryq shaqty adam bar, — dedi Andreı.

— Osy aradan qansha shaqyrym?

— Tórt-besteı.

Áldeqaıdan kúrsildegen myltyq daýsy shyǵyp jatty. Andreı erni dirildep artta qalǵan jolyna qarady.

— Sendershe, Maksımkaǵa qansha jaý keldi?

— Otyz shaqty. Úı basyna bireýden...

— Batalónnyń bir rotasyn buraıyq! — dep Janǵojın kombatqa qarady.

— Álgi aıqaıshyl bilip qalsa, meniń buıryǵymsyz ne istedińder dep mıdy jeıdi ǵoı.

— Tórt shaqyrym, ol bizge tıisti jer, ony da oıla! — dedi Rashıt, — meniń alaqanym qyshyp turǵan joq. Myna jigittiń sury qashyp, óńi ózgerip ketipti. Birdeńeni sezip tur-aý deımin. Bárin qyryp ketpesin, qol ushyn bereıik. Asyǵaıyq.

— Óziń barasyń bastap, — dedi kombat.

— Baramyn!

Janǵojın on bes jaýynger, bes partızandy alyp Maksımovkaǵa jóneldi.

Andreıdiń qalshyldap, óńi buzylyp, úreılengenindeı-aq bar eken. Otyz úı otyz jerde alaýlap janyp jatyr. Kókala tútin, jalaqtaǵan sary jalqyn jalyn. Selo ý da shý, aıqaı, atys.

— O, jaýyzdar, bárin, túgeldeı joıypty! — dep Andreı esinen tanǵan adamdaı basyn qos qoldap ustap, qarǵa qulap tústi de aýnap jatty. — Bárin qurtypty. Sheshem, ákem, bárin, bárin óltirdi.

Endi bir sátte ol jatqan jerden atyp turyp, avtomatyn tóbesine kóterip, seloǵa qaraı tura júgirdi. Aldy-artyna qaramaı janǵan órtke qaraı zytyp barady.

— Toqta! — dep Janǵojın aıqaı saldy. Ol artyna qaramady. — Toqta! Áıtpese atamyn!

Andreı oqqa ushqan adamdaı jalp etip qulap tústi de, qardy sheńgeldep aýnaı berdi, aýnaı berdi. Ekinshi partızan Vasá baryp, Andreıdi ustap, basyn kóterdi. Jaýyngerlerge seloǵa jan-jaqtan andyzdap, jeke-jeke shabýyldaýǵa ruqsat berdi. Rashıt úsh jaýynger, álgi bes partızanmen jaýdyń sheginetin jaǵyna qaraı júgirdi. Jenil mashınaǵa, motosıklge mingen jaý selodan zyta jóneldi. Atyspady. Bas saýǵalap bara jatqan otyz shaqty adamnan eń sońǵy eki motosıkldegi alty adamdy polıtrýktiń ózi-aq murttaı ushyrdy. Qaıǵyǵa batyp, qazaǵa ushyraǵansyn aıtý qıyn, áıtpese, jaýdyń kóbiniń aman ketip qalýyna Andreı kináli sıaqty. Bir sátte sheshiletin aıqas edi. Óziniń kúıinishin ustaı almaı, onyń bóget bolǵany bar. Janǵojın qatty ókindi.

Selo ishindegi bolǵan sumdyqty kórgende osynda áke, sheshesi, baýyrlary bar Andreı túgil basqalary da esinen tanyp, jyndanyp kete jazdady. Rashıt jaman tús kórip, shoshyp oıanǵandaı, kózi sharasynan shyǵyp, siresip turyp qalǵan. Syrtyna maıy shyqqan jýan-jýan shyrshalardan jasalǵan bóreneli úıler ústine munaı shashqandaı sartyldap, laýlap jatyr. Shatyrlar satyr-sutyr etedi. Gúrs-gúrs qulaıdy. Eń sumdyǵy osyndaǵy bar shaldar men kempirlerdi, jas balalardy selonyń naq ortasyna qoısha ıiripti de, birin qaldyrmaı atyp tastapty. Endi bolmaǵanda, jaýyngerler bes-on mınýt keshikkenniń ózinde ólgenderdiń ústerine maı quıyp, óliktiń bárin órtep ketpek eken. Shashyp úlgere almaǵan suıyq maılar qurbandardyń qasynda qapty.

Andreı áke-sheshesiniń, olardyń qasynda jatqan inileri men qaryndastarynyń óligin taýyp aldy. Alǵashqydaı emes, qatýlanyp ketken be, áldeneni aıtyp, kúbir-kúbir sóılep júr. Árqaısysynyń basyn súıep, betine úńiledi.

— İshinde tiri qalǵandar bar ma? Sony túgel qarap shyǵyńdar! — dep Janǵojın partızan jigitterdiń qasyna eki-úsh adam jiberdi. Bir kezde taǵy da Andreıdiń jan daýsy shyqty. «Ýra! Maksımovkanyń bir azamaty tiri qapty!» dep aıqaı saldy.

Ár kezde-aq qalypty shaǵynan ózgermeıtin, oqys minezi joq Rashıtke myna partızan esinen adasqandaı bop kórindi.

Tiri qalǵan jalǵyz azamatty jaýynger Qydyrbaı Naýryzbaev kileń ólik arasynan qos qoldap, kókiregine basyp alyp shyqty. Bet-aýyzy, ústi-basy qan-qan. Bala kózin áreń ashyp-jumady. Tóńiregine qarady.

— Qol-aıaǵy, denesi bútin! Basqalardyń qany shashyraǵany bolmasa, jarasy joq-aý deımin, — dep qoıady kóterip kele jatqan jaýynger Naýryzbaev.

— Bul meniń soǵysta, sonaý Qara teńiz jaqta júrgen aǵamnyń balasy Vaná ǵoı! — dep qalbalaqtaıdy Andreı. — Endi jetedi, ózimmen birge áketem.

Qydyrbaı on-on birge endi ǵana jetken jas balany janyp jatqan úıdiń otynyń qyzýly jerine ákep sheshindirdi, denesin qarady. Oq tımegen. Qulaǵan ólikterdiń astynda qalǵan. Álde bireý, atasy ma, ájesi me, ózim ólsem de osy qalsynshy dep, bútin denesimen balany qorǵady ma eken? Osy bala úshin óz denesin oqqa tosyp elimge bas baılaǵan bireý baryn Rashıt te sezdi. Osy oıyn anyqtaǵysy kelgendeı oqıǵa bolǵan jerge keldi de, Andreı men balany birinshi tapqan Qydyrbaıǵa qarady.

— Káni, kórsetińder, balany qaıdan, kimniń qasynan aldyńdar?

— Mynaý bir kári áıeldiń tonynyń etegine oralǵan. Kempir qoltyǵynyń arasyna tyǵypty. Ájesi bolar! — dedi Naýryzbaev.

— Bul meniń sheshem ǵoı! — dedi Andreı.

Janǵojın buryla berip:

— Partızan joldastarǵa myna jatqan qurbandardy jerleýdi buıyramyn. Biz jaýdyń sońyna túsemiz. Balany ózimizben birge ala ketemiz.

— Joq, men Vanány senderge bermeımin. Ózim alyp ketemin! — dep Andreı bularǵa tura umtyldy.

— Toqta! — dedi Janǵojın, — oılasaıyq, bul bala qaıda bolsa ólmeı, tiri qalady? Soǵan kóz jetkizsek bolǵany. Sender balany óltirip alasyńdar. Sýyqtan-aq óledi. Aqyldy bol, aıqaılaı berme, Andreı.

— Joq, endi, sender ózimniń aǵamnyń balasyn ózime bermeısińder me?

— Bermeımiz! — dedi balany ólik arasynan alǵash alyp shyqqan Qydyrbaı, — bul balanyń tiri ekenin alǵash kórgen men. Sen jerden jeti qoıan tapqandaı aıqaı saldyń.

— Oı, shirkin, mynaý óz baýyrymdy ózime bermeımin deıdi. Osynyń yzasyna bola-aq, baladan aıyrylmaımyn.

— Andreı, sen tentek bolma! Bul jer áli jaýdyń tyly. Biz ketkesin, jaý sendermen, partızandarmen qaıta soǵysady. Balany óltirip alasyńdar. Biz alyp ketemiz. Búginnen bastap bul balanyń ómiri saqtaldy deı ber. Óziń tiri bolsań, iniń jeńisten keıin Maksımkaǵa qaıtyp oralady.

Andreı úndemeı qardyń ústine otyra ketti. Vanány Naýryzbaevtyń aq tonynyń etegine oraǵan on bes jaýynger janyp jatqan selodan uzaı berdi.

Art jaqtan álde kimderdiń tars-turs myltyq atqany estildi. Aldan, biraq, alystan pýlemettiń uzaq atysy shyqty. Tórt-bes «ıýnker» janyp jatqan seloǵa qaraı baǵyt aldy. Bulardy baıqamady. Álde qaıtarda soqqysy keldi me eken? Áıteýir, tóbeden zýlap, eki-úsh metr bıiktikten óte shyqty.

Andreımen birge júrgen bes partızannyń myltyq atqany taǵy estildi. Jaý samoletin atty ma eken?

— Andreı atyp jatyr, — dedi bireý.

Samoletter tez oraldy. Bulardy kórmegen. Biraq, bulardyń jol boıymen ketip bara jatqan aldyńǵy, ári negizgi tobyn eki-úsh ret shúıilip, pýlemetten atqylady. Bular toqtamaı, júrip keledi. Samoletter qaıta oraldy. Shamasy ormanmen jyljyǵan áskerlerdi kórip qaldy. Kóterile berip, bomba tastady. Onyń bir-ekeýi eshkim joq, tas jolǵa, bir-ekeýi ormanǵa tústi.

VII

Qar sýyrdy. Kisi boıyndaı jaıaý borasyn soqty. Orman ishi bir deńgeı tynysh. Budan bir saǵat buryn batalón jańa buıryq alǵan. Bul buıryq boıynsha alda turǵan Holm qalasyn qorshaý maqsatymen dıvızıanyń eń negizgi kúshi — eki polk, eki batalón tas joldyń oń jaǵyna shyǵýǵa tıis. On toǵyzynshy polktyń úshinshi batalónyna berilgen tapsyrma óte jaýapty. Bular Holmnan shyǵyp Loknáǵa ketetin tas jolǵa birinshi shyǵyp, jaýdyń tylymen baılanysyn úzýi kerek...

Tútegen aq boranǵa qaramaı, bir-biriniń eteginen, arqasyndaǵy qapshyǵynan ustap, joldyń on jaǵyna bet aldy. Joldan óter jerde Janǵojınniń buıryǵymen serjant Golodeskıı Vanány batalónnyń aǵa adútanty Masaqbaevqa tapsyrdy.

— Etek-jeń endi keńidi. Buıryq oryndaldy! — dedi Davıd Janǵojınǵa. ... — batalóndy aǵashqa kire beriste qýyp jettik. — Bala esin jıyp, tamaqqa toıǵansyn, senderden qalmaımyn dep álek salmasy bar ma! Jylap qaldy. Ekinshi klasta oqyǵan eken. Bárin biledi. Pysyq bala eken.

— Sen selony kelip órtegen, adamdardy atqan soldattardyń bastyǵyn ustap alyp, saǵan kórsetsek tanısyń ba? — dese:

— Tanımyn. Basynda tankısterdiń shlemi tárizdi qulaqshyny bar, — deıdi.

— Taǵy nesin bilesiń?

— Sol jaq betinde tyrtyǵy bar. Oq emes, pyshaq kesken, — dep qoıady bala.

— Atyń kim? — dedi Masaqbaev ony tizesine otyrǵyzyp jatyp.

— Ivan...

— Endi seni biz «Ivan Masaqbaev» deımiz, — dep edi, bala unatpaı qaldy. Biraz turyp, artynsha:

— Men Ivan Mıhalenkovpyn! — degeni bar emes pe. — Sonymen Ivan Mıhalenkovty shtabqa tapsyrdym.

— Durys sharýa bitirdiń, Davıd! — dedi Rashıt, ózi kúrsinip aldy, serjantqa tesile qarady. — Meniń sezýimshe aldaǵy úlken tapsyrmany oryndaıtyn shaqqa jaqyn qaldyq. Búgin joryqtyń bastalǵanyna toǵyzynshy kún. Holm qalasy meniń kartam boıynsha jeti-aq kılometr jerde.

— Odan ári ne bolady?

— Ne bolady. Holmdy qorshaımyz. Kalının maıdanynyń áskerlerimen qosylamyz. Osy sapardaǵy maqsat osymen bitedi.

— Qıyny artta qalypty ǵoı! — dedi serjant Rashıtke qarap.

— Qıyny artta ma, alda ma, erteń kóremiz! — dedi polıtrýk.

Bul ekeýi batalónnyń aldyńǵy sapynda kópke deıin dara júrip otyrdy. Bulardy, aǵaıyndy eki Bazaevty qasyna ertken serjant Sınısyn almastyrdy. Janǵojın men Golodeskıı birte-birte keıindeı berdi. Bul ekeýi kópten-aq syrlas. Bir-birin jaqsy uqqan. Arada qaljyńy da bar. Bulardyń arasynda aıtylmaǵan syr da qalmaǵan. Biri Ombyda týyp Almatyǵa kelse, biri Kıevte týyp, Talǵarda turǵan. Sonaý Moskva túbindegi shaıqasty, odan Soltústikke joryqty birge ótkizdi. Talaı urysta bir-birin synap ta, baıqap ta kórdi. Ekeýiniń de kózi jetken bir shyndyq bar: Batyrlyq degenniń ózi eń aldymen sabyr, ádis-aıla. Mine, ekeýi on kúnnen beri sonaý Staraıa Rýssa túbinen joryq sap birge keledi. Kórgen azap ta, jaqsy men jaman da, tipten jegen tamaq pen jatar oryn da bir.

Ekinshi shyndyq bar: qıyn kúngi, soǵystaǵy dos — naǵyz dos. Ekeýi jeke turǵanda Janǵojın buǵan «Moı grýstnyı tovarısh» dep qoıady. Bul sózdi Davıd bolsa Rashıttiń ózine ekinshi, qosymsha at etip qoıǵan. Kóńildi kezinde Rashıttiń ózi de kileń «buıyǵy dos, samarqaý qanat qaqty» deıdi. Davıd ózinshe «Buıyǵy dos» degennen basqasyn aıtqysy kelmeıdi.

Qar basqan, muz qatqan daladan etip, kózge túrtse kórgisiz túleı ormanǵa endi. Biraz júrip toqtady. Aınala shep quryp, qaraýyl qoıyldy. Fedúnın men Masaqbaev bastaǵan batalón shtaby bulardy naq osy arada qýyp jetti.

— Boranǵa, jelge qarsy tym qatty júrdińder, biz senderdiń qaralaryńa áreń ilesip otyrdyq, — dedi aǵa leıtenant Masaqbaev.

— Naǵyz joryqshyl ekensińder! — dep batalón komandıri de qatty rıza bolǵanyn aıtty.

Batalónnyń úlken-kishi, bar komandıri birge otyryp tamaq jedi. Astan soń orman ishinen úlken «aq qala» salyndy. Qardy úıip, odan úńgir jasalǵan. Árbir úńgirge shyrshanyń butaǵy tóseldi.

Rashıt pen Davıd birge jatty. Kópke deıin uıyqtamady. Qardan jasalǵan úıdiń ishindegi áńgime jaı kúńgirlep, edáýir uzaqqa sozylǵan.

— Apyraı, shynymdy aıtsam eń alǵashqy ret bolar-aý, jaýdyń alǵy shebin buzyp ótetin kúngi qoryqqanymdy kórseń, — dedi Rashıt, — sol kúngi, ásirese, Sokolovo túbindegi urystardan soń kóńilim ornyna túse bastady. Buryn soǵys kórmegen jas jigitter sol kúni tamasha erlikter jasady emes pe?

— Ne boldy sonsha?

— Volgapkın rotany sapqa turǵyzyp, endi úlken urys bolatynyn túsindirip tur eken. Meniń kózim saptaǵylarǵa túsip ketti. Qarasam, qudaıym-aý, bári birdeı, saqal-murty áli jóndep shyǵyp ta úlgirmegen shybyqtaı jas jigitter eken. Soǵys túgil, jeńdi tóbeles kórmegen, áli qabyrǵasy qatpaǵan jastar. Bir sát, meni qorqynyshty oı bılep áketti. «Qudaıym-aý, mynadaı kógen kózdermen qandaı urysqa túsip, qalaı jeńesiń?» dedim ishimnen. Jasyrmaı aıtsam, sol kúni men jaýdyń alǵy shebin buzyp ótpek túgil, jaýǵa qarsy bir oq ata almaı, bir qarys ta alǵa basa almaı, bárin túp-túgel qyryp alady ekenbiz dep túıgenmin. Joq urys kezde jaı múlde ózgerdi. Jigitter myqty eken, erlik kórsetti. Adam degen qyzyq eken-aý! Qyzyna kele, janyna tıse, namysqa shapsa er bop ketedi eken. Ondaıda kúshtiń, qýattyń qaıdan shyǵyp jatqanyn bilmeısiń de...

Osy shaqta ol keshegi ótkizgen saıası áńgime-habarlamasyn esine túsirdi. Onda ol dıvızıanyń Málik Ǵabdýllın, Vladımır Belov, Tólegen Toqtarov syndy batyr jigitteriniń erligin baıandaǵan.

— Soǵys adamǵa qosymsha kúsh bere me dep men de oılaımyn. Ásheıinde buıyǵy júrgen jigitterdiń ózi urys kezinde ózgerip sala beredi.

— Kúsh emes-aý, álde kúsh pe eken, áıteýir soǵysta júrgen adamǵa kúreskerdiń jigeri, qýaty paıda bolady. Mine, ekeýmiz, tipti bútin batalón qardyń astynda jatyr. Beıbit kúnderde mundaı bolsa, erteńine osylardyń teń jartysy kók jótel, qalǵany tymaý bolyp shyǵa keler edi. Tańerteń qara da tur, basy aýyryp, baltyry syzdaǵan birin kórmeısiń, sýyt tań asyrǵan qur attaı oınap shyǵa keledi.

— Ǵajap-aý, ózi, naq solaı; Al munda da bir qupıa syr bar ma?

— Qupıasy sol, menińshe bar ǵoı, kúnde ólimmen betpe-bet kelip, ólmeske bekingensin, jeńemin dep talpynǵansyn, qýatty bop ketedi. Adamǵa ózgeshe bıik múdde — maqsat deımiz be, paıda bolady. Sol maqsat anaý-mynaý aýrý-syrqaýdy jeńedi. Bul bir me, al ekinshi, árıne ózimshe aıtsam, adamnyń boıynan aýrý-syrqaýǵa qarsy qýat shyǵady. Sen oılama, jaýdyń qardaı boraǵan oǵyna qarsy shyqqan soldat ólemin dep barmaıdy, sol aranyn ashqan ólimdi jeńemin dep umtylady.

— Oı, joldas polıtrýk-aı, aıtasyz-aý! Jaılap otyryp qunjıtyp jiberesiz. Siz komsomolda istedim deısiz. Menińshe, siz qyzý qandy komsomoldan góri, salmaqtysyz, ıe, partıa qyzmetkerlerine uqsaısyz.

— Komsomol partıaǵa jaqyn ǵoı. Partıa qyzmetine, qalalyq komıtetke aýysýǵa anket toltyrǵan kúnniń erteńine soǵys boldy. Sur shınel kıip, qarý asynyp shyǵa keldim.

— Mine, kórdińiz be, men de tanımyn adamdy.

Budan soń Rashıt Sokolovo túbindegi qorqynyshynyń birte-birte qalaı seıilgenin anyqtaı túskisi kelgendeı, ózi kórip júrgen jas jigitterdiń erligin, urystaǵy sabyry men aılasyn aıtty. Maǵan Proshkın unaıdy dedi. Ol anaý kúngi jol ústindegi urysta sol qanatta, eń shette jatqan. Ol atys bastalǵan boıda-aq kileń sońǵy mashınany kózdep, sony nysanaǵa aldy. Onyń oıyn polıtrýk uǵa qoıdy. Eń artqy mashınany isten shyǵarsa, alda, ortada turǵan mashınalar aınala almaıdy, kete almaıdy. Jol tar, eki jaǵy bıik aryqsha. Joldan shyqqan mashına joldyń eki betindegi sý tartatyn aryqshańa qulaıdy, ne turyp qalady. Batalón komandıri de oǵan unaıdy eken. Áli jas. Túbinde ustaz bolýǵa laıyq, oıy bar jigit. Óziniń shama-sharqy jetpegensin emes, oılasqandy, aqylǵa salyp keńeskendi táýir kóredi. Soǵysqa deıin Almaty aýyl sharýashylyq ınstıtýtynda oqypty. Mamandyǵy agronom, nemese, aǵaıyndy Bazaevtardy nege aıtpasqa, ekeýi de oqýy az, aýyl jigitteri, biraq barynsha adal, aq kóńil, elgezek, paıymdy... Jaqsylyqov, Naýryzbaev, Ábilevter she...

— Aqyr soǵysqasyn deımin, keıde ishimnen, osyndaı jaqsy jigittermen qarýlas bolǵannyń ózi ǵanıbet eken, — dedi ol kózi uıqyǵa ketip bara jatyp.

Osynaý bir mektepte oqyǵan kezden esinde qalǵan, eseıgen shaqta aıat sózindeı kókeıine orala beretin sózi «buıyǵy dos, samarqaý qanat serpip... dep, esine osy joly taǵy bir aldy da uıyqtap ketken.

Ol osyndaı bir jaqsy oımen tynysh uıyqtady.

Qansha tynyshtyq, ony kim bilgen. Masaqbaevtyń «kóterilińder!» degen qońyr daýsynan oıandy. «Moı grýstnyı tovarısh»... dep qasynda jatqan Golodeskııdi shyntaǵymen túrtip qaldy.

VIII

Rashıt turǵan boıda kúnde erteńgi ádeti boıynsha taptalyp qalǵan qardyń ústinde ersili-qarsyly júgirdi. Eń aldymen tonyn sheshken joq. Aq ton qaýdańdap, ózi de qorbań-qorbań etedi. Artynsha túımesin aǵytty, etegi elpeńdep, jalbaǵaı júgirgen. Denesi qyzǵan soń, tondy qardyń ústine laqtyryp tastady. Eń sońynda belýarǵa deıin sheshinip tastap, qolyn, ıyǵyn, keýdesin qarmen ysqylap, qyzarǵansha súrtindi. Tulǵasy shymyr da, som. Bulshyq etter óz baıqaýynsha bosamaǵan, qaıta qataıa, bekı túsken. Almatyda komsomolda júrgende azdap kórine bastaǵan qaryn joq bop ketken. İshkilik ishinde eń jaqsy kóretini — syra bolatyn. Keńsede kóp otyratyndardyń qaryny sıaqty tompıa bastaǵan qozy qarynnyń bultıa bastaǵanyn, eń aldymen sodan, syradan kóretin. Mine, endi sanap qarasa syra ishpegenine on aı, on kún bopty-aý! Endi baıaǵy mektepte oqyǵan, dop qýyp, týrnıkke kóp asylǵan kezdegideı jınaqy. Eshkim asyqtyrmaǵansyn uzaq jýyndy, odan da uzaq súrtindi. Orman ishindegilerdiń bári kotelokke eritip alǵan qardyń sýymen jýynyp jatyr. Tym uzyn, epeteısiz boıy sereń-sereń etip, Davıd te qarmen ysqylandy. Ol Rashıtke jaqyn kelip, oǵan saqalynyń úrpıip, balapan júnindeı tebindep ketkenin esine saldy. Ózi júgirip bardy da kotelokten býy burqyraǵan jyly sý ákeldi. Polıtrýk kıinip qapshyǵynan tórt burysh kishkene aınasyn, ustarasyn aldy, sabyndy kópirtip, saqal-murtyn qyrdy.

Qaı elde, qaı jerde bolmasyn saqal-murtty qyrý nemese ádemilep sulýlaý ejelden kele jatqan eski óner. Árkim ózinshe alady, ózinshe ásemdeıdi, árkim óz murty men saqalynyń sýretkeri. Eń alǵashqy sýretshi — shashtarazy eken deıdi. «Bul murt bylaı bolmaı, bylaı bolsa qaıter edi» dep eń alǵash ádemilik jaıyn oılaǵan da shashtaraz bolsa kádik.

— Mine, endi jarasty. Biraq, ózi qalaı-qalaı, shashyńyz qara, qas qara. Saqal-murtyńyz jıren eken ózi! — dedi Elemes jaqyn kelip.

— Elemes-áı, eki kúnde eki ofıserdi qalaı joıýdy bilgende, saqal-murt jaıyn bilmeı tursyń á? Bul saqal murt shash pen qastan keminde jıyrma eki jas kishi emes pe? Balapan túgindeı áli jetilmeı keledi ǵoı.

Shyny solaı eken-aý, joldas polıtrýk.

— Árıne, shyn. Baıaǵyda Gıtler sıaqty esýas bir han bolypty. Ańǵa shyǵady eken. Qaladan shyǵa bergende aldynan úsh kisi kezigipti. Álgi úsheýdiń túr-túsi hanǵa bir túrli ersi kórinse kerek. Saıatqa barmaı, ordasyna kelipti de álgi úsheýdi tergeýge apty. Bireýine: «Seniń shashyń appaq qýdaı, saqal-murtyń nege qap-qara» degen eken. «Han ıem, soǵan da aqylyńyz jetpedi me, saqal-murt shashtan jıyrma bes jas kishi ǵoı» degen eken. Sóıtip, aqylsyz han sózden jeńilipti.

— Men de sol han sıaqty bolyppyn-aý! Al ekinshiden ne suraǵan eken?

— Sen sózýarsyń. Endi jetpedi me?

— Qyzyq eken.

— Ekinshiden surapty. «Sende saqal da, murt ta joq. Óziń erkekpisiń, álde áıelmisiń» depti. «Han ıem, erkekpin, saqal-murty joqty kóse deıdi. Onyń aıyp-shamy ne? Kindigimnen joǵary qaraı shesheme, tómen qaraı ákeme tartyp týǵanmyn» degen eken.

— Tapqyr eken.

— Seniń aǵań Ospan, meniń qurdasym sary, sen qarasyń. Ekeýińniń áke-shesheń bir. Biriń shesheńe, biriń ákeńe tarttyńdar ǵoı.

— Solaı ǵoı. Biraq, olar bizden góri basqalaý. Sońǵysy she, joldas polıtrýk.

— Sońǵy deımisiń, sońǵysy sen sıaqty úılenbegen, áıeldiń ashshy-táttisin tatpaǵandarǵa onsha qyzyq emes.

— Degenmen, aıtaıyn. Úshinshiden surapty. «Sen múlde qyzyqsyń, shashyńnyń oń jaǵy qara, sol jaǵy appaq. Munda qandaı syr bar?» degen eken. Sonda ol aıtypty: «Eki áıelim bar. Báıbishe sabyrly, aqyldy adam, kileń on, jaǵymda otyrady. Toqal beımaza, doly, kúnshil. Ózi kileń sol jaqta otyrady. Qulaǵyma kúńkildep maza bermeıdi. Bul pále sodan ǵoı» degen eken...

— Áıel degen durysyn tappasań qıyn eken ǵoı...

— Solaı, Elemes, ómir degen qyzyq! — dep Rashıt buryla berdi. Soldattarǵa qarady. Kóńil bólindi. Munyń ústine shtab turǵan jalǵyz palatkadan shyqqan bala munyń nazaryna birden ilikti. Soǵan qarady. Kelte tigilgen sur kúrtkesi, aıaǵynda ózine shaq emes, qolpyldaǵan pımasy bar kishkene bala qorbań-qorbań etip, alysta shoǵyrlanǵan jaýyngerlerge qaraı dóńgelenip ketip bara jatty. Qalyń qardan aıaǵyn kótere almaı súırete basady. Keıde kúrtik qar aıaq astynan kúrt oıylady. Bala qopań etip túsip ketedi de, qaıta shyǵady. Qurjyń-qurjyń bulqynady. Biraq ójet. Betinen qaıtar emes. Tyrbań-tyrbań ketip barady, ombylaı barady. Rashıt ony aıap ta, qyzyqtap ta kóp qarady. Bul keshe ǵana ózi ólimnen arashalap qalǵan Vaná. Munyń kóz aldyna balanyń keshegi keıpi elestedi. Ólim, atys arasynda qalyp, qan bolǵan ájesiniń etegine oralǵan úreıli keskini júregin dir-dir etkizdi. Endi, mine, ol eshteńe bolmaǵandaı qardy taptap, jerdi basyp ketip barady. Qardy, aıazdy, sýyq yzǵardy elemeıdi, selt eter emes. Adam, kádimgi adam jer betimen jyljyp bara jatyr. Ol aıaq astynan oıylǵan qabyrshaq qarǵa da, sher basqan, muz jamylǵan qara ormanǵa da, buryn tanys emes, qarý asynǵan qatý qabaqty jaýyngerlerge de qaramaı, jaıbaraqat, emin-erkin júrgen jandaı. Kishkentaı adam ketip barady. Naqa bir óz selosyn, áke-sheshesin, týǵandaryn, ózim ólsem de juraǵatym, Vanám qalsynshy dep, etegine orap, tonymen búrkegen ájesiniń kegin alǵaly bara jatqan qatýly, kekti adam sıaqty-aý! Qarsh-qarsh oıylǵan qar da, etegine oralǵan buta da, aıaǵyndaǵy aýyr pıma da ony toqtata alar emes. Jer basyp, qardy taptap kishkene adam ketip barady.

Rashıt aldynda aıap, qyzyqtap qarasa, endi onyń kóńili buzyldy. Júregi dir-dir qaǵyp, qabaǵyn muń basty. Oılamaıyn dep qansha zorlansa da bolmady, esine osy Vanámen qaraılas, budan da kishileý, úıelmeli-súıelmeli úsh uly tústi. «Meniń kishkene qulyndarym da osyndaı jer basyp, qybyrlap júrgen shyǵar» degen jaı sózdiń ózi ony bir sát eljiretip jiberdi. Qabyrǵasy qaıysty, júregi syzdady. Jańa ǵana qarmen ysqylaǵan qyzýly denesi dir ete tústi de, shekesi solqyldady. Bul baıqamady, jaqyndap qalǵan Fedúnın oıly da, jabyńqy turǵan polıtrýkti kórdi. Munyń esine osyndaǵy qurby-teteles jaýyngerdiń Rashıtti syrtynan, ózine sezdirmeı «moı grýstnyı tovarısh» deıtini tústi de, eriksiz aıtyp qaldy.

— Moı grýstnyı tovarısh, qalyń oıǵa batyp qapsyń ǵoı! — dedi.

Bul jalt buryldy. Qyzaryp ketti. Ózi kútpegen, ony kombat aıtady dep oılamaǵan sózdi estigenine tań bolǵan. Keıbir qýaqy, qaljyńqumar jigitterdiń bul kele jatqanda, «áne, polıtrýk kele jatyr» deýdiń ornyna, «Moı grýstnyı tovarısh kele jatyr» degenin ózi bir-eki ret estigen. Biraq eleń etpegen. Óıtkeni ózine mátel bop ketken súıikti sózi buǵan jat bop kóringen joq. Bul joly da, tosyn aıtylǵany bolmasa, ábeske sanamaǵan. Aldymen qyzaryp, artynsha kúle turyp:

— Áne, anaý, naǵyz moı grýstnyı tovarısh ketip bara jatyr! — dep ol Vanány nusqady.

— Ie, ol ma, ol «moı grýstnyı tovarıshtiń» ólimnen, apattan alyp qalǵan dosy.

Ekeýi bala jaqqa qosyla qarady. Vaná jaýyngerlerge bardy da, Ospannyń jerde, qar ústinde jatqan avtomatyn alyp, ıesiniń qolyna ustatty. Anaý balany qolyna alyp tóbesinen joǵary kóterdi.

— Óziniń pálesin qara! — dedi Janǵojın. — Ospandy tanyp tur.

Bulardyń tý syrtynan Masaqbaevtyń:

— Batalón, sapqa tursyn! — degen sýyqtan qarlyqqan qyryldaqtaý tarǵyl daýsy shyqty.

Batalón tizilip tur. Komandırler alǵa shyqty. Janǵojın óziniń sabyr salmaqty sabasyna qaıta tústi.

Bizdiń sovet áskerleri Moskva túbindegi zor shaıqastan soń da tamasha jeńisterge jetti. Basqany bylaı qoıǵanda bizdiń soltústik maıdany men Kalının, Lenıngrad maıdandary úlken jeńiske jetti. Torjok, Toropes, Lıhoslavl, Tıhvın, Ostashkovo qalalary, myńdaǵan eldi mekender jaýdan bosatyldy. Demánovsk qalasy artta qaldy. Onda jaýdyń feldmarshaly fon Býsh bastaǵan 16-armıasy qorshaýda tur. Sóıtip, jaýdyń etken 1941 jyly bizge kórsetken kúni endi óz bastaryna týdy. Bizdi alda Holm qalasy kútip tur. Biz sol qalany bosatýǵa baramyz...

Polıtrýktiń saıası habarynan keıin kombat aldaǵy mindetti aıtty.

— Biz qazir alǵan baǵytymyzben jyljımyz. Naqty tapsyrmany rota, vzvod komandırleri joryq ústinde alatyn bolady! — dedi.

Batalón tórt sapqa bólinip alǵa ketti.

Omby qarmen bes shaqyrymdaı júrip kep, bútin batalón az aıaldady. Osy aıaldaýda Rashıt tizesine planshetin qoıyp úıine hat jazdy. Onda ol áıeline óziniń jaı-kúıin baıandady: «Óz jaıym jaman emes, Magınýr, denim saý, kóńilim qosh. Seni, balalardy saǵynamyn.

Bolat úlkeıip qalǵan shyǵar. Ol ózimin inilerine, Marat pen Shamılge aǵalyq qamqorlyq etýge jarap qaldy ǵoı, saǵan kómekshi sol shyǵar. Kókeıde júrgen medeýimniń biri osy. Qıyndyqty kórip ósken bala erte eseıedi. Ol pysyq bolady. Senderdiń jaılaryńdy kóp oılaımyn. Artynsha, áıteýir aman-saý júrse eken dep tileımin. Jaýdy jeńsek, jeńisten soń bári de umytylady.

Kóp jazýǵa ýaqyt az. Erteń taǵy jazarmyn. Men úshin balalardy shetinen, úlken-kishilik retimen, aldymen Bolatty, sonsyn Maratty, Shamıldi súıip qoı!»

Ol hatyn shtabqa berdi. Joryq qaıta bastaldy.

IX

On toǵyzynshy polktyń tas joldan shalǵaı bes-alty shaqyrymdaǵy oń qanaty ormanmen júre-júre Sýtokı selosynyń ústinen shyqty. Barlaýshylardyń búgingi tan sáride ákelgen málimetinshe munda jaýdyń myqty bekingen jasaqty toby tur. Qansha ekenin dáleldeı almaǵan. Sodan da bolar batalón sapyn jazyp, qaz-qatar shepke jatty. Komandırler tylyna jınaldy. Túregep turǵan kúıinde qar ústine kartalaryn jaıyp asyǵys keńesti. Árkim ár túrli aıla-tásil jaıyn ortaǵa saldy. «Az topty alǵa jiberip, jaýdyń kúshin, oq atatyn qyzyqty jerlerin baıqasaq qaıtedi» degenge bári toqtady.

Batalón shabýylǵa kóterildi. Eń aldyńǵylardyń ormannan qylt etip, bas kóterýi muń eken, eshbir pende joqtaı, typ-tynysh selo aıaǵynan tik turyp júre bergendeı boldy. Batalón alanǵa shyqqan shaqta árbir úıdiń terezesinen, esiginen, shatyrynan atqylaı bastady. Kóbi-aq pýlemet eken. Batalón amalsyzdan jetken jerine qaıta jatty. Aq ton, aq halat kıgender qarǵa jatqanda kózge tuldyr kórinbeı qaldy.

Batalón azdan soń qaıta kóterildi. Jaý selonyń kúnilgeri nysanaǵa alǵan shyǵys jaǵyn pýlemetpen, mınometpen tópep berdi. Biraz adam saptan shyqty. Jaýyngerler jyljı almaı, jetken meresine qaıtadan jata-jata qaldy.

Jaralylar men ólgenderdi arqalap, súıemeldep, jaýyngerler alǵashqy shepke qaıta oraldy. Kombat komandırlerdi, polıtrýkterdi taǵy jınady.

— Jaý bekinisiniń kúshi qandaı ekenin baıqadyq.

Bizdiń bul shabýylymyzdyń paıdasy osy ǵana. Endi oılasaıyq! Káne, kimde qandaı oı bar.

Kombat jınalǵandardyń bárin tyńdady. Eń sońynda jaýdyń negizgi kúshin ózine qaratatyn shaǵyn bir topty selonyń basqa jaǵynan jiberýge, sóıtip, tosynnan shabýyl jasaýǵa kelisti.

— Káni, kim barady?

Eshkim úndegen joq. Kombat topqa qaıta qarady.

— Men! — dedi Janǵojın.

— Taǵy kim barady. Polıtrýk bar, komandır kim?

— Men! — dedi serjant Golodeskıı.

— Qansha adam alasyńdar?

— On-on bes, odan kóp emes, ekeýmizdi qosqanda... shart bireý-aq, ózimiz tańdap alamyz adamdardy! — dep Rashıt alda jatqan jaýyngerlerge qarady.

— Jaraıdy, buıyǵy dos, — dep bardy da, — Rashıt Shaımerdenovıch, jaraıdy. Óziń tańdap al! — dedi kombat.

Aǵash-aǵashtyń yǵynda, tasasynda shoǵyr-shoǵyr bop jatqan-turǵan jaýyngerlerge jaqyn kep, Janǵojın ózi alatyn jaýyngerlerdi atady, nege ekeni belgisiz árqaısysynyń famılıasyn emes, atyn atap shaqyrdy.

— Alekseı, Elemes, Davıd, Júsipbek, Ivan, Ospan, Aleksandr, Andreı, Qydyrbaı! — dep shubyrta jóneldi.

Aty atalǵandar bólek sapqa turdy.

Janǵojın kombatpen asyǵys sóılesti. Ekeýi aǵash arasynan alańǵa eńbektep shyqty da, dúrbi sap tóńirekti sholdy.

— Bizben baılanys úzilmesin. Artymyzdan katýshka súıretken bireý júrip otyrsa da artyq bolmas edi! — dedi Rashıt.

— Ony jasaımyz. Sendermen birge on altynshy bop Masha barady.

— Meniń baǵytymdy kórdińiz ǵoı! — dedi ol kombatqa, — selonyń soltústiginen shyǵamyn. Anaý turǵan uzyn saraıdy tasalap seloǵa jaqyndaımyn. Qashan jaý ózi kórip oq atqansha biz úndemeımiz. Olar atqan shaqta biz de azdap, ár jerden jalǵyzdap atamyz. Ózimizge shaqyramyz, jaqyndatyp ap, on eki avtomat, eki pýlemetten tógemiz oqty...

— Durys, bárin túsindim. Jaýdyń beti senderge ábden aýǵan kezde, biz osy jerden úlken shabýyldy bastaımyz.

On bes jaýynger, baılanysshy qyz orman arasymen soltústikke bet aldy. Orman arasymen eki-úsh shaqyrym júrdi de, seloǵa buryldy. Ózderi kózdegendeı-aq, qatar turǵan eki uzyn saraıdyń tý syrtynan, ormanǵa qaraǵan jelkesinen shyqty. Aǵashtan shyqqan boıda jer baýyrlap, qalyń qardyń ústimen eńbekteı berdi. Bir adamdaı tizbektelip, bir-birine baýyrymen súrleý salyp otyrdy. Topty eńgezerdeı eki qarýly jigit bastady. Ol — Davıd Golodeskıı men Elemes Bazaev. Rashıt ortada sońynda Volgapkın. Baılanysshy qyz ormannyń jıeginde qaldy. Saqtyqpen, bir adamdaı jyljyǵan toptyń aldy saraıǵa endi. Janǵojın asyǵa bastady. Eńbektep keledi. Mańdaıy tershidi. Basynan qulaqshynyn alyp, onyń syrtymen betin súrtti.

Saraı dalıǵan keń eken. Buryshta turǵan úlken peshke ot jaǵyp otyrǵan kárıa kisini álde qalaı tanysyn kezdestirgendeı bári qorshaı ketken. Mynalar qaıdan, qalaı keldi degendeı ol da ań-tań. Júzi solǵyn, júdeý.

— Kimsiz?

— Osy Sýtokıde turamyn.

— Munda ne ǵyp otyrsyz? — dedi Rashıt.

— Kórmeısiz be, munda tamaqtyq kartoshka, qara bıdaı bar. Kendir keptiremiz. Kolhoz bop turǵanda jumys attaryn baılaıtyn, kendir, kartoshka, jemdik azyq-túlik saqtaıtyn saraı. Úmit dúnıesi ǵoı dep saqtaımyz. Keshe jaǵamyz, buzamyz dep bir toby keldi de, ketti. Keıinge qaldyrdy-aý shamasy.

— Seloda kim bar?

— İzdep júrgenderiń tolyp jatyr.

— Qansha adam bar?

— Ol shirkinderdi kim sanapty. Eki júzdeı adam bar edi. Onyń ústine keshe bir júzdeı adam taǵy kelip qosyldy.

— Ne istep jatyr?

— Ol jaǵyn anyq bilmeımin. Bireýler aıtady, osy mańdaǵy qolyna balta ustaýǵa jaraıtyndardy, tutqyndardy ákelip, kóktemde salatyn bekinisterine aǵash ázirletedi eken deıdi. Biraq ondaı adamdar ázir joq. Selodaǵy bala-shaǵany, kempir-shaldy shanaǵa tıep áketti. Olardy qaıda apardy, ne istedi. Ony da bilmeımin. — Shal asyqpaı toqtaýsyz sóıledi. Ony eshkim bólgen joq. — Al endi bireýler aıtady, osy kezde partızandarǵa qarsy top jasaqtap, myna ormandardy solardan tazartady eken deıdi. Sender partızansyńdar ma?

— Ie, — deı saldy Rashıt.

— Partızandar, budan bir aıdaı buryn kelip, bularǵa, Holmda turǵandarǵa oıran sap, azyq-túlik, qarý-jaraǵyn alyp ketken. Qalany olar alypty dep te estigenbiz. Endi solardy joımaq qoı, shamasy...

Janǵojınniń joryq kezinde joldaǵy eldi mekenderdiń estigeni ras bop shyqty. Budan bir aıdaı buryn Novgorod, Pskov partızandary birlesip, Holmdy jartylaı alǵan. Myna qarttyń aıtyp turǵany sol oqıǵa. Ondaı bolsa Sýtokıdi partızandarmen kúrestiń ortalyǵy etkeni de shyn. Demek, munda úlken kúsh jasaqtalyp jatyr.

— Tas jol bul jerden qansha?

— Oı, táıir-aı, bes-aq shaqyrym.

— Tas joldy qorǵaıtyn jasyryn top ta osynda... — dedi Janǵojın ózinshe kúbirlep — ońaı emes eken.

— Shatyrlardyń bárine shyǵyp alǵan.

Selo jaqtan úrgen ıttiń shańqyldaǵan jaýdyń daýsy estildi.

— Aıtqan áńgimeńizge kóp raqmet! Endi siz mynaý biz kelgen izben ormanǵa ótińiz. Sonda bir jaýynger qyz bar, sonyń qasyna aıaldasańyz da bolady.

Kári shal súıretilip, ormanǵa qaraı ketti. Artyna jaltaq-jaltaq qaraıdy.

Janǵojın men Volgapkın on úsh jaýyngerdiń arasyn eki-úsh metrdeı etip, saraı irgesine jatqyzdy da, ekeýi eki shetine ketti.

Taǵy da ıt úrdi, adam daýsy shyqty. Selo jaqtan bes-alty qara kórindi de, saraıǵa qaraı júrdi. «Mine, mynalar álgi shaldyń aıtýynsha saraıdy órteýge keledi. Nemese, osynda bekinbek. Avtomat asynyp, pýlemet kótergen top jaqyndaı tústi.

— Meniń komandamsyz oq atylmasyn! — dedi Rashıt. — Eń aldymen men atam. Sony komanda dep bilińder! Biraq nysanasyz, bosqa oq shyǵarýǵa bolmaıdy. Bir oq bosqa ketpesin! Bir oq...

Jaý emin-erkin jaqyndap keledi. Aq tondy, aq halatty jaýyngerler saraı túbinde demderin ishke tartyp, búlk eter emes. Jaqyndap jaý keledi. Eki júz... júz... adam. Beti-júzi, túr-sıpaty naq qasynda turǵandaı kórinedi. Endi qashan? Árbir jaýyngerdiń júregi dúrs-dúrs soǵady, yrǵaǵy óz qulaǵyna estiledi. Toqsan... Az qaldy. Janǵojın tistenip jatyr. Alpys qadamdaı qalǵanda ol eń alda kele jatqan keń ıyqty, shalqaq keýdeli, qolyna kóldeneńdep jeńil pýlemet ustaǵan eńgezerdeı nemistiń tósinen kózdep basyp saldy. Pýlemet jerge tústi, keýdesin basyp, jylandaı ıirildi. Osy sátte on tórt jerden on tórt oq atyldy. Alty jaýdyń beseýi artyna qarap buryla da almady, alǵa qaraı da bir-bir adym basa alǵan joq. Bireýi keıin qaraı zyta jóneldi. Rashıt «endi oǵan oq shyǵarma!» dep aıtyp úlgergen joq, qasynda, oń jaǵynda jatqan Elemes buta túbinen qashqan qoıandaı jalǵyz oqpen jalp etkizdi.

— Ketkende de bolatyn edi. Ol selony tik turǵyzyp, osynda bastap keletin edi...

— Oı, polıtrýk joldas, bireý bolsa da kemı bersin de... onsyz da...

Onsyz da, selo tik turdy. Myltyq atylǵan jaqqa qaraı júgirgender kórindi.

Saraıdan ne bári on alty oq atyldy. Eki oq atyp úlgergen Alakóldiń barysy Elemes. Onyń alǵashqy oǵy da dalaǵa ketken joq. Ony Rashıt ta kórdi, ózi de sezdi... «Qalaı atam?» degendeı polıtrýkke qarap qoıdy. Onyń maqtaý kútkenin bul da seze qoıdy. «Mergensiń» dedi. «Ospan aǵam menen de jaqsy atady. Ol ańǵa shyǵatyn» dep Elemes asyǵys aıtty. Eki kózi selo jaqta. Bireý saraıdan júgire shyǵyp qarǵa aýnap jatqan nemisterdiń qarýyn almaq boldy.

— Qaıt, jat! — dedi Rashıt jekirip.

Jaý jaqyndap keledi. Kóp emes. Jıyrma shaqty. Bireýleri jetse de, jetpese de oq atyp keledi.

— Qashan jaqyn kelgenshe, oq atylmasyn!

— Bular bes-altaý emes, kóp qoı. Tym jaqyndamasyn? — dedi ekinshi qatardan Frolov.

— Oq boıynan jaqyndaý kelsin. Eshkim oq atpasyn. Pýlemetten, bir ǵana pýlemetten...

— Pýlemetshige, Proshkın estımisiń? Meniń komandam boıynsha, sen ǵana atasyń! Jaý qashatyn bolsa, ekinshi pýlemet, Ábilev daıyn tursyn.

— Pýlemet ázir! — degen Volgapkın.

Jaý eki júz metrdeı kelgende, Rashıttiń ózi de shydaı almaı «at!» dep qaldy. Pýlemet bezildep ap jóneldi. Olar jata-jata qaldy. Atys bastaldy. Ásirese, jaý jaǵy avtomattan, pýlemetten, tipti kishkene mınometten atty. Sońǵysynyń doptary saraıdan asyp, art jaqqa túsip jatty. Janǵojın toby tyń tyńdaǵandaı jym-jyrt boldy. Jaý atyp jatyp, bul jaqtan jaýap bolmaǵansyn tura kelip, lap qoıdy. Eki pýlemet qosa atty. Jaý taǵy jatty.

— Basyn kótertpe, tóbesi jylt etkenin at! — dep polıtrýk Elemesti saraıdyń atysqa yńǵaıly jerine, óziniń qasyna shaqyrdy. Óz ornyn ózgertip, ádeıi osyndaǵy inisiniń qasyna keldi me eken, anaý orynǵa Ospan kelip jatty. İnisiniń qasynan alys ketkisi kelmeıdi.

Bul ekeýi de oqty bosqa atpady. Tóbesi kóringende ǵana týra nysanaǵa atady.

Olar taǵy kóterildi. Bes-alty adamnyń ǵana qarasy kórindi. Qalǵandary turmady. Tiri qalǵandary keıin qaraı eńbektep, jyljı bastady. Osy kezde selodan qalyń top shyqty. Aldymen eki jaryldy, artynsha qaıta birikti. Qanatyn keń jazyp, ár jerden andyzdap, jaý enteleı tústi. Toptyń sońynda aýyzben tartatyn syrnaıyn úrlep eki qyz keledi. Sanıtarlar jaraly bolǵandardy «men mundalap» shaqyrady. Andyzdaǵan jaýdyń eki qanatyn eki pýlemetten bular tópedi. Toqtar jaý joq. Jatyp-turyp, jatyp-turyp, enteleı basty. Jaý atyp keledi. Frolovqa oq tıdi. Ony Rashıt úni óshken pýlemetke qaraǵanda kórdi.

— Ospan! — dedi Janǵojın Bazaevtyń úlkenine, — pýlemetke bar!

— Polıtrýk joldas, jaý kóp, biz tym azbyz ǵoı! — dedi Ospan.

— Qoryqpa, Ospan, azdan az, kópten kóp óledi emes pe? Júgir, Frolovtyń pýlemetine bar.

Ol Frolovtyń pýlemet tutqasyna jabysyp qalǵan qolyn áreń jazdy. Pýlemet qaıta tirildi. Jaý jata-jata qalysty. Áp-sátte qaıta turyp, taǵy shapty. Janǵojın jantalasa júgirip, shetki pýlemetke keldi. Ólip jatqan Júsipbekti kórdi. Alas urdy. Jan-jaǵyna qarady. Avtomattan jalǵyzdap atyp jatqan Qydyrbaıǵa kózi túsken. Pýlemetke bar! — dep ony súıreı jóneldi. Ekinshi pýlemetke de jan kirdi. Túregelip, oqqa qarsy júgirý ońaı maı, kóp adamyn joǵaltyp jaý taǵy da jetken jerine jatty. Jaýdyń art jaǵynan atqan mınomet oǵy saraıdyń shatyryna kelip túsi. Tóbe oıylyp tústi. Taǵy bir dop. Saraıdyń ot jaǵylǵan peshi tútindep, shalasy shashylyp, kúl-talqany shyqty. Jaý jandyratyn mınometten atqylady. Saraı ishi qońyrsyǵan ashshy tútinge, jalynnyń ysyna tola bastady. Saraı syqyr-syqyr, shatyr-sutyr etedi. Jaý qaıta kóterildi. Jan-jaqtan qaýmalap kelip qaldy. «Granata!» degen daýys shyqty. Bul Golodeskııdiń daýsy ekenin bildi. Biraq ózin kórgen joq. Saraıdyń ishin tútin basty. Kóz aldy buldyrap eshteńe kórmedi. Munyń ústine oń ıyǵy shymyrlap, jylý tartty. Kózin zorlaǵandaı áreń ashty. Qolyndaǵy avtomattan sońǵy dıskany edáýir atty. Saraıdyń tóbesi syqyr-syqyr shaıqaldy da, gúrs qulady. Ol ortaǵa janyp tústi. Bireýdiń shyńǵyrǵan jan daýsy estildi. Bireý «oı, baýyrym!» dep asyǵys, entigip aıtty. Kim-kimge aıtty? Ony bilmedi. Iyǵynan ekinshi oq tıdi. Qımyldaýǵa shamasy kelmedi. Atys toqtamady. Biraq burynǵysha qym-qıǵash jıi emes, sırek. Endi bir sátte saıabyrsı qaldy. Turaıyn dep qansha zorlansa da bolmady. Keýdesi kóterilmedi. Tony, pımasy qońyrsyp jatyr ma, bútin tula boıy jyp-jyly bop ketti. Aqyrǵy kúshin jumsaǵandaı yshqyna kóterilip, sol jaq tós qaltasynan partıa bıletin aldy. Sol qolyna ustady. Kótere almady qolyn...

— Má, má, Elemes, mynany al! Ospan, Davıd... Ivan!.. — dep birneshe adamdy atady. Biraq birde-biri ún qatqan joq. Bul shaqta Rashıtke eń jaqyn jatqan aǵaıyndy eki jigit Bazaevter jaraly bolǵan. Endi bir-birin súıeımin dep, qushaqtasqan boıy, biriniń qanyna biri batyp, kózin jumyp bara jatqan-dy. Sodan bular polıtrýktiń sońǵy tilek sózin estigen joq.

Endi bir sátte dúnıe jym-jyrt, del-sal bop, sazaryp qaldy. Órt laýlaı berdi. Rashıt basyn kóterdi. Eshteńe kórgen joq. Esi aýyp, talyqsyp barady. Áldeqaıdan áıel adamnyń: «Ýra! Ýra! Batalón seloǵa endi!» degen aıqaıy estildi. Kelte tondy qyz bala aıazdy aýany jańǵyrtyp, janǵan saraıǵa qaraı aıqaılap, júgirip kele jatty.

Qyz júgirip keledi. Turyp jyǵylady, turyp jyǵylady. Eki qoly erbeńdep, shashy jaıylyp ketipti. Qyz jantalasa júgirdi, Kóz aldynda alaýlap qyzyl ot turdy. Qyzdyń aıqaıy, qyzyl jalynnyń lapyly, maıly aǵashtardyń sytyr-sytyr synyp, taǵy da alaýlaǵany osy saraıdy sonaý 30-jyldary óz qolymen salǵan shaldy da jalt qaratty. Ol da júgirdi. Biraq, aıqaı da, asyǵystyq ta mánsiz edi, kesh edi. Jalǵyz ǵana qyz daýsy aıazdy aýada dirildep, ormanǵa soǵyp, jańǵyryp turyp aldy.

* * *

Jaýdyń negizgi, basym kúshi saraıǵa qaraı aýǵan shaqta batalón Sýtokıge erkin kirdi. Olar qarý-jaraqty, ólgenderin, tipti jaralylaryn tastaı qashty. Qutylyp ketkenderden munda «qalǵandary» áldeqaıda kóp edi.

Qashqan jaýdy tas jolǵa deıin qýyp tastaýǵa biraz adam jiberdi de, batalón janyp jatqan seloǵa toqtady. Panalar jer de az qapty. Kombat óziniń járdemshilerimen saraıǵa keldi. Saraı aldynda, elý metrden eki-úsh júz metrge deıingi sektorda eki júzdeı jaýdyń óligi qalǵan. Saraı janynda, onyń bosaǵasy men tabaldyryǵynda bizdiń on úsh jaýyngerdiń shala janǵan, jaradan opat bolǵan denesi jatty. Eń aldynda aq tony qaraıyp, búrisken, shala kúıgen qalpynda etpetteı jer qushyp, Janǵojın jatyr. Ózi álsizdenip bara jatqanda bireýge bergisi kelgen partıa bıletin sol qolyna qysa ustaǵan. Amal ne, sol sátte onyń sońǵy tilegin oryndaıtyn, sońǵy daýsyn estıtin bul mańda tiri jan joq-ty. Atyn atap shaqyrǵan Davıd ta, Elemes te, Ospan men Ivan da ózinen buryn kóz jumdy.

Konstantın Fedúnın bastaǵan bir top jaýynger qurbandardy jerledi. Kúıgen saraı túbinen tompaıyp jas qabyrlar kóterildi. Jaýyngerler ózderiniń qarýlas dostarynyń attaryn jeke-jeke atap turyp, on úsh myltyqtan on úshine arnap aspanǵa on úsh ret oq atty. Búgin tańerteń bir ydystan birge tamaq ishken dostarymen, jerlesterimen, keıbiri tipti jaqyn adamdarymen bas kıimderin qoldaryna qysa ustaǵan kúıde únsiz qoshtasty.

Saraı janyndaǵy az top Staraıa Rýssa — Holm tas jolyna qaraı ketken batalón sońynan uzaı berdi. Kombat Fedúnın tapjylmaı turyp qaldy. Ol basynan qulaqshynyn qaıta aldy, dóńkıgen sý topyraqty jas qabyr, Rashıt Janǵojın qabyryna qarap turdy da, jaıymen aıtty:

— Buıyǵy dos, serpile qanat qaqtyń, máńgi-baqı qosh bol! Topyraǵyń torqa bolsyn!

---