InfoHub Logo

Poves

Birinshi órim

Bizdiń aýyl Qarataýdyń teriskeıin, Aqqoltyq degen jerdi mekendeıdi. Sovhozymyzdyń qazirgi aty «Jarty tebe». Dýaly aýyzdy ata-babamyz solaı dep jer atyn qoıǵany ras. Biraq, sondaı ájeptáýir jerde otyryp-aq, qudaı olarǵa eń bolmasa bútin tebe bermegendeı jarty tóbesi nesi dep te oılaısyń. Bul oı ǵana. Jeme-jemge kelgende týǵan jerdiń aty týǵan jer. Ony sen súıesiń, ańsaısyń da saǵynasyń. Jas kezde jalan aıaq, jalań bas asyq oınaǵan, qozy-laq baqqan, qulyn jetektep, at sýytqan, bota qýǵan, odan qalsa áńgirtaıaq, aqsúıek, qyzdy qýǵan, altybaqan tepken, osylardy esińe alǵan taqta jórgek ıisi ańqyǵan besigińdi bir sát oılap ketesiń. Sol sát sharasyz bir sezim bıledi. Qudaıdyń úıi Mekkege jaqyndap kele jatqandaı júregim shym etip tolqydy. Meniń. Mekkem osy jer, osy aýyl. Zámzám sýy da, balqyǵan qara tas ta osy óńirde. Alǵashqy tolqýdan esimdi jıa bergende kóńil shirkin qaıta serpindi. Ótken shaq, ondaǵy tatqan dám, ashshy men tushshy, kórgen túsinen bastap, ámbe qyzyq-tamashasy esińe túsedi. Bir ǵajaby, sol ár adamnyń jasta kórgeni, bilgeni, estigeni aq qaǵazǵa túsirip alǵandaı oıyńa keledi, elesteıdi, eleń etkizip, kóz aldyńnan óte shyǵady. Sol shaqta kórgen tús te umytylmaıdy. O, qudiret, albyrt shaqta tot-tozań baspaǵan kóńil, kir-qolań shalmaǵan pák oı, aramdyq-qýlyq qappaǵan taza qandy júrek qandaı alǵyr, qandaı qasıetti deseńshi. Jastyń jarty ǵasyrdy alqymdap tastaǵanyna qaramaı bári de, bári naq bir búgingideı kóz aldymda tur-aý!

Saǵynyp keldim. Jarty tóbeden ótip, Aqqoltyqqa jete bergende kóz aldym tumandanyp, bulyńǵyr tartty. Tamaǵym qurǵady, keýdeni kere dem alyp, aýasyn juttym. Taza, ádemi aýadan basym aınalyp ketkendeı bop, áreń aıyqtym. Týǵan jer baıaǵysha kókjıekpen septesip, saǵymmen jalǵasyp, etek-jeńin kenge, alysqa sozǵan Kóz aldymda bizdiń úıdiń ejelgi qonysy — Shıli ózenniń ańǵary jatty. Ózenniń arnasy qapsaǵaı qabaqty qara tasqa tirelgen. Sol tireýden soltústik-batysqa shuǵyl burylyp, basqa ózenderge qosylady da, Kókshequmnyń shetindegi qum jutyp jatqan otyz kólge qur súldesi ǵana baryp jetedi. Kóktem bolmasa, jaz ben kúz, qysty kúnderi tamshy sýy bolmaıdy. Degenmen kózge ystyq kóńilge medeý ózen degen aty bar. Bir kezde kóp aýyldyń kók jaılaýy, salqyn sýsyny, samaldy rahaty bolǵan. Qazir laý attardyń qysy-jazy tebini ǵana.

Osy ózendi órlep ketseń, Hanymsaı atty taý ańǵary bastalady. Taý ańǵary salqyn. Qyryq kún shildede maldy aýyl osynda otyrady. Meniń jaqyndarym osynda eken. Bastyqtardyń úıine úıirligim joq basym, óz týystarymdy izdep taýǵa kettim.

Malshy aýyl Hanymsaıda eken. Kelmegenime kóp bolǵan. Eresekter bolmasa bala-shaǵa, qyz-qyrqyn tosyrqap qalǵan. Kóbi tanymaıdy Úlkenderdiń birazy surap bilisti. «Ákeń ólse ólsin, ákeńniń kózin kórgender ólmesin» degendeı, ákemniń zamandastary joq eken de, al kózin kórgender áli bar eken Sol Hanymsaıda bir aǵaıynnyń úıinde qonaqta otyrǵanda býyryl tartqan teke saqaldy, emekteý, ashań kelgen shal kirip keldi. Bıdaı óńdi, qyr muryn, kózi janarly eken. Esikten eńkeıip kirip kele jatqanda onyń keıbir keskin-kelbeti, bet pishini meniń ákeme uqsap ketkeni bar, nemese maǵan solaı bop kórindi. Jasy da sol kezdegi ákem parapar. Amandyqtan keıin álgi kisi teke saqalyn saýsaǵymen tal-taldap, áldeneshe sıpap ótti de, maǵan synaı qarap kóp otyrdy. Álden ýaqta:

— Balam, kim bolasyń, tanysa otyralyq! — degende, úı ıesi:

— Aqsaqal, bul meniń... — deı berip edi.

— Bólme, ázimiz tanysalyq! — dep onyń sózin úzip tastady.

Qıańqy shal ma dep qaldym. Artynsha jónimdi aıttym.

— Óz atyńdy bilmedim, ákeńniń aty kim edi?

Ákemniń atyn aıtyp edim, báribir jyǵa tanyp kete almady. Munyń ústine bul óńirde meniń ákem attas adamdar áldenesheý bolýy da kádik. Sonyń qaısysy ekenin kámil ajyrata almady bilem, aqsaqal oılana otyryp, bas kıimin sheshti. Mine, qyzyq! Kózim birden basyna tústi. Mańdaıy qasqa, basynda qyrym et joq, sop-sopaq asqabaqty kúnge kúıgen shanashpen qaptap qoıǵandaı eken. Jelkesi men mańdaıy shyǵyńqy, túıeniń jadysy tárizdi sopaq. Onyń basyna qarap kúlkim kóp ketti. Birinshiden, bizdiń halyqta qasqa bastar joq dese de bolady. Ekinshiden, naq mynadaı maýbasty Ospan Qabanbaevtan soń kórgenim osy.

Kúle jazdap toqtaǵanymdy sezip qaldy ǵoı deımin. Shekesine pyshaq janyǵandaı qasqa basyn qolymen sıpap-sıpap qoıdy da:

— Meniń ákem qoıǵan shyn atym Qudaınazar. Atymdy týra ataı almaıtyn kelin-kepshik, jeńgelerimiz qıly-qıly etip ataǵan. Bireýleri «maıabas qaınaǵa» dese, ekinshileri «naızabas qaınym» depti. Unatpaǵandary «shaqshabas» dep te qoıady. Qazir qaısysyn aıtsa da kelip tur. Bárine kóngenmin.

Onyń kún qaqty júzine qaradym. Tabıǵı óńine qaraǵanda azdap totyqqan. Zamannyń kópti kórgen kóne tarıhynyń jer astynda jatqan mys-qoladan quıǵan músini tárizdi tot basyp, kún aptaǵan. Kózi otty da ótkir. Qarataý men Kókshequm ortasyndaǵy keń dalanyń sáýlesi mol qýatynan nár de nur alǵan. Alysqa zer tastap, qıadan qyrymǵa qarap ósken qyran kózindeı ótkir, beımaza da taǵatsyz eken. Onyń ózime bergen saýalyn da umytyp, oǵan jas balanyń áýestigimen yntyǵa qarap qalyppyn. Bul da meniń ákemdeı ystyq pen sýyqty kóp iship, kóp keshken be? Bul da sol tárizdi «ıshshaı» dep oqys aıtpaǵan, tiktenbegen, ómirde óz kórgeni, óz sezgeni, óz istegeninen basqa artyq tilegi, artyq talaby, bólek-salaq aryz-armany bolmaǵan adam ba? Meniń ákem qyzyq adam edi. Ol bári de, ne bolsa da ózi keledi, ózi ketedi, qaıta keledi, qaıta ketedi, ketse ókinbe, kelse qýanba dep úırengen jan edi. Mine, mynaý da sondaı talaıyn talapsyz kútken, bárin aqyrynan jarylqasyn dep otyratyn momaqan shaldyń biri me eken, álde ómir úshin jarǵaq basyn jastyqqa salmaı, ár tal shashyn taldap julyp, baǵyna bola talaq etken qarýsyz sarbaz boldy ma eken? Muny bilmedim, meniń ákem ómirge bala bop kelgen de, alpystan asyp, paıǵambar jasyna kelgende sol bala kúıinde «qyńq» etip tilek, arman aıtpaı, óz jeńimen attanǵan beıbaq edi. Jalǵyz kásibi at sýytý, at baptaý, báıge men kókpar izdeý edi. At onyń jany edi, qýanyshy, tiregi edi, Óz basym onyń attan basqa kásibin bilmedim.

Qudaınazar álden soń, maıabasyn tik kóterip, maǵan ótkir zer tastady.

— Ie, sen babańnyń atyn bilesiń be? — dedi.

— Bilemin. Nurke.

— E, bala, endi túzeldiń. Durysy endi tabyldy. Baǵanadan beri osyńdy aıtsań ǵoı, bile keter edi. Sen mynaý kádimgi, búkil osy taýdyń teriskeıi men kúngeıine aty shyqqan tapkerdiń (bizde bapker, saıypker — degen sózderdiń ornyna tapker degen sóz jıi qoldanylady) balasy ekensiń ǵoı. Durys, durys, mine, endi túsinikti boldy-aý. Sóıtip sen Baqtybaı bapkerdiń zamanynda «Tolybaı synshy» atanǵan báıgegerdiń balasy boldyń ǵoı. Asyldyń synyǵy bolmaǵanmen, tulpardyń tuıaǵy ekensiń, saparyń oń, júrgen jerine gúl bitsin! Áýmın! — dep pyshaq janyǵandaı ashań, emge eti joq, súıekten qalanǵan eki jaǵyn aryq saýsaqtarymen sıpap ótti. — Qazaqta Tolybaıdan asqan at synshysy bolmaǵan deıdi. Ony kózimiz kórgen joq. Meniń óz biligimde bul aımaqta Baqtybaıdan asqan at synshysy, at bapkeri bolǵan joq. Shirkin, bilýshi ,edi-aý!

Ol ákemdi maqtaı jóneldi. Men salǵyrt tyńdadym. Muny da seze qoıǵandaı, áli erte me dep sózin basqa jaqqa buryp ketti.

— «Alystan alty jasar bala kelse, aldynan shyǵyp alpystaǵy shal sálem beredi». Bul ilgeridegi danyshpandar qaldyrǵan ulaǵat. Buǵan qosa Luqpan hakim aıtypty deıdi. Jas bolsań, tanysań da tanymasań da kezdesken úlken adamǵa sálem ber, qaıdan bilesiń, ol seniń ákeń shyǵar, al úlken bolsań, kez kelgen jas balanyń mańdaıynan sıpap ót, qaıdan bilesin, múmkin, ol seniń balań shyǵar. Sol aıtqandaı úlkenge sálem bergenniń, kishiniń mańdaıynan sıpaǵannyń aıyby joq. Biraq, sen mańdaıdan sıpaıtyn kishilikten ótip ketipsiń. Terezemiz teń adamdarsha syr aıtyp, uǵyssaq ta bolady.

Taǵy da kúle jazdap, áreń toqtadym. Qashannan beri bizdiń aýyldyń dilmarsyǵan, sózýar shaldary bir táýir sózdi aıtady da, ol qýlyq bolsa Aldar Kósege, ańqaýlyq bolsa Qojanasyrǵa, batyrlyq bolsa Abylaıǵa, danyshpandyq bolsa Luqpanǵa tańa salady. Shamasy, óz sózim dese eshkim mán bermes dep, álgindeı bilikti adamdarǵa japsyra salatyn bolsa kerek. Sol esime túsip ketti. Kúlkim keldi.

Taǵy da sekem alǵandaı:

— Qoı baqqannan basqa aıybym joq. Kezinde barmaǵan jerim, baspaǵan taýym qalmaǵan sary etek shaldardyń biri edim. Sonaý on altynshy jyly jasym jetpese de baı balasynyń ornyna okop qazý jumysyna alynyp, Karpat taýyna bardym. Aq patsha taqtan qulady. Jol jónekeı Álibı Jangeldınniń qyzyl kerýenine tap bop sarbaz atandym. Soǵysqa, tóńkeriske qatystym. Odan elge kelip, kókpar tarttym, qus aldym, ıt júgirttim. Keshegi surapylda Kalının maıdanynda bop, eki-úsh orden aldym. Kolhozǵa kelip jylqy baqtym, qoı kúzettim, shop shaptym, jer sýǵardym. Qazir jylqydan góri momaqan ǵoı dep, qoı baqqyzyp qoıdy. Qoıdan jýas taǵy bir túlik bar. Ol túıe. Oǵan da kezek keler dep kútýdemin. Buǵan da shúkir. Ár nárse óz kezeginde emes pe? Únemi tolysyp turar aı bar ma? Betin bult qappas, aqshamda batpas kún qaıda? Aýmaly-tókpeli dúnıeniń qısyq-qısyq joly bar. Jyldyń da qaqaǵan qysy, kók maısa kóktemi, surqaı tartqan sary kúzi, bet qaryǵan kerimsal, ystyq shildesi bar. Adam ómiri de sondaı bop óte bermek. Ómirdiń bir qyzyǵy osyndaı ǵoı. Qysyna tońyp, jazyna kúıip, qısyq joldyń ústinde qyńyraıyp jatyp qalmaı, eki etekti belge túrip, tóte-tótemen júrip kele jatqan Naızabas shal menmin. Men júrginshimin. Júrginshi.

Qýlanyp, jymıa kúldi. Betiniń etsiz terileri jıyrylyp, ar jaǵynan kún kóringendeı jup-juqa jarǵaq qulaǵy jybyr-jybyr qozǵalyp ketti. Qaraımyn, osy shaldyń qoı baqqany, jupyny kıingeni bolmasa ózi shynynda da tegin emes sıaqty. Álgi bir sózden soń, ol az oılanyp, saqalyn tarap otyrdy da, bir kezde basyn maǵan buryp, taǵy da birdeńe aıtýǵa ońtaılanyp kele jatty. Dalada bolsyn, taý-tasta, ný ormanda bolsyn, jalǵyz júrip mal baqqan adam ońtaıy kelgende sózsheń adam, áńgimeshil bop ketedi-aý deımin, Qaıtsyn, erteden qara keshke deıin jalǵyz júrip ishi pysady, jalyǵady. sózdi, sóz tyńdaıtyn adamdy kútedi. Sonda adam tabyla ketkende ishindegi bárin, bilgenin túgel aqtaryp tastaǵysy keletin bolar. Onyń ishinde Naızabas sıaqty kóp jerdi, kóp eldi, kóp erdi kórgen shaldardyń ishiniń jarylyp ketpeı júrgenine tań bolasyń. Meniń alystan izdep kóp, qonaq bop otyrǵan týystarym jaıyna qaldy. Naızabas shal meni alqymdap degenine kóndirip aldy. Ol áńgime aıtýǵa ońtaılanyp alǵan kezde áldeqalaı jemtikke túskeli otyrǵan qyran sıaqty, álde kózi otty, jalaqtaǵan ash búrkit tárizdi áldeneshe tamsanyp, daýsyn qyraǵattap alady, Ol munysymen áńgimesin eriksiz tyńdatatyn, áıteýir tegin adamdardan emestigin ańǵartatyn.

Joldan sharshap keldim. Onyń. biraz áńgimesin salǵyrt tyńdadym. Dem alyp, túski asty ishken soń, biz ekeýmiz Hanymsaıdyń aýyzyndaǵy taýdaı bıik qońyr tóbeniń basyna shyqtyq. Kókshequm jaqtan samal jel soǵyp turdy. Sol jelge keýde tosyp, jýsany sarǵaıa bastaǵan tóbe basynda ekeýmiz qas qaraıǵansha otyrdyq. Bizdiń aldymyzda Kókshequmnyń sary jaldaryna deıingi keń dala jatty. Qaratas, Qapshaǵaı, Mánji, Sholaq, Qasqabulaqtan soń alystan qaraýytyp, Qanjýǵannyń sobalaqbas qońyr tóbesi kórinedi. Osy bir alys ta bolsa jaqyndaı, kezinde talaı júrgen jerlerge qarap otyrǵandaǵy oıymdy buzǵan Naızabas boldy.

— Aý, jigitim, alysqa qarap qapsyń ǵoı, jas kezderiń esine túsip otyr ma? Qara, súısin! Qaraı tús! Men birdeńe biletin bolsam týǵan jeri baryn bilgen, ony súıgen adam qasıetsiz bolmaıdy. Adam basynan qasıet, jaqsylyq, adamdyq sapa sol kezde ketedi, kimde-kim kókek sıaqty kóringen uıaǵa jumyrtqasyn tastap, óziniń belgili mekenin bilmeı ósse! Baıaǵyda biz sıaqty qarıalar balalarǵa «jeti atasyn bilmegen jetesiz» dep ursatyn. Munda da bir mán bar. Jeteýin bilmeı-aq ákeń men atandy bilseń de jetedi. Týǵan jerdi súıýge sol ekeýiniń arýaǵy-aq jetip artylar.

«Mynaý Maıabas qalaı-qalaı kósiledi?» degendeı Qudaınazarǵa qaradym.

Ol da áldeneni seze qoıǵandaı.

— Ata-babany bilý — týǵan jerdi súıý týys sóz, egiz uǵym. Atasyn bilgen adam sol atanyń týǵan jerin, óziniń týǵan jerin súıedi. Ony qasıet-qadir tutady, — dedi ol. — Kórdiń be, sonaý Qasqa bulaqtyń batys jaǵyn ala, Sholaqpen tutas kóringen qońyr tóbeni. Onyń aty Qanjýǵan.

— Bilemin Qanjýǵandy. Qalyń sheńgel ósetin qum tóbe.

— Durys-aq. Esinde eken bári de. Qanjýǵan Qanjýǵan atalǵaly talaı zaman. Sodan beri talaı ret qanǵa boıalyp, qanǵa bógip, jýynǵan da jýylǵan. Sonyń biri seniń atan Nurkeniń atyna baılanysty.

Uzaq áńgimeniń bastalǵanyn sezdim de, dalaǵa qarap únsiz otyrdym.

Senderdi ata balasynyń ishinde soqyr shaldyń balalary dep ataıdy. Soqyr shal kim? Ol nege olaı atanǵan? Bul bir jatqan hıkaıa. El basyna kún týyp, erdiń etigimen sý keshken, attyń aýyzdyǵymen sý ishken shaǵy kóp bolǵan. Sonyń birinde jaý Talas ózenin boılap, «sý ne nýǵa aparady, ne jaýǵa jetkizedi» dep kele jatqan jer qaıysqan qyrýar qoldyń aldyn tosyp, Nurke osy Qanjýǵan tóbeden shep qurypty. Sherý tartyp jaý shapqan. Tutqıyldan jol tosqan Nurke qoly jaýdy kóp shyǵynǵa ushyratyp, Qanjýǵan tóbeniń kók shengelin qyzyl qanǵa boıapty. Jaý lek-legimen kepti de, Nurkeniń kúshi sarqyla beripti. Jaýdyń kóp aılasynyń biri sarbaz basyn tutqynǵa alý, sóıtip, sol arqyly qoldy qashyryp, elge úreı týǵyzý eken. Qasha urysyp, anda-sanda urandap, qaıta shaýyp júrgen boz atty, boz shekpendi qara saqaldyń basshy ekenin bilgen jaý sony tirideı kolǵa túsirmek bop, tórt-beseýi sońyna bóle túsipti. Biri atyn sadaqpen atyp omaqasa qulatypty da, ekeýi eki jaqtan asaý atqa salatyn tuzaq tárizdi uzyn-uzyn qyl arqandy Nurkeniń moınyna salyp, eńsesin endi kótere bergen atty tórtinshisi kóp shylaýdan shaýjaılap jeteleı jónelgen. Moınyna eki jaqtan qyl tuzaq sap, biri atty shylaýdan ap, biri shypyrtyp bókseden soǵyp, qaý-qaýlap alyp bara jatqan tórt jigitti aınala shaýyp jaýǵa tıisýge bata almaı, «aǵataı-aı, Nur aǵaı, kettiń-aý» dep júrgen Dáldýbaı inisine yza bop, bir jaǵynan oqysta kolǵa túskenine qorlanyp:

— Áı, Dáldýbaı, qolyńnan keleri bolmasa da shyryldap bolmadyń ǵoı: má, Nurke qaıda dese, eldi de, óligi qaıda dese, mynaý dep osyny kem! — dep, sol qolynyń barmaǵyn qylyshpen shaýyp tastap, jele-jortqan at ústinen Dáldýbaıǵa barmaǵyn laqtyryp jiberipti. Dáldýbaı qaǵyp ap, barmaqty qaltaǵa salyp, Babataǵa kepti de, barmaqty kebindep, aq jýyp, aqqa orap jerlepti de, basyna «Nurkeniń beıiti» dep kóktas qoıypty. Qazir, myna Babatada jatqan kóktas Dáldýbaı qoıǵan bir belgi. Nurkeniń shyn beıiti — anaý kóringen jotadaǵy jalǵyz tóbe — Jyryq qorǵanda... Sóıtip, babań Nurkeniń eki molasy bar.

— Siz muny emes, nege soqyr shal atanǵanyn aıtpaq edińiz ǵoı. Jańaǵy áńgimeniń shet-jaǵasyn estigenim bar.

— Ózim de aıandap soǵan taqap kele jatqanym joq pa? Ol kezde jaý qolyna túsken er azamattyń tiri qaıtqany kemde-kem. Nurke batyr habar-osharsyz kete bersin. Bir jyldan soń Dáldýbaı aǵasynyń jyldyǵyn berdi. Sodan bir aı ótken soń Nurkeniń naq súıeri, seniń ájeń Aınash sulýǵa, jeńgesine úılený toıyn jasady. Mine, qyzyq! Qyzyq emes-aý, el estimegen sumdyq, naq sol neke qıar keshte, oǵan alla aıan bergendeı, tutqynnan qashyp Nurke kelmesin be! El shýlap, aýyl azan-qazan boldy. Azdap azǵan-tozǵanyna qaramaı Nurke áli de baqýat eken: «Jaý jaǵadan, bóri etekten alyp, eldi qyzyl ókpe shubyryndyǵa salyp tonap jatqanda, bul ne qylǵan toı?» — dep aıqaıdy salmasyn ba batyr Nurke.

— Bul iniń Dáldýbaıdyń Aınashqa úılený toıy! — dep bireý jetkizip te úlgiripti.

— Dáldýbaı qaıda? Shaqyr munda? — demesin be Nurke. — Baýyzdaıyn ózim-aq.

Aǵasynyń minezin biletin Dáldýbaı qashyp úlgirgen. Sodam eldiń betin kórmeı, Dáldýbaı jat bop ketti. Onyń qorlyǵyna, ásirese, týysa turyp jasaǵan pasyqtyǵyna yza bolǵan Nurke ózi kesken sholaq barmaǵyn tistep, bir jyl kútedi, eki jyl kútedi. Dáldýbaıdan iz-túz joq. Aqyrynda, Sozaqtan ári, Telkól jaqta júr degendi estip, Nurke oǵan «keshirdim, qaıtsyn» dep elshi jiberedi. Biraq oǵan Dáldýbaı nanbaıdy. Elshi bir emes, taǵy eki ret barady. Dáldýbaı aǵasynyń aıtqanyna nanar-nanbasyn bilmeı, el bıi Alshybaıǵa kisi salady. Óziniń kúdigin aıtady. Alshybaı bı oǵan mynadaı keńes aıtady. Ekeýiń bir anadan jalańash týdyńdar. Sol anadan týǵandaı jalańash kúıinde, elsizde, bıdiń baqylaýymen keshirim jasap, qushaqtasyp, tóske-tós qosyp tabysatyn bolsa, kelis deıdi. Buǵan Nurke de kónedi.

Alshybaı bı Dáldýbaıdy ertip, anaý Jyryq qorǵannyń basyna shyǵady. Kıim sheshkizip, jalańash kúıinde tóbeniń basynda qaldyrady. Nurke kelip, tómenge sheshinedi de, tyrdaı jalańash kúıinde, kebisin ǵana kıip, eki qolyn tóbesine qoıyp, Dáldýbaı turǵan bıikke kóteriledi. Bárin Alshybaı qadaǵalap otyrady.

Nurke tóbeniń basyna jete bergende, Dáldýbaı keshirim jasaǵanyna qýanǵannan shydaı almaı:

— Nuraǵaı, jaman inińnen bilmestik bir qatelik ótti, Ómir boıy basybaıly qulyń, jetegindegi ıtiń bolaıyn. Keshirdiń be? Ekeýmiz bir anadan osyndaı bop jalańash týǵan jan edik. Sol jalańash kúıimizde, tóske tós soǵyp, tabysalyq, kelshi aǵa, kelshi, kelshi! — dep qolyn sozyp, Nurkeniń eki ıyǵyna eki qolyn kóterip sala bergende, Nurke qoınyna tyǵyp, kórsetpeı barǵan suq qoldyń uzyndyǵyndaı bolat kezdikpen Dáldýbaıdyń tamaǵynan oryp jibergen eken. Dáldýbaı sereń etip qulap túskende oıdan júgire shyǵyp, Alshybaı da jetipti.

— Alshyeke, osylaı boldy. Mundaı týysty murager etip, artyma tastap ketkenshe, aldyma salyp, ala ketkenim durys emes pe, bıeke! — dep betin qandy qolymen qaıta-qaıta sıpaı bergen eken.

Alshybaı jaqyn kóp qarasa, Nurkeniń eki kezi sý qarańǵy bop kórmeı qapty. Eki qolyn, qandy saýsaqtaryn aýada bostan-bos erbeńdetip, kótere bergen. Qansha jaman bolsa da týys degen qıyn-aý, zorlana salǵan pyshaqtan kóterilgen qoldan Nurke batyr soqyr bop qalǵan eken.

— Al, bıeke, aldyńda turmyn. Kózime eshteńe kórinbeıdi. Qan tolyp ketti bilem. Úkimińdi aıta ber! — degen eken Nurke.

Sodan kór bop qalǵan Nurke.

— Osydan bastap Nurke batyr soqyr shal atanǵan. Sen sol soqyr shaldyń nemeresisiń. Seniń ákeń Baqtybaı synshy-bapker sol soqyr shaldyń tuńǵyshy edi. Osy kúngi balalardyń neni maqtanysh etetini maǵan beımálim. Men seniń ornyńda bolsam, soqyr shaldyń juratym degenin maqtanysh tutar edim...

Men úndemedim.

Ekinshi órim

Aýylǵa qaraı qaptap jaıylǵan bir otar qoıdyń sońynan Naızabas ekeýmiz asyǵa basyp, qońyr tóbeden yldıǵa túsip kele jattyq. Ekeýmiz de naqa bir sona eski dúnıeni aralap-aralap, jańa ǵana mýzeı kerip shyqqandaı oıly edik. Ásirese men álgi aıtylǵan atam jaıyndaǵy áńgimeniń yrqymen, sonyń aýyr áserimen kóz aldym kúńgirttenip kele jatty. Biz aýylǵa kelip, qoıdy ıiril, úıge engenshe ún qatpadyq. Sońynda ketýge yńǵaı kórsetip:

— Áńgimeńizge kóp rahmet! — dedim.

— Joq, sen búgin meniń baspanama túnep, qonaǵym bol! Aǵaıynyńmen kórisip kózaıym boldyń! — dep jata jabysty.

Kóńilshekpin, Kóndim. Keshki astan soń Naızabas basqa bir óner shyǵardy.

— Balam, erterekte biz ǵoı, osy «túsi kelgennen túńilme?» dep beti túzý, óńi jyltyr kisimsingenderdiń betine qarap óstik. Kepka kıse, shash qoısa odan da beter qorqyp syılaıtyn edik. Zaman ózgerdi, maqal-mátel, salt-sana ózgerdi. Jasyratyny joq, qazir óz basym túsi jyltyraǵan, shash qoıǵan, shlápa kıgen, moınyna shúberek baılaǵan, tar shalbar, jyltyr baıpaq kıgenderdiń bárin syılap, bas shulǵı berýden aýlaqpyn. Bul meniń jetilgenim be, joq álde anaý qýlardyń syr aldyryp qoıǵany ma? Ol jerin kesip aıtý qıyn. Ár nárse óz kezeginde me deımin. Qazir, keıde sol qýlardan oqymaǵan qýlardyń oza shaýyp, asyp turǵandary bar. Kezinde ese bermeı shabatyn áýmeser egespe júırikter de bolady.

Naızabas myna oqyǵan jigit munyma ne aıtar eken degendeı betime tesile qarap, aqyra otyryp jaýabyn kútti. Maıabasy burynǵydan beter sopaıyp, kózi syǵyraıyp, tym kishkene bop ketkendeı bop kórindi. Áńgimeniń artyn kútip, ún qatpadym. Ol meni tosa sóılep, sózge shaqyryp, daýǵa bastap otyr. Onyń kútkeni bolmady. Úndemedim. Ol sharasyzdanyp, sózin qaıta bastady.

— Oqyǵannyń bári birdeı qý sıraq dep uǵady eken deı kórme, ondaı oǵashtyqtan aýlaqpyn. Ol tym oǵashtyq qoı. Oqyǵan, úlgi-ónege kórgen zıaly, ıgi jaqsylar buryn da bolǵan, qazir múlde kóp. Aqyldy, parasaty mol jaqsy jandardy jıi kórem. Al, solarsha shash qoıǵan, solarsha shalbar kıgen tipti solarǵa bárinen elikteıtin qýlar taǵy da bar. Men solardy aıtyp otyrmyn. Dúnıe dúnıe bolǵan soń jaqsydan kende emes. Al, seniń ózińe jaqyn kelsem, aldymen ákeń marqum jaman adam emes edi. Sen qandaı bop, qalaı óskenińdi, ne bilip, ne qoıatynyńdy kim biledi? Jylqy alasy syrtynda, adam alasy ishinde. Ákeń óz aqyly ózine jetetindeı, óz jolyn ózi biletindeı, momyn ǵana jan edi. Barlyq qýanyshy, qyzyǵy, ermegi at bolatyn. Ákege bireýdiń ózi tartady, bireýdiń kózi tartady, eń bolmasa sózi, isi, qylyǵy tartady. Adam qansha oqyp, toqyp, ózgerdim degenmen oqymaǵan ákeden de balaǵa mura-mıras bolar áldeneler qalady, juǵady. Bul maǵan salsań shyndyq, al buǵan sen qalaı der ediń? Meniń óz ákem «qatty aıtsam qaryndastyń kóńili qalady, aqyryn aıtsam aqym ketip barady» degen maqaldy kóp aıtatyn jáne artynsha óz oıyn búkpeı, estigen-bilgen shyndyǵyn, kóńiline kelip, kómeıge tirelgenin máımóńkelemeı dál aıtatyn. Sol ádet mende de bar. Saǵan buldyrata-syldyrata beretin eshteńe de joq. Biraq, bilgim kelgen jaıym bar.

«Saýalǵa ýáj aıtýǵa zaýqyń soǵa ma?» degendeı, Qudaınazar shal kózin qysa túsip, maǵan zer tastady.

— Durys ta, aqsaqal, — deı saldym selqostyqpen. Óıtkeni onyń ne bilgisi kelip otyrǵany beımálim.

— Durys deseń, tyńda!

Ózim de uqpaı qaldym, shynymdy aıtsam kenetten pıǵylym aınyp, Naızabastyń dilmarsyǵanyn ishteı unatpaı, kóńilden tyǵylyp, tyjyryna qaldym. Ol munymdy baıqamady. Qaıta erik bergen soń, erkinsı túsip, óktem aldy.

— Sen endi, tyńda, bala! Biraq artyq aıtyp, kóńildegi jerden asa tógilip ketsem, keshir! Qandaı bolsa da áke balaǵa synshy. Men ákeńdeı adammyn. Sodan da shyǵar, seni synaǵym da kelip otyr. Mundaıdyń aıyp-shamy, ala-bóteni bolmasa kerek. Qalaǵanyń ras bolsa, úsh saýalym bar. Asyqpa, oılana otyryp, ýáj-jaýabyn aıt.

Basymdy ızedim.

Ol sabasyna endi túskendeı erkinsı qarap, daýsyn keneı jótelip, qyraǵattap aldy.

— Surańyz, — dedim jaılap qana.

Maıabas shaldyń jup-juqa ezýi jybyr ete tústi de, mástek kózi syǵyraıa kúldi.

— Birinshi saýalym: ákeń saǵan ne qaldyryp ketti?

Naızabastyń muny suraıtynyn kim bilgen, birden ań-tań bop, az-kem aqyra tústim de, ıyǵymdy qopań etkizip bir kóterip tastadym. Ol moınyn qısaıta buryp, maǵan qarady. Jaýabyn kútti. Álden ýaqta:

— Eshteńe de qaldyrǵan joq! — dedim.

— Ym, — dep Naızabas tissizdikten ishine qaraı omyryla bastaǵan ıegin ishke qaraı odan saıyn jymyra tústi de, — oılanyp aıttyń ǵoı, bala? Al endi ekinshi saýal: ákeden ózin birdeńe alyp qaldyń ba?

Jańaǵydan myna saýaldyń qandaı aıyrmasy bar degendeı ıyǵymdy taǵy da qopań etkizdim.

— Eshteńe de alyp qalmadym.

Qudaınazar meniń jaýabyma rıza bolmaı, ishteı mújilip, edáýir pushaıman jep qaldy bilem, etsiz kelgen, qalaqtaı jaǵynyń bos terisi tyrjyń ete tústi. Sonyń ózinde raıdan qaıtpaı, saýalyn túgeldep shyqpaq bolǵandaı:

— Al, sońǵy saýalym, bala: ákeń saǵan ne úıretip ketti.

Iyǵymnyń taǵy da bir búlk ete túskenin ózim de baıqamaı qaldym.

— Eshteńe úıretken joq.

Ol ne derin bilmeı bir aýyq ańyryp qaldy. Qolyndaǵy dobal kelgen keltek kóseýmen ot basyn shuqylaı bergen. Álden soń basyn kóterip, maǵan qarady. Betimnen áldene oqyǵandaı, zildene zer tastap etti.

— Eger osy aıtyp otyrǵandaryń ras bolsa, ne sen shynyńdy aıtsań, onsha jaqsy emes eken-aý! Ákeniń qaldyrǵany bolmaı-aq qoısyn, ákeden áıteýir birdeńe úırenbegen, odan óz keregin alyp qala almaǵan jurat bolýshy ma edi? Sen ne menimen sóıleskiń kelmeı otyr, ne bilmestik etip, ábes aıtyp otyrsyń. Ne bolmasa mundaı saýalǵa jaýap berýge ázirlenbegensiń. Al budan da qattyraq aıtsam, óziń áke bolǵanyńa qaramaı, bul saýaldar jaıynda múlde oılanbaǵansyń. Meniń topshylaýymsha, dál sen aıtqandaı bolýy múmkin emes. Áke degen áke, ol qasıetti jan. Balaǵa, óz juratyna, óz násiline onyń tastary da, bereri de, qaldyrary da bolsa kerek. Qojanasyr ápende qyzyn uzatypty deıdi. Qudalar men kúıeý bala qyzdy alyp, aýyldan uzaı bergende, áldene oıyna túsip ketkendeı Qojanasyr artynan tura júgiripti. Jurt ań-tań bop, Qojaǵa qarap qalǵan. Sáldesin qolyna alyp, sońynan júgirgen ákesin kórip, qyz at basyn burypty. Sonda onyń qyzynyń qulaǵyna sybyrlap aıtqany mynaý eken:

— Jan balam, qara basyn umytyp barady ekem, saǵan kópten aıtpaq bop júrgen aqylym bar edi. Sony aıtaıyn. Basqa-basqa, ıne sabaqtap, is tikkende jiptiń ekinshi jaǵyn túıindep qoıýdy umytpa! Al, bar ǵoı jiptiń bir jaǵyn túıindeýdi umytsań, tikken isiń sógiledi. Ineniń kózinde túıinsiz jip turmaıdy. Túıini bolmaǵan soń tikken isiń óre baspaıdy. Qyzym-aý, bári byt-shyt bop, setinep-setinep ketedi. Sonsyn Qojanasyrdyń qyzy is tige bilmeıdi eken degen ósekke qalasyń. Bilip qoı, seniń ákeńniń momyndyǵy bolmasa, aqyly eshkimnen kem emes. Muny da bilip qoı, — dep Qojanasyr úıine oralǵan eken. Al seniń ákeń jýas, kóp sóılemeıtin, bylaısha aıtqanda qoı aýzynan shóp almas adam bolǵanmen, aqylsyz adam emes-ti. Muny óz basym jaqsy bilem. Talaı báıge jıynda odan jas ta bolsam, tize qaǵysyp otyrǵanmyn. Ásirese, atty, tanýy, júırikti bilýi tań-tamasha edi-aý! Sondaı adam eń bolmasa álgi Qojanasyrdyń úıretkenindeı birdeńelerdi úıretpeı ketti degenge óz basym nanǵym kelmeıdi. Eger shyny seniń aıtqanyńdaı bolsa, ol saǵan eshteńe úırete almasa, ákeń armanda ketken eken de...

Múmkin, arman degende, shynynda da ákemniń bir armany osy Qaraqulaq shyǵar! Bolsa bolsyn, muny at súıgen, tulpar kútken synshy erdiń jaqsy armany emes dep kim aıtady? Qaraqulaq qolyna qamshy ustap, taqymy qyl quıryqtyń jeldeı esken ásem júrisin, eren shabysyn ańsaǵan erdiń qaı-qaısysyna bolsa da arman bolardaı qaz moıyn, bota tirsek, qazan attyń, býdandasa-býdandasa kelip, symbatty tulpar shyqqan jylqy balasynyń sulýy da, júırigi de edi. Qazaq jerinde qaraqulaq degen taǵy ań bar, halyqta osy attas oıyn bar. Biraq Qyzdarbektiń Qaraqulaǵy tuıaqty maldyń kórkemi de, shapqyshy da, jel quıryq, tesik ókpe, jez tuıaq tulpary da bolǵan.

Kóz aldym saǵymdanyp, qulaǵyma qıqý keldi. Tozań basqan sary saǵym ishinde, kóp attyń aldynda qos qulaǵyn qaıshylap, ákem qolyna túsire almaǵan Qaraqulaq kósile shaýyp bara jatty...

Úshinshi órim

Aýylymyz Qarataý men Kókshe qumnyń ortasyndaǵy ken dal ada kóship júretin. Jazda taýdy, qysta qumdy mekendeıdi. Kóshi-qony kóp osynaý ábigershil eldiń ermegi kóp emes. Barynyń ishindegi ońdysy anda-sanda jyl qusy sıaqty kelip-ketetin baqsy-balger, jarapazanshy, aqyn-jyraý edi. Ásirese, aýylǵa aqyn-jyraý, ánshi-kúıshi kelgende aýyl-aımaq bir túlep qalatyn. Osyndaı aýyl aralap jyr aıtatyndardyń qıssa, dastan, hıkaıasyn tyńdap bolǵan soń ákem kileń myna bir sózdi qystyryp qoıatyn:

— O, toba, dúnıeden armansyz óttim degen bir pendeni estisem qulaǵym kereń bolsyn!

Endi oılap otyrsam, Naızabastyń sózine baqsam, áke armanda ketipti. Ákeden jas qaldym. Ol ókinip attanypty. Nege ókingen? Bul jaıly sezetinim, az deıtin túk te, kóp deıtin kól-kósir de emes. Nege azyrqandy, nege tushynbady, onysy beımálim. Áıteýir meniń anyq ańǵarǵanym — ol óte momyn edi. Momyn bolǵanda, kádimgi «qoı aýzynan shóp almas». buıyǵy edi. Erteden k,ara keshke deıin aýzynan bir aýyz sóz shyqpaıtyn kúnderin kórgen de, bilgen de bar. Bar bolǵany bir atyn sıpap-sylap, soǵan shań-tozań, qyl-qybyr jýytpaı, sonyń tóńireginde kúıbeń-kúıbeń etip júretin de qoıatyn. Munyń shet jaǵyn ózim de kórgenmin. Onyń bar tirligi at baptaý edi. Atpen jany bir bolatyn. Atty sýarady. Qysta qanjylym sý, jazda bastaý sý beredi. Jemdeıdi. Qatqan jońyshqany aldyna sý búrkip, bulaý salady. Sýdy da, shópti de ólshep, qadaqtap beredi. Artyq bop ketse tań asyryp qoıady. Toq at shappaıdy. Shabystan soń birden otqa, jemge qoımaıdy. «Óıtse aıaǵyna jem túsedi» deıtin.

Onyń kóp qyzyǵynyń biri óziniń qyzdary Jamaljan men Urjandy qyryq segiz almaı-aq, bir-bir júırik atqa baspa-bas aıyrbastap ta jibergen. Munysy bútin aımaqqa taraǵan, dańǵaza bop jaıylǵan.

Eshbir danyshpannan oqyǵanym joq. Biraq, ózim oılaımyn. Osynaý jaryq dúnıede nápaqa terip jep júrgen árbir basy jumyr pendeniń ómirinde bir súıeneri, tiregi, maqsaty bolsa kerek. Ol bolmasa ondaı pende, úmiti, maqsaty joq jan óledi. Al meniń ákemdi osy jaryq dúnıede azdy-kóp ustaǵan qudiretti tirek, — at, at qyzyǵy.

Ózi úndemes momyn bolsa da qulaǵy túrik. Qaıdaǵy qıanda, kúzde bolatyn báıgeni elden buryn, sonaý erte kóktemde biledi. Endi atyn soǵan ázirleıdi. Kúnara shoqytyp keledi de, kıiz úıge kirgizip, qamaý ter alady. Jaz boıy baptap, kúzde báıge izdeıdi. Birin alady, birinen qalady, sonymen jerge bozqyraý túsip, tezek qatqanda úıge bir-aq oralady.

Jylqy balasyn janyndaı jaqsy kóretinine qaramastan eki attan basqa quıma tuıaq bitken emes. Biri — qarabaıyr, kúnde minetin minis-shobyry, biri — júırigi. Bul ekeýinen basqa asha tuıaqty, ne oısylqara, ne zeńgibaba, ne shopanatany mal sanaǵan emes. Olardy qyzyqqa emes, kúnkóriske ustady. Olardy máz qylyp baǵyp-qaqqan da emes, Qyzyǵy da, tamashasy da, súıinishi de — at. Oǵan at — qanat qana emes, qýanysh, abyroı, ataq, dańq áperetin áldeqalaı bir qudiret, qasıet edi.

Momyndyǵyna, sózýar emestigine qaramaı, qıssa-dastan tyńdap otyrǵanda dúldúlderdiń shabysyn, tulparlardyń tuıaq alysyp sýrettegen jerlerine kelgende jaýyryny búlkildep, shaıqalaqtap qozǵala beretin. Qobylandynyń, Taıbýyrylyn, Qambardyń Qara qasqasyn. Tólegenniń Boz jorǵasyn ózi kórip, shabysyna rıza bop, naq qazir soǵan qarap otyrǵandaı jyrshydan, jyrshy bolǵanda ózimizdiń Sultanbekten kóz almaı qalatyn.

— Oı, páli, aınalaıyn Sultanbekjan, kóp jasa, ómirli bol! Jalǵanda jaǵyń túspesin! Súıeksiz qyzyl tilin-aı! — degen sózderin de naq osy atty, onyń shabysyn baıandaǵan jerlerine kelgende ǵana qystyryp qoıatyn. Nemese at shabysyn baıandaǵan jerlershe jetkende kózi jasaýrap, qabaǵy oqys kóterilip, áldeqalaı bir tylsymdap tastaǵandaı shóge otyryp qalatyn. Keıde erinderi jybyrlap: «O, toba, o, toba! Osyndaı da tulpar bolǵan?» — dep qaıtalaı túsetin. Atty, júırik atty pirińdeı kóretin.

Kók sińir dúldúl, quıma tuıaq tulpar, qoltyǵy tesik, ar jaǵynan ókpesi kórinip turatyn, jelden ozyp, quspen jarysatyn arǵymaqtar jaıly ańyzǵa ol senetin, álde, senbese de, súısinetin, túbinde sondaı at bolady dep uǵatyndaı edi.

Ol ózi súıgenin pir tutqan. Onyń qudaı men paıǵambardan sońǵy tabynatyny, sıynatyn piri — at. Ókpesiniń tusynda tesigi bar, janbasy biteý, qoltyǵynda kózge kórinbeıtin qanaty bar, kádimgi quıma tuıaq, qus tumsyq, alshaq tos arǵymaqty arman etken. Ózi baptap, talaı báıgeniń aldyn alǵan Tor alaıaqty da sondaı jylqynyń tuqymy sanaıtyn. Kóz jeter, kóńil sener, qulaq estir jerdegi aty shyqqan júırikterdiń bárin biletin. Arys boıynda «Jel tımes», Shaıanda «Shań tımes», Úshbasta «Qulan sary», Shoqy tasta alysqa ma, uzaqqa ma, áıteýir árqaısysynyń qandaı jerde qalań qylyq kórsetetinin syrtynan aıtyp otyratyn. Qyzdarbektiń Qaraqulaǵy bolsa óz aldyna bir arman. Ol qoly jetpeı ketken qyzǵanysh armany. Qazirgi zamanǵy fýtbol óneriniń bilimdi saıypkerleri qandaı topta qandaı juldyz baryn, onyń oıyn ádisin, oǵan qarsy oınaý tásilin saýsaǵymen sanap, ymy-jymyn túgeldeı bilip otyrmap ma? Óz zamanynyń saıypkeri, at bapkeri bolǵan ákem de óz atynyń kúndesi, básekege túser júırikteriniń minezin alaqanyna salyp qoıyp, taqyrdaǵy shabysyn kórip otyrǵandaı, qolyn jaıyp sap, tize jóneletin.

— Shań tımes «á» degende alǵa túsip ketse qıyn. Bir ketse qarasyn úze beredi. Olaı ete almaı, salǵan jerden shań jutsa, odan qaıtyp ońalmaıdy. Pátshaǵar júırik: biraq, qyzdyń balasyndaı qylyqty, ári názik, ári bapshyl. Órge salsa Qaqpan beldiń quıryǵyn qus ta tistep almaıdy. Al Tarlanboz bolsa myna Jalǵanbaı, Qursaı tárizdi tasty jerde meniń atymmen qatarlasa almaıdy. Tuıaǵy juqa, taǵalyǵy tómen, meniń Tor alaıaǵym tárizdi shashasy bıik, quıma tuıaq emes. Al, bizdiń myna Shuqyrshı men Mánji, Shybyq belgi men Qanjýǵan tárizdi boranda, maıda, jumsaq jerde ári tirsekti, ári serpindi Jylan quıryq qaýipti-aq...

Báıge atyn kútip, sodan qylt etip qoly bosap ketse-aq saýyr sıpasyp saıysqa túser kúndi ańsap, taǵy da qıaldap ketetin. Osy bir qıal ony áldılep, terbep otyrǵandaı bolýshy edi.

Adamnyń sáni at pen qamshy. Kókpardy bir qaıyryp tastaýǵa jaramaıtyn jigittiń jigeri qum. Qamshy qazaqtyń aıbary, qarýy.

Óz ómirinde qylquıryqtan asar qýanysh, júırikten at mingennen, báıgege at qosqannan ózge qyzyq-tamasha joqtaı túsingen ári buıyǵy, biraq jaıynda serilik oty bar kári shal sonda neni armandap ketti eken? Atyn, quıryǵyn kesip, jalyn qyrqyp, belsendiler minip ketken Toralaıaǵyn taǵy bir mine almaǵanyn armandady ma eken? Onyń nesin armandaıdy? Toralaıaq jasaryn jasap, asaryn asap, talaı jarysqa túsip, ábden sary tis bolǵan, aıaǵyna jem túsip shor aıaqtanǵan, dáýreni taıǵan kezde quıryqtan, jaldan aıryldy. Astyńǵy erini sapty aıaqtaı salpıyp, qabaǵy túsip, kózi jasaýrap qalǵan kári júırikte arman qalmaǵanda, kári shalda, óz sózimen aıtsam, paıǵambar jasyna kóp dúnıe salǵan káride ne arman boldy eken? Talaı-talaı dúbirli shabysta, uzaq jolda, qıyn asýda básekege túsip, neler qanatty tulpardy shańyna kemip, artqa tastaǵan Toralaıaqta da, ákemde de eshbir arman qalmaǵandaı edi-aý! Kim biledi? Týǵan balasynyń kókeıinde ne baryn týǵan áke bile de bermeıdi; kári ákeniń dat basqan, kóne tartqan, tilim-tilim qan josa bop, kóp lúpildep, san tolqyp, ábden sharshaý men shaldyqpaǵan kebin shúberegińdeı bozalań tartqan júreginiń túkpirinde ne ketip, ne qalǵanyn onyń balasy qaıdan bilsin? Qyzyq qoı, dúnıe degen, qyzyq qoı. Osynaý jaryq dúnıege ózi ákelgen perzenti myna meniń kókeıimdi dál taýyp ákem bilmegen, men onyń júrek soǵysyn qalaı bile qoıamyn?

Al, onyń armany bolǵany ras delik. Sheshile kóp sóılemeıtin tuıyq ta, buıyq ta adam edi dedim ǵoı. Ne armany bolsa da ishte janyp, sol janǵan jerinde sónip qala beredi eken de. Dybysy shyqpaı, jylt ete almaı sóngen qıal az ba, arman az ba deımin de oıǵa ketem.

Ol nege ókindi, neni armandady? Dál aıtý qıyn. Ásheıin bir pendeshilikpen, keıde oılaımyn, múmkin ol, artynda qalǵan qara taban, shıki ókpe, býyny bekip, buǵanasy qatpaǵan myna maǵan — ulyna eshteńe úırete almaı ketkenine, eń bolmasa sol uldyń óz qolyn óz aýzyna jetkize almaı, atpen, ataqpen daýryqpamen júrgende qapyda qalǵanyna ókingen shyǵar?

Ne de bolsa ákeni aıyptaýdan aýlaqpyn. Jas edim, sonda da esimde ákemniń aýyr-aýyr kúrsingeni bar, kári kóziniń jıegi sýlanyp, maǵan aıanyshpen qaraǵany ras. Osynaý aýyr da tereń kúrsinýdiń artynda kári júrektiń lúpilinen góri óksigi basym kóringen. Biraq onysyn syrtyna shyǵara almady. Sońǵy demimen jutylyp ishte ketti. Endi ańǵarsam, sol bir tunshyǵyp, ishke ketken órekpi óksik, júrek tereńnen alsa da aýyr kúrsinisti syrtyna daryta almaǵan óksigi onyń armany sekildi. Ákeniń qany azaıyp tarǵyl tartqan júreginiń júrisi shaban, jasy bitip, bozalań tartqan kóz janarynyń kórisi nashar bop, beıýaqtaı bop qalǵan kezin nazarymnan taǵy ótkizem.

Sóıtip, ol eń sońǵy kúrsiný men eń sońǵy óksigin syrtqa erkin shyǵara almaı, azdap qýarǵan, sustanǵan, qany qashyp, álde qatýlanǵan, álde surlanǵan kúıimen kóz aldymnan buldyrap alystaı berdi.

Tórtinshi órim

Ol ketti ǵoı, men qaldym. Bala kóńildi dyq basty. Áke kóńiliniń beı-jaı bop kúpti ketkenimen qosa, arman syryn uǵa almaı qapy qalǵanym taǵy bar. Nendeı arman boldy eken dep oılaımyn. Biraq dál túskenim joq. Sodan da bolar, ol jaıyndaǵy oıda qalǵandarymdy shym shymdap, túbi tereń shegendi shyńyraýdan qańsyp qalǵan tesik qaýǵamen sý tartqandaı eppen esime túsire bastaımyn. Tesik qaýǵa qashan qolǵa tıgenshe bir jutym sýdan artyǵy tógilip qalǵany sıaqty, esime eń aldymen anyq túsetini bórik jaıly áńgime.

Bórik bolǵanda, ákemniń óz bórki. Qyryq kún shildeniń sary tamyzy. Aýyl Aqqoltyqta otyr. Eki-úsh-aq úımiz. İrgesin túrip tastaǵan qarasha úıdiń kóleńkesinde solyqtap jatqan qozy-laq ýaqytsyz, erte órip ketipti.

— Áli kún qapyryq. Báribir jaıyla almaıdy, qozyny keri qaıtar! — dep bireý sáýegeılik aıtty.

Ákem kónbis.

— Áı, balam, qozyny aýylǵa qaıtaryp kele qoıshy! — dedi maǵan.

Kún ystyq. Biraq, áke tilin almaıtyn bala bolǵan ba buryn? Erine basyp úıden shyqtym. Aıaǵymda shoqaı etik, butymda bóz dambal, aq kóılek. Jaz boıǵy bar kıimim osy.

Úıden uzaı bergende, artymnan ákemniń daýsy shyqty. Jalt qaradym.

— Áı, balam, basyńa kún ótip keter, qazir kerimsal aralas aptap qoı, bas kıim kı! — dedi.

Mende jazdyq bas kıim bolyp kórdi me eken? Esimde joq. Bolmaǵan shyǵar. Sony ózi de seze qoıdy ǵoı deımin:

— Kel, munda kel, mine, meniń bórkimdi kıe sal!

Qaıta kelip, ákemniń qolynan qońyr eltiriniń pushpaǵymen jıektegen, qysy-jazy birdeı kıetin bórkin aldym. Basyma kıdim. Áke bórkin kıýge jetkenimdi maqtanysh etem. Kózime túsip bara jatsa joǵary kóterip qoıamyn.

Qozy sońynan júgirip kelem. Edáýir uzap ketken. Sasyq bulaqqa quıatyn Qurózekten baryp, qozyny aýylǵa qaıtardym. Qozylar da qyzyq, birinshi baıqaǵanym, ystyqta óz kóleńkesin ózi qýyp kete beredi eken. Men aýylǵa, kúnge qaraı qaıtaram. Júrseıshi, káni! Óz kóleńkesine óziniń tumsyǵyn tyǵyp-tyǵyp, aınalshaqtaı beredi. Tópep kelem, áreń basady aıaǵyn. Keıde biriniń kóleńkesine biri basyn tyǵyp, qosaqtap qoıǵandaı uılyǵyp qalady. Ábden sharshadym. Sóıtip júrgende kóktemde sý aǵatyn qurǵaq saıdyń bir jaryna keziktik. Qozylar kóleńkege uıysyp tura-tura qaldy da, tynysh tapty. Saıdyń ózeginde qaýqıyp ósken shashyratqynyń kóleńkesine men de jaıǵastym. Ári otyrdym, beri otyrdym, ishim pysty. Qozylardy aýylǵa aıdaıyn desem, kún qaıtpaı eshteńe shyqpasyn da bildim. Qaıterimdi bilmeı biraz otyrdym. Qarsy aldymda soraıyp bir saǵyz shóp tur. Kóleńkede otyrǵan adamǵa bóriktiń keregi ne? Basymnan bórikti aldym da, álgi saǵyzdyń basyna ilip qoıdym.

Berikti basyna ilgen kezde saǵyz shóptiń sabaǵy shaıqalyp, basyna bórik kıip otyrǵan adamnyń áldenege renjip, nemese birdeńeni unatpaı basyn shaıqaǵany sıaqty bop kórindi. Esime aýyldaǵy bı atamyz Shoıynbet túse ketti. Munyń sebebi aýyl arasyndaǵy urys-keris, daý-janjal, daý-damaımen ol kisiniń aldy bosamaıdy. Sonyń bárin ol kisi óz úıiniń tórinde otyryp ap, uzaq tyńdaıdy, erinbeı-jalyqpaı, tyńdap otyra beredi. Eń artynan, daýshy ekeýi ábden kezek sóılep, aıtaryn taýysqan boıda óz ókimin aıtady. Eki aıtpaıdy. Aıtty — boldy, kesti — pishti. Bul onyń qyńyr jaǵy, bir bettigi. Shoıynbet dese shoıyn bet, keıde beti sazaryp, bezeredi de qalady. Al, keıde tyz etpe, shyǵa shappa júırikteı raıdan tez qaıtady. Munda ol jumsaq, asa saq. Ol óziniń qaıda qulap, qaıda jyǵylaryn aldyn ala sezetin úrkek, sezimshil.

Daý sheshý qıyn. Eki jaqtyń birdeı kóńilin tabý taǵy bir sor. Ámende-aq, daýlasýshy ekeýdiń biri Shoıynbet aldynan basyn shaıqap, barmaǵyn shaınap shyǵady. Myna bórik, qozy qaıyrýǵa kıip kelgen ákem bórki bir mezet sol bı atanyń aldynan ádildik tappaı basyn bulǵaqtatyp, shaıqaı shyqqan talapkerdiń jeńilgen bireýine uqsap ketti. Balalyq bolar, meniń ózim Shoıynbet bolǵym keldi.

Bórik shóp basynda yrǵalaqtap túr. «Áı, áı» degendeı teńsele beredi. Men sóılep kettim.

— Sen, jigitim, basyńdy shaıqama. Bosqa shaıqaısyn. Qaıda barsań da ádildikten asyp kete almaısyń. Ádildik degen bar. Ol talapkerden úlken. Ol durysyn aıtady. Ol seniń ókinishińe, basyńdy shaıqaǵanyńa qaramaıdy. Ádildik dep biz aıtamyz. Quranda ǵadalat, shaǵataıda ádilet. Bul úsheýi bir sóz. Árkim ózinshe burmalap alǵany bolmasa, shyqqan tegi bireý-aq. Odan asar bı joq. Óıtkeni «ǵadalat» quran sózi. Qudaı sózinen asar eshbir bı joq. Men sol kóp bıdiń birimin.

— Áı, áı, bilmeımin. Bir sezdi árkim ózinshe burmalap aldy deısiz. Sol sózdiń ózi burmalaýǵa kónip turǵanda, bı aǵa, aıtqan bıligińizden qandaı qasıet qalady?

Bórik shaıqalyp-shaıqalyp ketti.

Bir sát ýájden jeńilip, ańyra qaldym. Artynsha:

— Áı, jigitim, nysap kerek, nysap, asylyq aıttyń, táýbege kel! — dedim.

— Aǵymdy qara etip otyrǵanda ádildik-mádildik, táýbe-sáýbe maǵan short-mort! — dedi bórik.

Men de Shoıynbet atam sıaqty tas tuınaqtaı túıilip, maldasyn quryp, kóktemde sý júrgen kezde paıda bolǵan qaırańdaǵy qıyrshyq tasqa júgine otyrdym da, sózimdi myǵymdap, tóndire bastadym.

— Aqty aq dep ádildik aıtady. Qarany qara dep te ádildik aıtady. Aqty qara deýge ádildiktiń haqysy joq. Baıqaımyn, sen jigitim, dúnıede ádildik baryna kúdik keltirip, ásheıin bosqa, jaıdan-jaı kúpir bop otyrsyń. Dúnıede ádildik bar. Ol sol ádildikti aıtýshy bıden buryn jaralǵan.

— Ádildik bıden buryn jaralsa jaralǵan shyǵar. Biraq, oǵan árbir bı óz sumdyǵyn qosyp, óz qýlyǵyn aralastyryp, ábden álpeshtegen. Bir sózdi úshke túrlendirgen dep ózińiz aıttyńyz ǵoı.

Beriktiń myna sózi qabyrǵama batyp ketti. Ne derimdi bilmeı sasyp qaldym. Eń aldymen, ózim Shoıynbet emes, bórik bolmaǵanyma ókindim. Bı emes, bórik bolsam, sózim jóndi, ótkirleý kele me dep qaldym. Óıtkeni naq osy jerde bı atamyz ıi jumsaq, qatty sóılemeıtin, kisi kóńilin qaldyra, kesip-piship, túıindep aıtýǵa onsha zaýyqty emesteı kórindi. Meniń de qazir, shóp basynda qalt-qult etken berik aldynda kibirtikteı berýim sodan da bolar. Basynda sondaı bolyp týmaǵan soń da qıyn eken, bı atamdy qor qyldym, onyń sózindeı tapqyr sózdi aıta almadym, Meniń mińgirlep, múdire qalǵanymdy maldanyp ketti bilem, bórik batyl bastap ketti:

— Oı, bı aǵa-aı, ádilin, shyn tóreligin berseńiz berińiz, bermeseńiz bermeńiz. Óz basym dúnıede ádildik, teńdik, durystyq joq ekenine áldeqashan kózim jetken.

— Ne dediń, áı, jigitim? — dep bórikke sostıa qaradym.

— Ádildik joq dedim. Sizde emes, dúnıede...

— Dúnıede bolmasa bordaı tozsyn. Men ne istedim. Ádilsizdigim qaısy? Ashyp aıt, jigitim!

— Durys aıtyńyz, bı aǵa, durys aıtyńyz, siz de osynaý bir durystyǵy joq bordaı tozǵan kene dúnıeniń bórik kıgen bir pendesisiz; mal ashýy, jan ashýy dep, ádetten ozyp, betińizge basqanym bolmasa, sizge de arta qoıar kinám joq. Tap-taza muntazdaı dúnıeni saǵymdatyp, tozańyn shyǵardyńdar. Sondaǵy jetken dárejeń shyqqan bıigin, qaısy? Nápsi me, mansap pa, shen be? Sender nápsiniń qulysyńdar. Taq, danq, dáreje, jeke bastyń baǵyna bola, alaqandaı jerdiń betin ábden lastap boldyńdar. Ar qaıda, namys qaıda? Bet qyzarsa, júrek tiksinse, dene shimirkense bolmaı ma?

Jaman sastym. Ózimniń Shoıynbet, bóriktiń daý aıtýshy talapker ekenin umytyp:

— Áı, bórik, sen ne dep kettiń? Men túsinbeı qaldym. Qaıdaǵy bir adam uqpaıtyn sózderdi aıtady ekensiń? — dep daýsym qatty shyǵyp ketti.

Bórik shaıqalýyn qoımady. Úshtóbeniń baýyrynan kerimsal ese bastady. Odan saıyn yrǵala da teńsele tústi. Ádiletsizdikke tóze almaı, tolǵana sóılegen, tolqyp-tasyna, isine-ashyna aıtqan ary mol aryndy jigitteı toqtamaı dattandy. Jaı sóz de, bos sóz de emes, tanystyqty áshkere etip, dúnıeniń mesheldigi men meshkeıligin qoldan jasaǵan kerdeńderdi qaptaldamaı, iremeı soıyp, taspen baýyzdady. Shoıynbet bolǵan neni alǵan eken, mende ún joq, tilim baılanyp, jaǵym qarysyp qalǵandaı.

Al bórik bolsa des berer emes:

— Bilemin, bile turyp kelgenmin. Taǵy da bir aldyńnan ótip, betpe-bet, júzbe-júz keleıin dep oılap em. Oıyma jettim. Kórdim júzińdi, baıqadym bet alysyńdy. Túzeler, tezge túser sıqyń joq. Aýzy qısyq bolsa da aqshasy bar, aty bar sóıleıdi. Kıgizer ton-shapany bar janmen beldese ketkende alyp soǵar, eń bolmasa ıtjyǵys túser qaýqarym joǵyn aldyńa kelmeı jatyp bilgenmin. Bile turyp kelgenmin Ie, bile tura kelgenmin. Eń bolmasa ádildiktiń aq shapanyn jamylǵan alaıaqtyń betine tiksinbeı bir qarap kelse bir túkirip ketsem dep kelgenmin. Sertime jettim, túkirdim seniń betińe! Aq jaýlyqty ananyń bala dep aq júregin jaryp shyqqan mahabbatyńdaı adal, taza ádildik qaıda bar? Sende joq ta, elde bar.

Men Shoıynbet atam bola almaı qaldym. Ol kisi kóp tyńdap, az sóıleıtini bolmasa, men sıaqty sasqalaqtap, múdirmeıtin. Jaılap ta bolsa, sózinen jańylmaı, bir yrǵaq, bir sazben aspaı-saspaı, eselep, eptep sóıleı beretin. Meniń tilim baılanyp qaldy. Anaý bórik yrǵalańdap, taǵy jóneldi.

Bórik ábden yzalanyp alǵannan keıin, daýyn tóge jóneldi.

Ojardyń tórine kúzdik bıdaı ektim. Eki put tuqym shashtym. Bireýdiń qosyn jaldadym. Shyǵyny shash etekten boldy. Qazir alarymnan bererim kóp. Jańa ǵana bas tartyp kele jatqanda Aıboldyń bir qora eshkisi bárin taptap, men ol jerden astyq almaq túgil, endi tuqymdyqty da ala almaı otyrmyn. Qos aqysyn qalaı tóleımin. Tuqymdy da qaryzǵa alǵanmyn. Tólesin deımin osylardy. Siz aıtsańyz qosqa bir eshki, tuqymǵa bir eshki. Eki eshkimen meni attandyryp jibermeksiz. Bul bolmaıdy. Eshkiniń eshkisi eki put bıdaı bolmaıdy. Bul bir. Jer aıdap bergen qosshyǵa, qos ógizdiń ıesi Aıdarbekke eki put astyq beremin dedim. Bul tórt eshki deńiz. Al, endi sol jerden kem degende jıyrma put astyq alatyn edim. Muny ózińiz eseptep kerińiz dedim be, dedim. Al esepteńiz.

— Jıyrma tórt eshki boldy. Sonda sen sol bıdaıdy jegen jıyrma eshkiniń bárin almaqsyń ba?

— Aıboldyń eshkisi jıyrma ǵana ma eken?

— Endi qansha?

— Eki júz eshkisi bar.

— Aıbol baı eken ǵoı.

— Baı ǵoı, oıbaı, eki júzden jıyrma eshki túk emes, jumyrǵa juǵyn da, taqıaǵa talqan da bolmaıdy.

«Talqan» degen sózdi estigende shegim shúr ete qaldy. Qarnym ashqan eken. Sonda da bolsa bılikti bitirmeı ketpeıin degen adamsha, berikke qaraı bedireıip, tamsana turdym da:

— Jıyrma degen tym kóp, ol seniń bıdaıyńa ádeıi eshki jaıǵan joq,Eshki degen shaıtan sıaqty júrdek, jelaıaq mal, tastan-tasqa sekirip júrgende, artynyń daý bolatynyn eshki baıǵustar qaıdan bilsin! Al, ekinshiden, eńbek etip ekken eken soń, ony basqadan, ıt-qustan, eshki men egizden qorı bilgen jón. Ózińe de obal joq.

— Sonymen bıligińiz qaısy?

— Jıyrma kóp deımin.

— On toǵyz bolsyn.

— O da kóp.

— On segiz bolsyn.

— O da kóp.

— On jetiden tómen túspeımin.

— On jeti degen kóp, taǵy bir sekir.

— On alty-aq bolsyn.

— Al boldyń ba? Endi sekirer jerin, barar jeriń joq pa?

— Joq.

— Ondaı bolsa, on eki eshki. Kesim osy. Aıboldy osyǵan kóndiremin.

Bórik áli shaıqalyp tur. Meniń kesimime rıza emes sıaqty. Ózimniń qarnym ashyp ashýym kóp ketti. Berikti qulashtap turyp, berip kóp jiberdim. Saǵyz shep japyraıyp qaldy. Berik anadaı jerge ushyp ketti. Qalpaqtaı qaǵyp túsirdim daýkes berikti.

Osy kezde tý syrtymnan bireýdiń:

— Áı, balam, ákeniń ózin ǵana emes, bórkin de syılaı bilý qajet! — degen sabyrly, zili joq, qońyr daýsy shyqty.

Jalt qarasam, ákemniń ózi eken. Qysylǵannan qyzaryp tómen qaradym. Ákem qaıtyp til qatpady. Jerde jatqan bórikti kóterip alyp, ákemmen qatarlasa berdim. Ekeýmiz qozylardy aıdap aýylǵa qaıttyq.

Besinshi órim

Kópke deıin qýystanyp júrdim. Ákem berikpen aıtysqanymdy, ne úshin bórikti uryp jibergenimdi sezdi me eken, ózi ári Shoıynbet bop, ári daýshy talapker bop sóılegenimdi estip qoımady ma eken? Ákem áneýkúngi bórikpen eki aradaǵy áńgime jaıly lám demeıdi. Ne umytyp ketti me, ne eshbir mán bermedi me, álde osy kúnge deıin kúdikte júr me? Netken kúdik? Oılaýymsha, meniń es-aqylym jaıyndaǵy kúdik.

Qurǵaq saıda, shashyratqynyń kóleńkesinde otyryp, bórikpen aıtysqanymdy estigen adam, árıne, kim de bolsa bir kúdiktenýine kúdiktener. Biraq, kópke deıin osynyń qaısysy ekenin bile almaı, ózim de kúshti júrdim.

Ákem kúndegi ádetinshe kúni boıy Toralaıaqty baptaýmen júrdi de, keshke qaraı aqsham kezinde asyq oınap júrgen meni janyna shaqyrdy. Keldim. Ol maǵan bastan-aıaq qarap ótti.

— Asyqty qalaı oınaısyń?

— Ehe!

— Jaqsy atasyń ba?

— Ehe!

— Saqań tıgish pe?

— Ehe!

— Sen «ehe» degendi qoı! Durystap, kádimgi adam sıaqty, sózge sózben ýáj aıt!

Men úndemedim. Ol betime kúdikpen, suraýmen qarady.

— Álgi saýaldaryma jaýap ber! — dedi ol jaı ǵana. Daýysy aıanyshty, aıaly shyqty. Bárin de shyn nıetimen bilgisi kóp turǵanyn uqtym.

— Asyqty oınaımyn. Birinde utam. Saqam jaman emes. Keıde jaqsy tıedi, keıde tımeıdi. Kóbinese múlt ketedi. Ózi aýyr...

— Múlt ketedi deısiń, á? Ol jaqsy emes eken. Káni, saqańdy kórsetshi.

— Dara qoshqyl boıaýmen boıalǵan, shigesine qorǵasyn quıǵan saqamdy qolyna alyp, olaı-bulaı qarady da, kádimgi asyq atatyndaı shıyryp-shıyryp qoıdy.

— Jaman saqa emes eken. Ózi ońqaı ǵoı.

— Ehe, ońqaı.

— Qolyńdy, saqa atatyn oń qolyńdy kórsetshi!

Ákem aldyna alaqanymdy jaıyp saldym. Ol qolymdy óz ýysyna salyp, aınaldyra qarap shyqty. Bas barmaǵymdy kúldirep turǵan, jaýyr attyń arqasy tárizdi alynǵan jerdi kórdi.

— Mynaý ne?

— Saqadan ǵoı.

— Oı, munyń jaramaıdy. Seniń saqań jaýyr at mingen jaman jigit sıaqty eken. Bul saqany atarda mytym ustamaı, bos atqannan bolady. Sen san bilesin be?

— Bilem.

— Káne, sanashy!

— Neni?

— Saýsaǵyńdy sana!

— Bir, eki, úsh, tórt, bes!

Barmaqtan bastap bes saýsaqty birtindep jumyp shyqtym da, ákeme qaradym.

— Endi myna sol qolyńnyń saýsaǵyn sana?

— Bul da beseý.

— Ekeýi qansha bolady?

Osy ákem meni túk bilmeıtin keshe dep tur ma degendeı kúdikpen betine qaradym.

— Ie, qansha bolady?

— On.

— Durys-aq.

— Ákem áldenege qýanǵandaı, jymıyp qoıdy. Men de kúldim. Ondaǵym «óz qolymdaǵy saýsaqtyń qansha ekenin bilmeı, maǵan ne bopty» degenim edi.

Baıqaımyn, ákem kóńildi, menimen sóılese berýge yqylasy aýyp, meniń esimniń bútin ekenine kózi jetip, kóńildegi kúdigin sheshken sıaqty-aý!

— Durys. Munyń durys-aq. Al endi sen osy bes saýsaqtyń nege birdeı emestigin bilesin be?

Ańyra qaldym. Ákem kútip tur. Ózi oıly.

— Bilmediń, á! — dep kishkene shoqsha saqalyn sıpap qoıdy. — Bilmediń ǵoı, muny bilý saǵan erte de shyǵar. Anaý bir kúngi bórikpen áńgimeden soń sekem alǵan bir jaı bar-dy, — dep ózine-ózi kúbirlep, artyn báseńdetip jiberdi.

— Aıtyńyzshy, bes saýsaq nege birdeı emes, á? — dedim sóziniń keıingi jaǵyna mán bermesten.

— Ol áli saǵan erte. Odan da bir qyzyq áńgime aıtyp bereıin, senen sóıtip qutylmasam bolmas...

Ekeýmiz kıiz úıdiń janyna kelip otyrdyq. Ol áńgimesin bastady.

— Mynaý turǵan Úshtóbeniń tý syrtynda Ojar degen jer bar. Ojardyń terin qaq jaryp Hanymsaı degen tereń arna ótedi. Budan eki-úsh jyl buryn sol saıdy órlep, osy Toralaıaqpen kele jattym. At degen jaryqtyq, onyń ishinde myna bizdiń Toralaıaq, shirkin, adamnan da sezimdi ǵoı. (Ákem «Toralaıaqty til-kózden saqta!» dep jerge qarap «túpý-túpý» dep qoıdy). Bir kezde atym oqys osqyrynyp, dir etip toqtaı qaldy. Qarasam, tobylǵynyń túbinde taýdyń ádemi bir altaıy qyzyl túlkisi jatyr. Attan túspeı, ańyryp biraz turdym. Álgi túlki bylq etpeıdi. Kózi jumýly, naq bir ólip qalǵan sıaqty. Attan qarǵyp tústim. Myńq eter emes. Endi ólgen túlki eken dedim. «Apyrmaı, olja degen qaıdan derin, bar ma? Ne de bolsa, kelesi kúzde túlki tymaq kıetin boldym-aý» dep oıladym, qýanyshtan júregim lúp-lúp etedi. Qasyna jaqyn kelgende:

— Jaqsy tymaqtyń ishi budan tabyldy, tysy qaıdan tabylar eken? — dep sóılep jiberippin. Túlki qatty uıyqtap jatsa kerek, atyp turyp, Hanymsaıdyń bıigine qaraı ura jóneldi. Qaıda, men atyma qaıta minip úlgirgenshe jar qabaqtan asyp ta ketti. Sanymdy soǵyp qala berdim.

— Osy ma?

— Bári osy. Biraq, ol túlki osy taýda áli bar. Syrtynan kórem, izin tanımyn. Úmitsiz shaıtan bolsyn, úmitimdi áli de úzgen joqpyn. Mynaý álgi óziń sóılesetin bórik qoı! — dep, basyndaǵy bórkin alaqanyna salyp maǵan kórsetip qoıdy.

Áńgimeniń tez bitkenine kóńilsizdeý bop otyrdym da:

— Jalǵyz júrgende siz de sóıleısiz eken ǵoı! — dedim.

— Á, solaı ma, sen, sen ony da baıqap pa ediń? Biraq, men jalǵyz emespin ǵoı, astymda Toralaıaq bar, jatqan túlki bar. Bildeı úsh janbyz.

— Men de jalǵyz emes, qasymda bórkim bar edi ǵoı! — dedim.

— Sóz tapqanǵa qolqa joq! — dep ákem biraz kúlip aldy.

Ómirde attan basqa qyzyǵy da, qýanyshy da joqtaı kórinetin buıyǵy shaldyń osy bir dybyssyz jaı kúlkisi esimde qaldy. Onyń attan basqaǵa da qýana biletin júregi baryn kórdim.

Altynshy órim

Biri ótirik emes, baıaǵy berikpen áńgimeden keıin ákem meni úıge kisi kelse-aq maqtaı jóneletin boldy. Maqtaǵandy jek kórer bala bar ma? Bala túgil, maqtaý sózdi qyzarmaı, naq bir onyń ózin emes, ózgeni mapazdap otyrǵandaı tyńdaıtyn úlkender bar. Alǵashqyda men de masattanyp, árbir sózin estip alǵym, jadymda saqtaǵym kóp júrdi de, kele-kele qulaǵym ábden úırenip ketti.

Ákem men jaıly áńgimesin:

— Qudaı qalasa, meniń osy balam atasy Shoıynbet sıaqty bı bolady! — dep bastaıdy da, meniń, bórikpen qalaı sóıleskenimdi jyr etip, ózinshe oǵan áldenelerdi qosyp aıta jóneledi.

Bárinen buryn ózi kileń tórdiń aldynda otyrady. Aldynda temeki qaltasy, tildeı-tildeı etip kesip qoıǵan juqa aq qaǵazdary jatady. Oǵan temeki oraıdy. Súırikteı etip orap alady da, tútinin bir ezýinen shyǵaryp qoıyp, oılanady da otyrady. Kelýshiler onyń aýzyn baǵady, aldyn kútedi. Kezekpen aryz-armanyn aıtady. Sonyń bárine ol ózinshe, árıne, óz bilýimshe, tórelik beredi, aqyl aıtady. Osynyń bárin kórip júrip, men Shoıynbet bolmaımyn, nemese, bola almaımyn dep qalaı aıtam? Ras, bórikpen aıtysqanda men jeńilip qaldym. Shoıynbettiń atyn aqtaı almadym. Biraq kádimgi Shoıynbet bolýdan úmitsiz emespin. Men de pendemin. Ósemin ǵoı deımin.

Ákemniń taǵy bir qonaq kelgende «osy balam Shoıynbet atasy sıaqty bı bolady» degen sózine masattanyp, qasyna keldim de, tizesin basa otyrdym.

— Al, — dedim, — men Shoıynbet atam sıaqty bı bolatyn bolsam, siz meni tyńdańyz!

— Mynaý ne deıdi, eı! Balam, álden bılik aıtpaqsyń ba?

— Joq, bılik emes, suraý.

— Al sura!

— Siz áneýgúni maǵan bes saýsaq nege birdeı emes dep suraý berdińiz de, áli erte dep aıtpaı qoıdyńyz. Mine, búgin sony aıtyńyz?

— Sen ózi maǵan bılik qura bastadyń ǵoı, shamasy. Biraq, áli erte.

— Erte emes.

— Sen aldymen bes saýsaqtyń nege birdeı emestigin bilmeı turyp, olardyń aty-jónin bilip al! Nege birdeı emestigin keıin, sodan soń aıtamyn.

— Saýsaqtardyń ba?

— Ie, saýsaqtardyń.

— Bulardyń aty bar ma?

— Aty bolǵanda qandaı! Ákel qolyńdy!

Qolymdy berdim. Ol meniń kishkene saýsaqtarymdy óziniń jumyr, súıekti alaqanyna sap, aýdarystyra qarady da:

— Al úıren, jatta! Bir-aq aıtam. Bas barmaq, balań úırek, ortan terek, shyldyr shúmek, kishkene bóbek! Mine, beseý boldy.

Sol kúni erteden qara keshke deıin ishimnen: «Bas barmaq, balan úırek, ortan terek, shyldyr shúmek, kishkene bóbek», — dep aıttym da júrdim.

Erteńine ákemnen úırengen jańalyǵymdy ózimnen eresekteý Itaıaq degen balaǵa aıtyp edim, o da ózinshe bilgish eken, durys emes dep shyǵa keldi. Ol aıtty: «Bas barmaq-aq bolsyn, myna bireýin suq qol» deıdi. Mynalaryn: «aty joq», «ortan qol», «shynashaq» dep ataıdy», — dep aqyl aıtty. Báribir men ákem aıtqan atqa daq túsirgim kelmedi. Itaıaqqa kónbedim. Ol meni kelemej etti. Men yqpadym.

— Sóz emes! — dedim. — Sóz emes, ondaı-ondaı bola beredi. Bulardyń tý bastaǵy ákesi qoıǵan aty álgiler. Seniń aıtqandaryń beride shyqqan.

— Qalaısha ol beride shyǵady?

— Nesi bar. Áıelder Toılybaı kókemniń atyn týra ataı almaı «Maılybaı» deıdi. Áltekti «Sháltek», Alshynbaıdy «Malshynbaı» deıdi. Seniń aıtqandaryń da solaı.

Ol meni jeńe almady. Meniń Shoıynbet atam sıaqty bı bolatynyma senimim molaıa tústi. Biraq Itaıaqtyń aıtqanyn da jattap aldym. Ony ákeme aıttym.

— Durys! — dedi ol. — Durys. Ondaı da aty bolady. Ol atqaratyn isine, túrine qaraı berilgen at. Túpkilikti aty — men aıtqan. Sodan jańylma!

Men jańylmadym. Bes saýsaqtyń aty-jónin bildim. Endigi qalǵany olardyń nege birdeı emestigi ǵana. Oılaımyn: «Nege birdeı emes?» Ákem aıtýǵa asyǵyp júrgen joq. Men asyǵamyn. Túsime enedi. «Aıtyńyz, nege birdeı emes?» dep kileń ákemnen surap júremin.

Óńimde talaı-talaı qasyna jaqyn kóp, san oqtaldym. Biraq yńǵaıy kelmedi, sáti túspedi. Jaz shyǵyp, kúz kelerde onyń úrdis isi bastaldy. Tań sáriden turady. sodan aqshamǵa deıin Toralaıaqty aınalyp kúıbeńdeıdi de júredi. Bir tynbaıdy. Eń aldymen Toralaıaqqa minedi de, shoqytyp ala jóneledi. Aqqoltyqtan Qaratasqa deıin, odan Qyzyltasqa deıin, Qursaı, Qapshaǵaıǵa deıin órisin birte-birte uzartyp, shaba jóneledi. Bul atyn baptaýynyń basy. Budan soń úıge kirgizip qamaý ter alady. Teriniń ashshy-tushshysyn jalap kóredi. Odan jalposhtap, syrtqa alyp shyǵady da, jaıaý jetektep kóp júredi. Beldeýge baılap terdiń datyn úgedi, tazalaıdy, súrtedi, áıteýir, ne kerek, ústine shybyn qonǵyzbaıdy. Sodan keshke qaraı, ábden qarańǵy túskende jemdeıdi de, qańtarady, sóıtip tań asyrady.

Kúndegi isi osy. Qasyna kele qalsań saǵan attan bóten eshteńe aıtpaıdy.

— Bile ber, bilgen artyq emes. Júırik atty tanı bilgen jaqsy. Júıriktiń kóptegen belgisi bolady, — dep ózimen-ózi sóılep júrgendeı, saǵan týra qaramastan, atyn sylap-sıpaýyn toqtatpastan sóıleı beredi, — myna Toralaıaqtyń tuıaǵyna qara! Tóńkergen kese sıaqty, temirden quıǵan tárizdi. Shashy — tyqyr, álipi — uzyn, tirsegi — ımekteý, quıryǵyn denesine tıgizbeıdi. Bókse tutas, tóńkergen qazan sıpattas. Al endi basyna qarashy! Shekede qyrym et joq-aý! Qulaǵy tik, jaǵy sopaq, shyqshyty keń. Al endi, beline, jalyna qarap kór!

Ol sóılep júredi, Maǵan qyzyq emes. Men qasynan jylysyp ketem. Ol sezbeı qalady. Meni qasynda turǵandaı kórip, sóıleı beredi.

— «Jaman at, ótpes pyshaq, shaıpaý qatyn — úsheýi er jigitti qartaıtady» dep neden aıtqan, kim aıtqan? Kim aıtsa da bilip aıtqan. Júırik at adamnyń qýanyshy, qanaty maqtanyshy. Ótpes pyshaqty ótpese qaırap alýǵa bolady. Atyń jaman bolsa jaqsy qyp kór!

Sóıtip júrip atyn júziktiń kózinen ótkendeı etip, ábden jaratty, baptady da, sonaý Qozmaldaq, Syzǵan jaqtaǵy báıgege ketti. Men bes saýsaqtyń nege birdeı emestigin suraı almaı qaldym. Aýyl jaz jaılaýdan, Aqqoltyqtan kóterilip, Qyzyltas asyp, Mánjige keldi. Odan Shuqyrshı, Qasqabulaqqa qondy. Ár qonysty eki-úsh jeti jaılap, aqyry Qanjýǵanǵa toqtady. Bir qyzyǵy jazdaı birge asyq oınaǵan Itaıaqtyń aýylymen irgeles qonyppyz.

Jetinshi órim

Aýyl Qanjýǵannyń Kókshequm jaǵynda, Shybyq belgi degen jerde otyr. Osy jerden Kókshege qar túskenshe kóshpeıdi, kóshýge de bolmaıdy. Kóp bolsa İrge jalǵa toqtaıdy. Munyń bári Kókshege baılanysty.

Kókshe degen saýsaqtyń salasy bop bólingen, qyrat-qyrat, qoby-qoby, attyń jalyndaı qyzyl shaǵyldy belder. Eki jaldyń ortasy tereń-tereń qobylar. Shóp mol ósedi, kókpeńbek, kók jasyl bop qulpyryp turady. Sodan muny Kókshequm deıdi.

Onyń munysyna súısindim. Burynǵydan da unata bastadym. Ony o da seze qoısa kerek, meni ózinen kishi sanap, qamqorshy bop, ish tarta bastady. Onyń. ústine reti kóp qalǵanda maǵan járdem etýge, aqyl aıtýǵa, keńes berýge ázir. Ekeýmiz jaqyn bop kettik.

Itaıaq bireýdiń jalǵyz balasy eken. Balalary bolmaı kóp kútip, saryla júrip kórgen balasynyń atyn áke-sheshesi yrym etip Itaıaq ataǵan. Sol Itaıaq meniń joldasym. Ózi pysyq, alǵyr, sóz tapqysh, oıyn tapqysh. Oınasa utady. Qatarymen jarysa qalsa ozady. Kúreske, alysqa da myqty. Ádisi mol, Kútpegen jerden alyp soǵady, shalǵany qyzyq. Qımylyna kóz ilespeıdi, İshten de, syrttan da, yńǵaıy kelse belden de shalyp qulata salady. Tipti bolmaı bara jatsa, ózi jata qap, bastan asyra laqtyratyny bar. Osynyń bárin qaıdan úırengen? Tań qalam. Ózi bireýdiń kóziniń aǵy men qarasyndaı jalǵyzy. Ósken jeri de, týǵan jeri de — osy Qarataý men Kóksheniń arasy. Osynsha ónerdi qaıdan úırengen dep tań bolamyz. Ony bireý jaqsy minezi, ashyq-jarqyn sózi úshin syılasa, bireýler asyq pen kúrestegi óneri, shapshańdyǵyna bola táýir kóredi. Al, endi bireýler ony qorqyp syılaıdy. Al osynyń bárin Itaıaqtyń ózi de uǵady.

Men ony aǵalyǵy, janashyrlyǵyna bola unatam. Ol munymdy biledi. Ekeýmiz asyq oıynynan keıin aýylǵa birge qaıttyq. Ol menen utyp alǵan asyǵyn qaıtyp berdi. «Almaımyn» desem de bolmady. Naq osydan keıin kópten beri, jaz boıy kókeıde júrgen, ákem aıtqan, biraq jaýabyn bermegen suraýdy oǵan qoıyp qaldym:

— Itaıaq, sen bilgishsiń ǵoı, aıtshy káne, osy mynaý bes saýsaq nege birdeı emes?

Aldyna qolymdy jaıdym. Ol tura qaldy. Qolyma bir, betime bir qarady. «Mundaı suraýdy qaıdan taptyń, kim úıretti, kim menen sura dedi» degendeı bedireıip turdy da:

— Bul da sóz be eken? — dedi. — Bul ma, bul sóz emes. Bul beseýi birdeı bolsa qyzyq bolmaıdy. Osyndaı bolyp turǵany jaqsy.

Ol osy bir sózderdi aıtaryn aıtsa da, ózi oılanyp tur. Jan-jaǵyna qarady, maǵan toqtady.

— Seniń óziń qyzyqsyń. Mundaı mıdy qatyratyn suraqty qaıdan oılap taptyń, onyń saǵan keregi ne?

— Keregi bar!

— Keregi bolsa óziń nege oılap tappadyń? Máselen, aıtaıyq, maǵan bul bes saýsaqtyń nege birdeı emestigin bilýdiń múldem de qajeti joq. Sodan da bilmeımin, bilgim de kelmeıdi. Saǵan kerek eken, óziń bilip al!

— Sen úlkensin.

— Sóz be eken, qodyqtan esek te úlken.

— Sen tapqyrsyń.

Ol qolyn shoshaıtty, men qaradym. Taýdy kórsetti. Kóz aldymda es bilgeli tanys Kelinshek taý turdy. Órkesh-órkesh bop jatyr. Kóship bara jatqan elge de, alysqa tartqan kerýenge de uqsaıdy.

— Mine, taýdyń ózi birdeı emes. Biri bıik, biri alasa.

Ondaı bolmasa qyzyq bolmaıdy. Saýsaq degen de sol taý sıaqty biri uzyn, biri qysqa. Aıyrmasy osy-aq.

Úndemeı tyńdaı berdim. Durys ta ma deımin? Biraq ishim ılanbaıdy. Men únsiz qalǵan soń, óz oıyn ábden shegelemek bolǵandaı, Itaıaq sózdi kóbeıtip jiberdi.

— Bes saýsaq nege birdeı bolady? Birdeı bolsa jaraspaıdy. Óıtkeni dúnıede jaratylǵan jandy, jansyzdyń bári birdeı emes. Saýsaq nege birdeı bolady. Anaý qoıǵa qara, ol da birdeı emes. Biri qara, biri ala, sary, qońyr, qyzyl. Eshki de sondaı, Túıe she! Nar, arýana, maıa, jampoz... Áı, tipti, myna jerge shyqqan shópterdiń ózi túrlishe.

Itaıaqtyń sózin tyńdap kelem. Ol sóılep keledi. Eń sońynda bylaı dep túıdi.

— Endi boldym. Budan keıin mundaı áýlekini, laqpa nárseni surap basymdy qatyrma! Dúnıedegi jándikter, taý-tastar bir-birine uqsap tursa jaqsy bolmaıdy... Sán, sán kerek pe, kerek.

Aýylǵa jalǵyz keldim. Itaıaqtyń aıtqany ras pa, eger ras bolsa, ákem ony menen nesine surady, áli jassyń dep nesine aıtpady. Joq, deımin, budan da basqa syry bar shyǵar. Itaıaq dúnıedeginiń bárin bile bere me?

Úlken bolsyn, kishi bolsyn, oılaı berse qıyn eken-aý! Birte-birte maqtaýly, tapqyr Itaıaqtyń burys jerin taba bastadym. «Men ǵoı, oǵan adamdar nege túrli-túrli bolady degenim joq. Bir adamnyń qolyndaǵy, máselenkı, onyń óz qolyndaǵy bes saýsaq nege birdeı emes dedim. Qoıdyń ózi túrli-túrli bolǵanmen, aldyńǵy eki tuıaǵy, artqy eki tuıaǵy aına-qatesi joq, quıyp qoıǵandaı. Sıyr da sondaı. Ákem báıgege qosyp júrgen Toralaıaqtyń da tuıaǵy birdeı, aıaǵy birdeı, qalqıǵan eki qulaǵy da birdeı. «Oı, — dep qoıam ishimnen, — bilgish, tapqysh desem, Itaıaqtyń da bilmeıtini bar eken ǵoı».

Al Itaıaqtyń aıtqany burys bolmasyn, sonda bes saýsaq nege birdeı emes? Itaıaqtyń qatesin bilem, biraq saýsaqtardyń nege birdeı emestigin bilmeımin. Ótken jaz ben kelgen kúzdegi meniń bir isim osy boldy. Biraq, ushtyǵyna jete almadym. Ne de bolsa ákemdi kúttim.

Segizinshi órim

Ákem kelýin keldi. Biraq menimen sóılesýge murshasy bolǵan joq. Erteden qara keshke deıin aýyl adamdaryn, kórshilerdi jınap alady da, Toralaıaqty qaı jerde, qandaı báıgege, kimniń báıgesine qosqanyn baıandaıdy. Ony jurt erinbeı tyńdaıdy. Óstip júrgende kádimgi kúz keldi. Taýdan qara jel soqty. Qarashanyń jeli. Qumǵa qar túspedi. Kelinshek taýdyń basy appaq bop ketti. Bir kúni bizdiń aýyldyń jaılaýy — Hanymsaı jaq ta qaraýytyp tur eken. Ákem alǵashqy sonarǵa barmaq bop atqa mindi. Eki-úsh kún taǵy joq bop ketti.

Bir kúni keshqurym báıge atyn sabyltyp aýylǵa keldi. Jerge túsirip, jaıyp jibergende uzyndyǵy esik pen tórdeı keletin kókjaldyń jańa soıǵan terisin bókterip ákeldi. Mine, sumdyq, qasqyrdy alystan bolmasa, jaqyn kórgenim osy edi, mundaı da nán qasqyr bolady eken? Baýyr júni sap-sary, jony kókpeńbek teńbil. Basymen, qulaǵymen soıǵan. Aýyzy kere qarys. Jarǵaq qulaǵy áli tiri tárizdi, endi ǵana qoıǵa shabaıyn dep turǵandaı edireıip, qaltıyp qalǵan. Ábden tamashaladyq.

«Qalaı ustadyń, qalaı soqtyń?» — dep suraǵandarǵa «asyqpa, anaý-mynaý áńgime emes, keıin aıtam» degendeı, qyzyqtyryp qoıady. Endi sol qasqyrdyń terisinen ot basyna tóseıtin tósenish-bóstek jasaı bastady.

Oıyma keıin tústi. Sol kúni ákem bóriksiz, jalań bas keldi. Tek qana mańdaıyn aq oramalmen shart túıip alǵan.

— Berik qaıda? — dedim.

— Álgi senimen aıtysatyn bórik pe?

— Ie.

— Búlk etpe, onyń da qyzyǵy bar.

Biraq, ne qyzyǵy baryn aıtpaıdy. Oǵan ýaqyty joq. Bári asyǵys. Qaıda asyǵady, nege úsigedi? Bilsem buıyrmasyn.

Keshki astan soń ákem kóńildi otyrdy. Qasqyrdy qalaı soqqanyn aıtty.

— Aldymen Hanymsaıdaǵy túlkiniń izine tústim. Bálem, bir soqsam dep kópten, eki-úsh jyldaı tisimdi qaırap júrýshi edim. Áneý bir jyly uıyqtap jatatyn, meni aldaǵan túlki. Túlki eńiske saldy. Qary juqa yldıǵa tartsa jón. İzge túsip berdim. Shıli ózennen ótti. Jym jylas. Tasqa sińip joq boldy. Sodan ne kerek, bul yldıǵa túsip bara jatqan túlki bolsa izine qaıta kezdesermin dep, Qaratastyń tý syrtyna shyǵyp ap, jonnan iz kestim. Túlki izi áldenesheý bop ketti. Bireýiniń izine qoımaı túsip, aqyry kelip indettim. İndetkenim bar bolsyn, osy jerde bórikten aıyrylyp, jalan bas qaldym. Bul óz aldyna bir áńgime. Sodan, ne kerek, basyma oramalymdy baılap atqa qaıta qondym. Túlki jylǵa salyp adastyrdy da ketti. Yza bop kóp izdedim. Bir kezde tabany kúrekteı arlannyń izi tap bola ketti. Sóıtkenshe bolǵan joq, Qyzyltastyń jotasyna shyqtym, tómen qaraı josyp bara jatqan eki qasqyrǵa kózim tústi. «Qıqýlap» búıirden qosylyp kettim.

— Nege «qıqýlaısyz?» Odan da bildirmeı qýyp jetpeısiz be?

— Odan paıda joq. Báribir bara salyp, jete salyp soǵyp ala almasymdy bildim. Maǵan eń, aldymen ekeýin eki jaqqa bólý kerek. Odan soń biriniń sońyna jeke túsip, ábden dińkeletip alýym qajet.

...Qýǵynshynyń daýsyn estigen boıda-aq qanshyǵy bólinip tup-týra taýǵa qaraı saldy, al arlany Mánjige, qalyń shıge bet aldy. Qaısynyń sońyna túsem dep az oıladym. Qanshyqty soqqanda ne qylam? Jaz boıy uıa basyp, júni endi ǵana jetilip keledi. Júni juqa terisi álsiz. Onyń ústine urǵashy ǵoı. Kelesi jyly da kúshikteı bersin. Kerek kezinde qasqyrda da qasıet boldy. Qanshyq jónine qaldy. Arlannyń sońyna túsip berdim... Tike qýsam qasyna jetip barýym haq. Biraq, olaı etkende ne qylam. Ábden sharshatyp, álsireteıin dedim. Qasqyrdyń bir jaq búıirine shyǵyp ap qýsań, sen kele jatqan jaqqa qaraımyn dep ábden bir moıyn bop, basqa jaqqa buryla almaı moıyny qarysyp qalady. Janamalaı, bir búıirden tıdim. Ózi arystandaı jotaly eken. Shirkinniń alymdysy-aı! Kópke deıin qara úzdirip keterdeı-aq josady-aı kóp. Biraq, Toralaıaq qoıa ma, tizgindi tejep kelem, áıtpese áldeqashan jetemin ǵoı.

— Qorqyp kelesiz, á?

— Qoryqpasqa da bolmaıdy. Atty maıyp qyp ketse... Sodan, bastaryńdy nesine aýyrtaıyn, oń jaǵyna shyǵyp ap, Mánjige deıin qabattastym. Endi birde sol jaǵyna shyqsam, qasqyrym buryla almaıdy. Kózi alaqtap, tili salaqtap, yrjań-yrjań etedi. Qaıtadan oń jaǵyna shyǵyp jaqyndaı tústim. Kózi aqshań-aqshań etip, tisin saqyldatady, aıbat shegedi, tipti ıini kelse shappaq ta oıy bar. Bul onyń myqty jaǵy eken. Sol jaǵyna qaıta shyqtym. At tizginin shuǵyl buryp, qaq mańdaıdan úzilmeli shoqparmen perip óttim. Qańq etip aýnap tústi de, tura sap qaıta jóneldi. Sol jaǵynan qaıta jaqyndadym. Bul joly alǵashqydaı qapy qalmaı, shoshqanyń qabany tárizdi qarysqan jaǵyna tórt aıaqtap áreń aınaldy da, tura umtyldy. At yrshyp tústi. Aýyp qala jazdadym. Úrikken atty áreń buryp sol jaǵyna qaıta shyqtym. Bastyrmalata kelip, solǵa buryla bergenimde arlan ars etip shapshyp, úzeńgilikten bir qarmap qaldy. Áıteýir solyna shyǵyp úlgerdim de, naq eki kózdiń arasyn ala, qasqa mańdaıdan salyp óttim, «qańq» degen daýsy bir-aq shyqty.

Sereıip qulap tústi. Aýzy-murnynan jylymshylap qan aqty. Ábden ólgenin kútip at ústinde kóp turdym. Kún Kelinshek taýdyń basyna mindi. Qasqyrdy apyl-qupyl soıdym da, terisin alyp aýylǵa qaraı tarttym...

Toralaıaqtan sońǵy áńgimesi osy edi. Qonaq kelse boldy, ne atyn maqtaıdy, ne qasqyr soqqanyn aıtady, eń sońynda meniń berikpen sóıleskenimdi áńgimeleıdi.

Bórik demekshi, qasqyr soqqanyn aıtyp bolǵasyn, «bórkiń qaıda?» dep qaıta suradym. Ákem sol berik týraly qıalǵa batqan adamdaı únsiz otyryp qaldy.

Álden ýaqytta yńyldap qana, ózi biletin jalǵyz áýenin qaıtalady. «Jalǵyz áýen» dep otyrǵanymda mán bar. Ákem dombyra tartqan, án salǵan adam emes. Onyń anda-sanda yńyldap aıtatyn bir áni ǵana bar. Onyń, óziniń aty joq. Oǵan qosatyny eki aýyz óleń.

Dúnıe — bir qısyq jol burańdaǵan,
Baq taısa, erge dáýlet quralmaǵan.
Adamzat, jan-janýar bári qonaq,
Bul dúnıe bir ornynda tura almaǵan.

Bul álgi áýenmen aıtatyn alǵashqy sózi. Onyń sońǵy eki jolyn qaıtalap aıtatyny taǵy bar. Artynsha:

Basyńnan baǵyń ketse quda keter,
Aırylyp aýyz tamyr júdá keter.
Basyńnan ushqan baǵyn kelmeı ketse,
Jat bolyp jamaǵaıyn bu da keter.

Onyń bul sózderiniń mánine qarasaq «baq» degen bir qudiret bar. Barlyq kúsh, qudiret sonda. Ol bolsa seniń quda-jekjatyń, aǵaıyn-týysyń da, tamyr-tanysyń da kóp. Olar seni tóńirektep shyqpaıdy. Al sol baq bastan taıǵan kúni bári jym-jylas bop, senen ketedi. Baq qaıta kelse, olar da qaıta aınalyp soǵady. Sonda baqtan kúshti dúnıede eshteńe bolmaǵany ma? Al, ol baq degeniń ózi sonda ne bolǵany? Ol ne eken, baq degen dep taǵy oılaımyn. Biraq bárinen buryn bóriktiń qaıda ekenin bilip alǵym keledi. Múmkin, baq dep otyrǵany onyń bórki shyǵar? Olaı bolsa ákem baǵynan aırylǵan eken-aý! Bir jaǵy osydan da bolar, bóriktiń tarıhyn bilgim keledi de turady. Oǵan yryq berip otyrǵan áke joq. Óz qıalymen ózi bop, yńyldap óz áýenin qaıta bastady:

Basyńnan baǵyń ketse quda keter,
Aırylyp aýyz tamyr júdá keter.
Basyńa baq aınalyp qaıta qonsa,
Bári kóp or túlkideı sylań eter!

Án aıaǵyn tostym. Sońyn eki qaıyryp aıtty. Endi boldy ǵoı degende:

— Káne, aıtyńyz, bórik qaıda?

— Áli umytpaǵan ekensiń ǵoı. Aıtaıyn. Sol qasqyr soqqan kúni aldymen baıaǵy Hanymsaıdaǵy qyzyl túlkiniń izine tústim dedim ǵoı. Onyń taýda bir, yldıda bir ini bolsa kerek, taýdaǵy inin tastap, Qyzyltasqa tartty. İzine kóp tústim. Bultaqtap iz tastady da otyrdy.

Jolaı qýyp kettim. Túlki qalyńǵa, tasqa salyp biraz qashty da, qabaqtaǵy inine tyǵyldy. Bylaı qarasam, ini onsha tereń emes sıaqty. Biraz qazdym. Ar jaǵy tas eken. Qazylmady. İnge tútin saldym. Ot jaqqan kezde esime túse ketti. Túlki ininiń eki aýyzy bolady. Ekinshi aýyzyn izdedim. Bir túp qalyń tobylǵynyń túbinde shynynda inniń ekinshi aýyzy bar eken. Basymnan julyp aldym da, bórkimmen aýyzyn tyǵa saldym. Al inniń ekinshi aýzyna emin-erkin tútindi sala berdim. Ózimshe qamsyzbyn. Bórik ári túlkini jibermeıdi, ári tútindi shyǵarmaıdy. Tútin barǵan aýyzdan jan kerek bolsa ózi-aq shyǵa keler dep oılaımyn. Ańqaý basym baıqamappyn. Bir kezde atym qatty osqyrynyp qaldy. Atty shylaýdan ustap ta úlgirdim. Endi bolmaǵanda attan aırylyp, jaıaý qalar edim. Atymdy ustap, buǵan ne boldy dep, endi bir qarasam, basyna bórkimdi kıip ap, quıryǵy bulań-bulań etip, túlki ketip bara jatyr. Sanymdy soqtym da qala berdim... Sóıtip, bórikti túlki kıip ketti. Ábden tozyp, tóbesi tesilgen edi. Sol tesikten basyn shyǵaryp, jelkesine ilip alǵan. Túlkiden tymaq kıemin dep júrip, óz bórkimnen aıryldym. Túlki qoıannyń qalyń jymyna salyp, joq bop ketti.

Men kúldim. Biraq nanbadym. Onyń bul áńgimesi Toty ájemniń «Bórik kıgen túlki» degen ertegisine uqsaıdy eken.

— Joq, bul shyndyq emes, ertegi. Osyndaı bir ertegini ózim de bilem. Ony maǵan Toty ájem úıretken.

Ákem de kúlip qoıdy.

— Al endi nanbasań bórik qaıda? Túlki kıip ketkeni ras.

«Bórik kıgenniń namysy bir», erteń men de bórik kıem, qamshy ustaımyn. Bul ekeýi meniń, el qataryna jetkenimniń belgisi. Sonda men bórkimdi qoldy etsem ne bolǵany?

Osyndaı shym-shytyryq alyp qashty, buralqy oılar meni az tolǵady ma? Budan da basqa meni qınaıtyn, bilgim keletin jaılar bar. Onyń biri — bes saýsaqtyń nege birdeı emestigi edi. Onyń da sáti búgin keldi. Óıtkeni onyń bórik jaıynda aıtqan áńgimesine kúdik týyp qaldy. Osy bir moıyndaı qoımaǵan kinásin jýyp-shaıý úshin ol naq qazir ne surasań da jaýap berýge ázir edi.

Toǵyzynshy órim

Úlken adamdardyń qaı qylyǵyn túsinip jatyrmyz? Olardyń da ózinshe oılaǵany bar shyǵar. Jańa ǵana aqjarqyn kóringen áke júzin qaıtadan bir muń basyp, oı torlap alǵandaı tura qaldy. Yńyldap, kádimgi tanys áýenge qaıta basty. Jańa aıtary, qosary joq, sol baıaǵy dúnıe.

Dúnıe — bir qısyq jol burańdaǵan...

Nemese:

Shaban at, ótpes pyshaq, shaıpaý qatyn,

Úsheýi er jigitti qartaıtady...

Taǵy tyńdadym. Eriksiz tyńdaısyń. Áýen aıaǵyn kútem. Álden ýaqytta toqtady da, maǵan qarady:

— Áli kútip otyrsyn ba?

— Ehe!

— Bes saýsaq nege birdeı emes dersiń-aý!

— Bul suraqty óziń aıttyń jaýabyn keıin aıtam dediń — dep men de túsindirip jatyrmyn.

— Bári de durys. Al, bul beseýiniń aty-jónin bilesiń be?

— Bilem.

— Ony saǵan kim úıretti?

— Shyn atyn sen, ótirik atyn Itaıaq aıtty.

— Seniń Itaıaǵyn da bilgish eken. Al, beseýiniń shyn atyn aıtyp shyq!

— Bas-barmaq, balan úırek, ortan terek, shyldyr shúmek, kishkene bóbek! — dep taq-taq etip, saıraı jóneldim.

Ákem meniń qolymdy óz alaqanyna jaıyp saldy da, sabyrmen sóıleı berdi.

— Bul beseýiniń birdeı bolmaǵan sebebi bar. Durystap uq, men saǵan ret-retimen aıtaıyn. Mynaý bas barmaı bolsa bárinen bólek, anaý tórteýinen oqshaý tur. Ol nege olaı? Muny da uǵasyń...

Demimdi ishke tartyp, únsiz tyńdap otyrmyn. Bir aıtqanyn jattap ap, ákemdi taǵy bir tań qaldyrmaqpyn.

— Kól adam boıyndaǵy bas qarýdyń biri, onymen ádemi úıler jasalǵan, saltanatty saraılar salynǵan. Qolmen nebir sheber sýretter jasalǵan Qolǵa ustaǵan qarý kúshimen talaı-talaı jaýdyń da beti qaıtqan. Jerdegi jaqsylyqtyń molyn jasaǵan osy qol. Bir kúni erigip, issiz otyrǵanda bolǵan bir áńgime eken. Bul beseýi erigip, ne isterin bilmeı otyrypty da, ári oılap beri oılap, qoı bulaı otyra berýge bolmaıdy, beseýmiz birigip birdeńe isteıik depti. Ne isteımiz? Káne, kimde, qandaı oı bar? Tym-tyrys. Eshkimde daıyn oı, isteıtin jumystyń ne ekeni anyq bolmasa kerek. Bular ańyryp, árqaısysy ózinshe oılap, biraz sarylypty. Bir kezde bas barmaq turypty da:

— Men taptym, — depti.

— Al aıt! — dep basqalary shý ete túsken.

— Bárin olaı oılap, bylaı oılap jóndi eshteńe taba almadyńdar. Odan da, dostar, qarap otyrǵansha birigip urlyq qylaıyq! — depti.

Ákem maǵan tesile bir qarap aldy da:

— Baıqadyń ba, balam, urlyq isteý degenniń ózi issizdikten, ne isteýdi bilmegendikten shyqqan, — dep bir qoıdy.

Balan úırek:

— Ie, nesi bar, qylsaq qylaıyq! — degen.

Ortan terek.

— Áı dostar, qudaıdy qaıtemiz? — depti de bir sát ańyryp, oılana qarapty.

Shyldyr shúmek:

— So da sóz be eken, qudaı ne qylýshy edi? — depti.

Kishkene bóbek, mynaý pákene shynashaq turyp:

— Qarap otyrǵansha, dostar, qudaıdyń ala taıyn soıaıyq, qan-jynyna toıaıyq! — degen.

Ákem «osy qalaı uǵyp otyr eken» degen adamsha maǵan taǵy bir synaı qarap ótti.

— Mine, bul beseýi sol túngi nıetine, árqaısysy óziniń qylyǵyna, minezine, oıyna qarap, túrli-túrli bolǵan. Máselen, urlyq qylaıyn dep páleni eń birinshi bastaǵan bas barmaq, ári pákene bop, ári basqadan oqshaý bop, dara qalǵan. Al qalǵandary qatar tur. Biraq, olar da birdeı emes. Balań úırek bas barmaqtyń aram oıyn birden, oılanbastan quptaǵany úshin ortan terekten áldeqaıda qysqa. «Qudaıdy qaıtemiz» dep urlyq isteýge birden kúdik keltirgen ortan terek bárinen úlken, uzyn. «Qudaı qaıtedi» degen shyldyr shúmek ońyp turǵan joq. Al, urlyqty tup-týra sol qudaıdyń ala taıynan bastaýdy usynǵan kishkene bóbek bárinen alasa, bárinen álsiz, bárinen issiz bop qalǵan. Onysyna qaramaı «eldi qortyq, qoıdy shartyq búldiredi» degendeı, ishindegi búligi de osy. Al, endi uqtyń ba?

— Uqtym.

— Uqsań bopty. Endi jatyp uıyqta! Bes saýsaqtyń nege birdeı bolmaǵanyn bildiń ǵoı, bildiń. Endi sen úlken jigitsiń!

Men tósekke jattym. Báribir kópke deıin kirpik ilmeı bes saýsaqtyq nege birdeı bolmaǵanyn jattap jattym. Onyń árqaısysy maǵan túrli-túrli, biri tápel, muǵal, biri orta boıly, myǵym, biri uzyn symbatty, biri borkemik, biri qortyq, qý, bilgish dep júrgen Itaıaqtyń aıtqandary durys bolmaı shyqty. Men endi onymen talasa alamyn. Talasa qalsam, jeńemin. Meni balalar Itaıaqtan da bilgish dep ketýi kádik.

Mazasyz uıyqtasam kerek. Tańerteń betim dombyǵyp, kózim qyzaryp turdym, ákem maǵan kúle qarady.

— Balam-aý, bes saýsaqtyń nege birdeı emestigin bilgen soń tynysh uıyqtaıdy eken desem, qaıta mazasyz uıyqtapsyń ǵoı. Bes saýsaqtyń birdeı emestigi jaı kózge de aıan. «Nege olaı eken» dep oılaı berýdiń oryny joq. Saýsaqtar da dúnıedegi adamdar sıaqty túrli-túrli bop jaratylǵan ǵoı. Sonaý bir jyldary osy óńirde Moljan degen sal symaq, ózin seri sanaǵan, kem aqyl bir jigit boldy. Saldardyń jattandy óleńderin aıtatyn. Kele-kele aýyl-aımaqqa kúlki bop ketti. Bala da, shaǵa da mazaqtaıtyn, qorlaıtyn. Bir kúni álgi tentek qolyna balta alyp, bulan-talan ashýlanyp júr.

— Aý, Moljan, ne boldy?

— Ne bolǵanyn bilesińder, kóresińder! Men endi bildim. Bul dúnıede teńdik joq eken. Men dúnıeni teńestiremin. Bárin birdeı etemin!

— Ie, qaıtip teńeısiń?

— Kórińder de turyńdar. Dúnıeni teńeımin. Ony myna bes saýsaqtan bastaımyn.

— Áı, Moljan, toqta, aldymen bizge túsindir, sen dúnıeni qalaı teńemeksiń? — deımiz kúlip.

— Kúlmeńder! Kúlmeńder! Qarap túr, men dúnıeni birdeı etemin. Ony myna bes saýsaqtan bastaımyn. Bul beseýi nege birdeı emes? Eń arjaǵy óz qolyńdaǵy kózińniń aǵy men qarasyndaı bes saýsaǵyn birdeı emes, basqalar qalaı birdeı bolady? Men eń aldymen dúnıeni teńestirýdi ózimniń bes saýsaǵymnan bastaımyn.

— Qalaı bastamaqsyń, qolyndaǵy baltań ne?

— Qalaıy qalaı? Men eń aldymen myna ózimniń bes saýsaǵymdy shaýyp, beseýin birdeı etip teńestiremin. Dúnıeni teńestirýdi osydan bastaımyn.

Biz oǵan kúldik. Bir jaǵynan aıadyq. Bolmaıdy dep túsindirdik. Sonymen ne kerek. Moljan óz qolyn ózi shaba almady. Balam, sen endi Moljanshylap júrme, bes saýsaqty teńestire almaısyń. Tek teń emestigin, nege birdeı emestigin uqsań bopty...

Ákem jaıly esimde qalǵandar osy ǵana bolar.

Qudaınazar shaldyń Hanymsaıdaǵy qarasha úıiniń tórinde jatyp túni boıy oılaǵanym da osy.

Onynshy órim

Túni boıy oıladym. Esimde bardyń bárin kóz aldymnan ótkizdim. Tań aldynda ábden sharshap uıyqtadym. Sáske túste basymdy kótersem, úıde jan joq. Bári mal ergizip, erteńgi sharýanyń qamynda júrgen kórindi. Shańyraqtan tórge, naq men jatqan jastyqqa kún nury túsip tur. Kıinip syrtqa shyqsam Qudaınazar shal úıiniń janyndaǵy qyzyl qońyr jartastyń basynda otyr. Asa úlken, qyzyl mármárdiń ústine ornatqan eskertkish taqylettes, kóz qyryn alysqa tastap, tapjylmastan, qatyp qalǵan. Syrtqa shyqqan meni kerip ornynan turdy. Boıy tym bıik bop kórindi. Basy naızadaı bop, boıy soraıyp, erteńgi kún ony tym alyp etip kórsetti...

Ol jaılap yldıǵa tústi. Aldynan qarsy shyqtym.

Jańa kóriskendeı, uıqydan soń qaıta amandastyq... Túni boıy oılaǵan, túıgen jaılarymnyń kóbi pyshyrap, basy birikpeı, byt-shyt bop ketken. Ony aıtýdy qoıdym. Qaıta Naızabastyń ózin sóıletip qoıaıyn dep ishten qýlanyp, suraqty birden jaýdyrdym.

— Al, siz ǵoı, sonaý on altynshy jyly Karpat baryp, Birinshi dúnıejúzilik soǵysty kórdińiz. Odan Álibı Jangeldınge erdińiz. Revolúsıa, Azamat soǵysyna qatystyńyz. Ony qoıyp, keshegi Uly Otan soǵysyna da bastan-aıaq qatystyńyz. Munyń bári úlken is, tamasha eńbek. Kim de bolsa maqtanysh etedi. Odan soń jylqy baǵyp, qoı kúzetip júr ekensiz. Bu da jaqsy. Ózderińiz aıtasyzdar, «jigit bir syrly, segiz qyrly bolsyn» dep. Al, bir syryńyz bar eken delik. Segiz qyryńyz qaıda?

— Uqtym, bala, sózińdi uqtym. Munyń eski jaranyń aýzyn tyrnaǵanmen birdeı. Óıtkeni zamanyna laıyq bizde de qyr boldy. Ýaqytqa qaraı bizdiń qyrdy sizdiń qyr basyp-janshyp, silikpesin shyǵaryp tastady. Sóıtip, bizdiń qyrdyń qyrtysy mújilip, qyry synyp, alqa-salqasy shyqty. Ár nárse óz kózinde eken, bala!

— Siz, meniń saýalymdy qaljyńǵa aınaldyryp jiberdińiz be, qalaı?

— Buıyrmasyn, qaljyń emes. Men bilgen anaý mynaý óner symaqtyń kásipkerliktiń bári bul kúnde túk bolmaı, paıdaǵa jaramaı qaldy. Máselen, men de seniń ákeń tárizdi kókpar shaptym, salymǵa tústim, dodany, báıgeni qyzyqtadym. Odan qala berse ıt qosyp, tazy júgirttim. Búrkit salyp, qanjyǵany qyzyl qanǵa boıadym. Itelgi, qarshyǵa ustap, Kókshequmda qıqýlap, qyzyl shaǵyl jaldaryn kezdim. Kezinde bul da jigittiń óneri sanalǵan.

— Bulardan basqa...

— Bulardan basqa ne boldy? Osy ǵoı, bala, azdap órimshi ekenimdi aıtpasam...

Bul múlde meniń jadymda joq óner. Sodan da bolar, shalǵa suraýly qaradym. Ol seze qoıdy.

Qyzdarbektiń qyzyl beti órtteı shatynap baryp, jaı ǵana lyp etip, sóne qaldy. Joraly da jondy jerine tıgenin seze qoıǵan Shoıynbet sózden irkilmedi.

— Jamandyqpen shyqqan atyńdy jańartqan jerdegi basyndy egizdeı órge súıregen, Qyzdarbek atyńdy shyǵarǵan qyrǵyzdyń qara bıesinen týǵan Qaraqulaq edi, báıgeniń bárin sadaqa etip, jolyna qurban etetin shyǵar dep artyq oılap, asyǵysta aıtyp qaldym! — dep bı shal da buryla berdi.

Sonda Baqtybaı turyp, Shoıynbetke:

— Sózińizdi áýre etip ne qylasyz, beti qyzyl erkekte uıat-ar bolmaıdy. Urlyqpen bolsa da, áıteýir aty shyqqanyna máz! — dep edi. — Dańqy shyqsa bolǵany. Sonyń quly bolady, qolyn nájiske batyryp otyrǵanyn baıqamaıdy.

Degenmen, pende shirkin, pendeligin istemeı qoımaıdy ǵoı, Qyzdarbektiń beti shylp etpeı, sol qyp-qyzyl bolǵan kúıi qala berdi. Sonda bir baıqaǵanym, seniń ákeń álgi sózdi qyzǵanyshtan, Qaraqulaqtyń shabysyn armandaǵan adamnyń oıymen aıtqandaı bop edi. Kim bilsin, arman degen sondaı, órdegi qyzyl shaǵyldan jalt berip, jonyn kórsetken qyzyl túlkideı bulań qaǵyp, óte shyǵatyn bolar. Al, múmkin, shemen bop júrekke jabysyp, óle-ólgenshe ishte ketetin shyǵar. Munyń bári adamnyń qupıasy.

Áńgime ústinde Naızabas qamshyny óndire óripti. Tórtten úshi bitken. Saýsaǵynyń qımylyna kóz ilespeıdi. Qaı taspany qaı jerden qalaı ilý, ótkizip alý ábden kekirekte jattalyp ketse kerek, shatasý, jańylys basý degen joq.

— Arman degen osyndaı nárse, jigitim! Basynda az-muz shálkes ketsek te, endi túsine, uǵysa bastadyq qoı deımin.

Ol sóılep otyr. Anda-sanda selkeý qalǵan, irkis túsken taspany zorlana tartyp, jeńil aǵash balǵanyń shúıdesimen jaılap soǵyp-soǵyp qoıady. Árbir órim jymyrylyp, jymdasyp jatady. Jez tańdaı órnek qalypqa salyp quıǵandaı tizilip, uzara túsken.

On eki órimdi, jez tańdaı, sary qamshy órilip bolǵanda úıden bir-aq shyqtyq. Kún tústikke kóterilgen. Maýjyraǵan kóktem. Búgin Hanymsaı kókmaısaǵa bógip qapty.

On birinshi órim

Naızabastyń sońyna erip úıden shyqtym. Kún shańqan tartyp, jer-kókke sáýlesin mol tege bastaǵan. Shóp basy móp-móldir shyq. Monshaqtaı jylt-jylt etedi. Kóktemniń jaıma-shýaq sándi kúni eken. Hanymsaı boıy endi býsanyp, saǵymdy bý basyp, jotasy kók ala jasyl tartyp, sándi bir jelekke bólengen sulýdaı shyq pen býǵa oranyp maýjyrap qapty. Mahabbat býyna balqyp, kerenaý kerilgen kerbez sulýdyń kesapatqa toly qylyǵy taqylettes qulpyra tústi, kózdiń qurtyn jep, taýyn shaǵyp, sary boz saǵymǵa oranyp, buldyrap oınaıdy kóp, oınaıdy. Kózdi qaýyp, júrekti dirildetedi. Sonaý bir kezderde meniń ákem Baqtybaı, bı Shoıynbet, aqyn Qulynshaq, Ájeń men Júnis, Qudıar men Danıar mynaý kele jatqan Naızabas shaldyń balalyq, jastyq, jigittik, sal-serilik shaǵyn kórgen sulý Hanymsaı áli sol ádemi, symbatty shaǵyn joǵaltpady. Al, osy jerdiń qyzyl gúlin taptap, qyz aýlyna barǵan meniń serilerimniń, arýaqtarymnyń súıegi áldeqashan qýrap qalǵan. Mynaý maıabas, qıqar shal solardyń eń sońǵy juraty. Bul áli túk kórmegendeı kýaqy, shıraq. Ózine kerek emes nárselerdiń ózin bilgisi keledi. Tóńiregine synaı, mineı qaraıdy. Oqyǵan, toqyǵany jáne bar, shash qoıyp, shanashtaı tar shalbar kıgen, keshegi surapyl soǵysty bastan-aıaq ótkizip, jarty Evropany kerzi etigimen jaıaý júrip ótken meniń ózimdi synap ta, minep te qoıady. Saýal berip jaýap ala almaı da otyr. Dámesi taýdaı. Kókiregine nan pisedi. Keshegi meniń jas shaǵyma shaqqanda senderdiń kórgenderiń, bilgenderiń túk emes degendeı, min taǵa qaraıdy-aý bul shal. Men adam tanıtyn bolsam, osy maıabastyń ózi jasynda naǵyz qıqardyń ózi bolǵan. Jasymnan barmaǵan jerim, baspaǵan taýym joq, dep maqtanady. Keshe, onyń jas shaǵynda, myna óńirde ol úshin qyzyq-tamasha, oıyn-kúlki, tipti baqyt bop kóringen kóp nárselerdiń endi kún ótkenin de onsha moıyndaǵysy kelmeıdi.

— Aqsaqal, keshe ǵana osy aımaqta báıge jasap, kókpar shaýyp, oı, shirkin-aı, Qyzdarbektiń Qaraqulaǵy, Ájeńniń Alaıaǵy, Qudıardyń Teńbilkógi, Baqtybaıdyń Býryly dep maqtap, tamasha ettińizder. Endi búgin sizder onyń ornyna Shaıhtyń boz «Volgasy», Berdenniń «kók mashınasy», Esirkeptiń «sur jorǵasy», Eńsebaıdyń «qyzyl tory júırigi» dep, kimniń «Volgasy», «Moskvıchi» bolsa, sony maqtan etip, tamsana qarap júrmeısizder me? — dep onyń betine qaradym.

— Ie, sen at qyzyǵy ótti ǵoı, demeksiń be?

— Ár nárse ýaqytynda emes pe?

— Áneý bir kezde men de solaı oılaǵam. Keıin baqsam, at qyzyǵy, at jeligi, at tamashasy óz aldyna bólekshe me dep qaldym. Mine, búgin túste sonaý Baǵaı bulaqtyń basynda shopandar toıy bolady. Soǵan baramyz. Sonda óziń de kórersiń. Kókpar, báıge, salym bolmaq.

Meniń de oıym jylqyda. Onyń ishinde búgingi báıgede, báıgeden kelgen Tolybaıdyń qara aty jaıyndaǵy, «Qaraqulaq, Qaraqulaq» dep shapqan balanyń daýsy qulaǵymnan ketpeı, sony oılap kelem. Osy bir oıdyń jalǵasy septi etip:

— Sonymen, aqsaqal, Baqtybaı shaldyń Toralaıaǵynyń taǵdyry ne boldy? — dedim.

— Naq osy Hanymsaıdyń basynda kúzge salym, jylan shaǵyp óltirdi janýardy.

— Qaraqulaq she?

— Qaraqulaq jal-quıryǵy kúzelip, osy Ádejannyń astynda júrip óldi ǵoı.

Budan soń ekeýmiz de kópke deıin únsiz qaldyq.

On ekinshi órim

Qudaınazar shaldyń baspanasynda, onyń ózimen birge boldym. Biraq onyń maǵan bergen úsh saýalynyń úsheýine de jaýap bere almadym. Oılaǵandarymnyń bári ózimde. Sol oıǵa alǵan kúıinde ishte qaldy. Eń jamany osy boldy, Kómeıge kelip tirelgen sózdiń syrtyna, sonyń at súıgen, at dúbirine uqsaǵan júregine tartqan eken-aý dep paıymdaımyn. Óıtkeni ákem atty ásker bolmasa da, ómir boıy — alpys úsh jylynyń elý úsh jylyn, on jasynan bastap atpen ótkizgen adam. Ol shappaǵan kókpar, ol qatyspaǵan salym bar ma? Ol at jarysqa, at saıysqa túspegen tolas bar ma edi? Ol qasqyr da qýǵan, túlki de shalǵan, joq qarap iz de shalǵan. Atqa minbedim degen kúnniń ózinde ol kún saıyn atpen eki-úsh shaqyrym shoqytatyn, sóıtip odan qamaý ter alatyn.

Mine, ózderiń de baıqap otyrǵan bolarsyńdar, elý úsh jyl boıy kún saıyn atqa shapqan adamnyń balasynyń júregi qandaı bolýǵa tıis? Meniń júregim de áke júregindeı týlaǵysh, oınaqy, mazasyz, asaý at tárizdi alyp qashpa, urma oryndy-orynsyz jerde urynshaq. Uzaq sonarǵa jibergen at báıgesine qalaýly júırigin qosyp, endi júregi lúpildep, asyǵys ta, shydamsyz da sonyń aqyr sońyn kútken áke júreginiń yrǵaǵyńdaı yrǵaq meniń keýdemde de bar. Baǵyn da, talaıyn da kileń aldan, keler tańnan, shyǵar kúnnen kútip úırengen talapkerdiń kúdikke toly, oınaqshyǵan júregi meniń júregime óziniń dúbiri men dúrsilin qosa qaldyrǵan eken de... Naq qazir keýdemde búlkildep tynymsyz soǵyp turǵan óz judyryǵymdaı (ár adamnyń júreginiń úlkendigi sol adamnyń judyryǵymen ólshenedi) kishkene júrek ákemniń júregine uqsaıtynyn men sonda, Baldaı qalasynda jatqan túnde uǵyp edim. Mende kókemniń tynyshsyz, asaý, at tuıaǵynyń dúrsiline uqsaǵan mazasyz, bas bilmegen taıdaı oınaqy júregi baryn bilem. Al eń qıyny Naızabas shal ákeden ne alyp qaldyń dep saýal qoıǵanda, onyń júregin alyp qaldym, nemese, ol maǵan óziniń asyl qazynasy, ulyna qaldyrǵan murasy dep, júregin qaldyryp ketti dep aıta almadym.

Al ádiline jyǵylyp kóreıikshi! Ákeden budan basqa, budan asqan qazyna-baılyq, áıteýir bir asyl nárse alyp qalý múmkin be edi?

Kókemde at saıysynyń bilgir bapkerine laıyq júrek bolǵan da, mende talapkerdiń, ár nárseden úmitkerdiń júregi nege bolmasyn. Onda saıypkerdiń júregi bolǵanda, mende bárin keler kúnniń shýaǵynan kútken, nemese, buryn júrmegen jolmen sapar shekken salt atty, sabaý qamshyly qantalap saıaq jigittiń sheldep kele jatyp kókjıekke erini kezerip, ózeýreı qaraǵany syndy arman oty bar-dy. Bar aıyrma osy ǵana. Áıtpese, bir yrǵaqpen, tolqynmen, asaý soǵyp turatyn júrek mende de bar. Ol keıde aldyna qara salmaı, qos qulaǵyn qaıshylap, uzaqtan kelgen qaraqulaqtyń dúbirli shabysyna uqsap, búlk-búlk, dúrs-dúrs soǵady.

Osylardy oılaǵanda, áneý kúni Hanymsaı tórinde shopan úıinde, meniń kókeme uqsaǵan shoqsha saqal, eńkish kelgen kishkene shaldy, Naızabasty endi kezdestirer me edim dep qıaldaımyn. Men oǵan, Qudaınazarǵa, kókemniń maǵan ne qaldyryp ketkenin aıtar edim. Asyqpaı-saspaı, baptap qana, ákege degen balanyń maqtanyshymen aıtar edim. Oǵan «Kókem maǵan áziniń júregin qaldyrǵan» der edim. Onyń buǵan túsinbeýi de kádik. Onda men basqasha sózben aıtamyn: «Kóke maǵan shapqan attyń dúbirine, tuıaǵynyń dybysyna uqsaǵan, álgi ózińiz aıtqan Toralaıaq pen Qaraqulaqtyń shabysyna, sol júırikter júreginiń yrǵaǵyna uqsaǵan ári týlaǵysh, ári oınaqy, ári mazasyz, ári urynshaq óz júregin qaldyryp ketti. Budan artyq eshteńe kerek te emes» dep masattana aıtar edim.

* * *

Jolǵa shyqtyq. Qudaınazar meni mashına jolyna deıin shyǵaryp salmaq bop, qos at erttegen. Jıren qasqa denesi qyzyp alǵan soń, aıaǵynda shory baryn da umytyp, alshaq-alshaq basady. Taýdan yldıǵa qaraı túskende jańa kúsh-qýat paıda bop, bitip qalǵan tynysy ashylǵandaı qoltyǵy terlep, denesi býsanǵan soń, qamshy salǵyzbaı kósile júrdi. Jıren qasqanyń osy bir erkin, alshaqtap basqan júrisine qarap:

— Qudanyń qudireti osy jylqy maly adam minezdes. Keıbir qylyqtary aına-qatesi joq adam taqylettes bop turady, — dedi Qudaınazar. Ol jıren qasqa qaıta-qaıta qarap aldy. — Adam da qyzyq. Buryn joǵaryda otyryp qalǵan adam kileń tórge qaraıdy. Kezinde sóılep úırengen adam myljyńǵa jaqyn. Aıtyp qalǵan aýyzdyń tyńdaýshysy bolsa da, bolmasa da aıta bergisi kelip turady. «Jegen aýyz jesin», «Aýyzy qısyq bolsa da baıdyń uly sóılesin» degen maqal-mátel osydan qalǵan. Ózin oılashy, buryn iship-jep úırengen adam ábden qunyǵyp ketedi de, ishe bersem eken, jeı bersem eken deıdi. Mine, «ashyqqannan qunyqqan jaman» degen sóz osydan shyqqan. Al, jylqynyń osyndaı adamǵa uqsas jeri sol — jylqyda, eger ol shaýyp qalǵan, shapqanda ozyp júrgen jylqy bolsa, keıde óziniń kúni óte bastaǵanyn baıqamaı, taǵy da shapsam, taǵy da ozsam dep jeligip turady. Mine, sonyń aıǵaǵy mynaý astyńda kele jatqan jıren qasqa. Munyń denesi qyzdy. Endi shaýyp ketkisi kelip, shaba qalsa ozyp ketkisi kelip, qutyrynyp keledi. Qaıran kóńil, shirkin keýde ne istetpeısiń qulyńa!

Qudaınazardyń sóz saptaýyna tań bolǵan adamsha, oǵan tesile qaradym.

— Tańdanba! — dedi ol qamshysyn jaı ǵana jebeı siltep. — Men bilem, kóbinese adam kóńildiń, keýdeniń, násibiniń quly. Men ózimniń naq ornymda júrmin, laıyq orynymda turmyn deıtin pendeni tabý qıyn, bala. Bul jerde adamnyń atqa uqsaıtyn jerin aıtaıyn. Shap aıyl men tós tartpany qatty tartyp, aýyzdyqty salyp, tizgindi bosatyp, qamshy kótergende, ol júırik pe nemese tulpar ma, tipti bolmasa qarabaıyr jaby ma, ne bolsa ol bolsyn, aıaǵyn kóterip, basyn shulǵyp, á degende aıqaıǵa eligip shappaıtyn qylquıryq bolmaıdy. Naǵyz júırik sozyla kele, shabý ústinde, uzaǵy men qashyǵynda, aıaq alysyna qaraı keıin, kele-kele, bara-bara kórinedi emes pe? Adam da osy sıpattas qolyna bılik, basyna baq, qonǵanda, mansapqa jetkende, «qoı, oıbaı, myna jumys meniń qolymnan kelmeıdi» dep aıtpaıdy. Ne de bolsa shabysta, ne oza shaýyp alǵa shyqqanda, ne shań jutyp dúbirdiń artynda qalǵanda bir-aq kórinedi. Mine, at ta osy. Bári japa-tarmaǵaı lap qoıǵanda ushqyr men shyǵa shappa birden kórinedi de, naǵyz júırik sozylma shabysta kórinedi. Jaby bolsa shoqaqtap artta qalady. Mundaıda qamshynyń aýyr, jeńili, ádemi-jamany, ony tópep urǵany sebepker bolmaıdy. Óıtkeni qamshy degen júırikke súıeý de jebeý, jabyǵa sabaý da bileý. Mundaıda qamshy sep emes, sebeý. Ol at ústinen ýildep soqqan jeldi anda-sanda zýyldatyp kesip-kesip túsedi de, sol ysqyryǵymen shapqan atqa kúsh-qýat beredi. Mine, qamshynyń keregi osynda...

— Atqa kúsh-qýat berse, adamǵa qarý, jigitke sán bolsa qamshy naǵyz kerekti nárse me deımin?

— Dúnıege kereksiz nárse kelgen de emes, jasalǵan da emes. Ony keıin aıtam. Umyttyrma, esime sal keıin odan da, esimde turǵanda adam men attyń taǵy bir jaqyndyǵyn aıtaıyn. Al halqymyzdyń óleń-jyr, dastandaryn, ertegilerin alyp qara. Sonyń bárinde at adamnyń eń jaqyn dosy, júrse, shapsa qanaty, ushsa, qonsa quıryǵy sanalady. Qambardyń Qaraqasqasy, Tarǵynnyń Tarlany, Qobylandynyń Taıbýryly, Alpamystyń Dúldúli, Tólegenniń Boz jorǵasy, keshegi ótken Aqannyń Qulageri el kókeıinde jattalǵan, qurmet-qudiret tutqan qylquıryq, júırikter, tuıaqty tulparlar aıshylyq jerdi aptada alǵan dúldúlder. Halyqtyń qyzyǵy da maqtanyshy. El qorǵaǵan batyrdyń da, qyz súıgen, jar kútken er jigittiń de, sal-serilik qurǵan ónerpazdyń da ári serigi, ári dosy, ári qanaty, qýsa jetkizetin qýaty, qossa báıge alatyn qyzyǵy, qashsa qutqaratyn aılasy da osy at. Tipti, basqany bylaı qoıyp, eldiń jeztańdaı sóz zergerleri Sara men Birjannyń aıtysyn bir márte sholyp shyq. Eki sheshen sózdi júndeı sabap, dúrildete kelip, ózderin júırik atqa teńeıdi. Qudaı-aý, ne deýshi edi. Ie, Birjan aıtady-aý: «Qaz moıyn, qamys qulaq, qara kókpin, tunyqtan júzip ishpeı qanbaıtyn»... dese, birde ol «keń qoltyq arǵymaqpyn alqymy ispes»... dep... Endi birde «jel qabyz, jez taǵaly eńireýmin, qarater shyqqan saıyn ketem aǵyp». Sonda Sara da budan qalyspaı «San júırik jete almaǵan samǵaǵanda» demep pe edi...

— Attyń maqtaýyn jetkizdińiz. Al, keıbir elderde attan túıeni, al endi biri túıeden sıyrdy, endi bireýleri ıtti, mysyqty jaqsy kóredi.

— Ony bilemin. «Ár eldiń zańy basqa, ıtteri qara qasqa» degen mátel de osyndaıdan shyqqan. Qudaı-aý, sen aıttyń ba, álde basqadan estidim be, qazir esimde joq, tipti keıbir elder, máselen, pransoz eli deı me, áıteýir bir el adamdardy órtten qutqarǵan bir ıtke altynnan deı me, kúmisten deı me, áıteýir jaqsylap eskertkish qoıǵan deıdi.

— Ondaı eskertkishtiń bary ras. Eski grek, rım, arab elinde attyń neshe túrli músinderin altynnan quıyp jasaǵan. Vengrıada qasqyrǵa, Indıada sıyrǵa, Afrıkada túıege qoıylǵan ataqty eskertkishter bar.

— Ondaı bolǵanda, mynaý teriskeıde Qaraqulaqqa biz nege bir eskertkish qoımaımyz? — dedi de, «buǵan sen ne deısiń» degen adamsha maǵan kúle qarady. Eki jarym kún birge júrip, onyń kúlgenin kórgenim osy Ashań júziniń terisi tek ezýi men kóziniń tóńiregine kelip jınalǵan bet-aýyzy ájimdenip ketti. Biraq, kózi syǵyraıyp, janyp tur.

— Qaraqulaqqa deısiz be?

— Joq á, áıteýir sol sıaqty jylqy tuqymyna degenim ǵoı.

— Álgi eskertkishtegi sýret Qaraqulaqtyń sýreti sulý, symbatty, ádemi bolsyn deısiz-aý, shamasy.

— Dup-durys. Mynaý Qaraqulaq demeı-aq sulý attyń sýretin salsa, bizdiń teriskeıdiń jylqy súıgen dos, qanat, pir tutqan eldiń saltyn kórsetip turar edi-aý deımin.

Men úndemedim. Qudaınazar biraz kútti. Aqyry bolmaǵan soń qaıtadan ózi sóılep ketti.

— Ótken jyly Almatyda oqyp jatqan nemeremdi, tuńǵysh nemeremdi kóreıin dep, sonda bardym. Shymkentten mashınaǵa minip, Qyrǵyzstan arqyly júrdim. Mashına joly tym uzaq eken. Sondaǵy aıtaıyn degenim, tas joldyń boıynda, ár jerden aı múıizdi arqardyń, aqıyq búrkittiń jez kıiktiń, taýeshkilerdiń sýretteri kórinedi. Bulardyń bári jaqsy-aq. Al, bizdiń jerimizdiń, elimizdiń kórki, ótkeni, tarıhı jabaıy ańdar men qanatty qustar ǵana emes, onyń sulý qyzy, kórkem jigiti, júırik aty, arýanasy, shopanatasy, zeńgibabasy, oısylqarasy, qoı bastaǵan alshaq múıiz serkesi bolǵan. Bulardy da eskerse deımin ǵoı. Bárin aıt ta, birin aıt — jylqyny. Abaı maqtaǵan «júrisi tymaqty alshy kıgizetin» ministi, júristi, shapqysh atty aıtsaıshy.

Avtobýs jaqyndap qaldy. Men soǵan qaradym. Qudaınazar maǵan qarady.

— Al, bala, jolyń bolsyn! — dep Qudaınazar taspa tilip, taramys tartyp, qamshy órip ábden shynyqqan etsiz ashań qolyn maǵan usyna berdi. — Jolyń bolsyn, sóge jamandamaı júrgeısiń!

— «Bir kún dám tatqanǵa qyryq kún sálem» degendi aldymen aıtqan sizder. Biz bir kún emes, eki jarym kún dámdes-tuzdas boldyq. Bári esimde. Saý bop turyńyz! — dep Qudaınazar shaldyń qolyn qaıta-qaıta qysyp, mashınaǵa asyǵys otyrdym.

Mashına Qarataýdyń jonyn betke alyp, tas jolmen zyrǵyp barady. Terezeden qaradym. Qulan tústes súr baıtalǵa ózi minip, shoraıaq jıren qasqany salt jetektep órimshi Naızabas shal Aqqoltyqqa qaraı ketip barady eken.

Aramyz qashyqtaı tústi. Teriskeı eliniń sońǵy órimshisi dalanyń sońǵy serileri tárizdi qosaǵyna salt at alyp, uzaı berdi, uzaı berdi.

1970-1973 jyl

Almaty — Sholaq

---