InfoHub Logo

Vırýstar ártúrli júıedegi organızmderdiń kletkalarynda kezdesetin bolǵandyqtan, biz adamnyń, janýarlardyń (sútqorektiler), ósimdikterdiń vırýstary men bakterıalaryn jeke qarastyramyz. Adamnyń jene janýarlardyń vırýstary basqa túrlerdiń vırýstaryna qaraǵanda tolyq zerttelgen. Olar týǵyzǵan aýrýlardyń kóbi emdelýi óte aýyr jáne ólimge alyp keletin aýrýlar týǵyzady. Adam aýrýlaryn týǵyzatyn vırýstar kópke belgili tumaý, polıomıelıt, qutyrý, sheshek, kene ensefalıti jáne t.b., al úı janýarlarynyń aýrýlarynyń vırýstary — qutyrý, aýsyl, oba, sheshek, ensefalomıelıt jene t.b., osylardyń keıbireýleri ólim-jitimge ushyratatyn aýrýlar. Adam men janýarlardyń vırýstarynyń qurylysy alýan túrli, biraq jalpy alǵanda sopaq bolyp keledi, olardyń dıametri birneshe ondaǵan nanometr bolady.

Joǵaryda atap ketkendeı, vırýstardyń kóbeıýi tek qana tiri kletkalarda ǵana júredi, ıaǵnı vırýstardyń genomdary (nýkleın qyshqyldary) jáne beloktyń kapsıdteriniń sıntezi tek kletkalarda júredi. Sonymen qatar kletkalarda vırýstyń nýkleın qyshqyly men beloktan jańa juqqysh vırýstyń bólshekteri túziledi.

Adamnyń (janýarlardyń) vırýsty juqtyrýy, vırýstyń kletka sıtoplazmasynyń jarǵaǵymen baılanysyp, ol endosıtoz nátıjesinde kletka ishine enedi. Vırýs bólshegi kletkanyń ıadrosyna nemese sıtozolyna enedi, ol jerde nýkleın qyshqyly kapsıdtan ajyraıdy. Mysaly, adamnyń ushyq vırýsynyń DNQ-y kapsıdten ıadroda ajyraıdy. Sol jerde jańadan nýkleokapsıdter túziledi jáne kletkany tastap shyǵady. Kerisinshe, RNQ bar keıbir vırýstar RNQ-y kapsıdinen sıtozolda ajyraıdy, odan soń olar zalaldanýshy-kletkanyń rıbosomasyna tasymaldanyp vırýstyń RNQ-polımerazasynyń kody túziledi. RNQ-polımerazasynan RNQ sıntezdelinedi, onyń keıbir kóshirmelerinen mRNQ arqyly kletkanyń jarǵaǵy jáne beloktyń kapsıdteri túziledi. Odan keıin plazmalyq jarǵaqta jańadan vırýstyq bólshek túzilip, olar kletkany tastap shyǵady.

Kletkadan jańa paıda bolǵan vırýs bólsheginiń syrtqa shyǵýy vırýs túrine baılanysty ózindik erekshelikteri bolady. Jańa paıda bolǵan vırýs bólshegi kletkadan jaılap shyǵýy múmkin. Búl jaǵdaıda kletkanyń qurlysy buzylmaı, ol jańa vırýs bólshegin sıntezdeı beredi. Biraq, kletkanyń genetıkalyq materıalyna vırýs juqqannan keıin, ol onyń genine aınalyp belgisiz úzaq ýaqyt boıy belsendi bolýy múmkin. Osyndaı kezde vırýs jasyryn (latentti) juqpaly kúıge túsedi. Odan ári jasyryn kúıdegi vırýstyń damýy erigen nemese erimegen kúıde kez kelgen áserlerdiń arqasynda kletkany tastap shyǵady.

Vırýstar adam men janýarlarda juqpaly aýrý týǵyzǵannan basqa, vırýstyń keıbir túrleriniń áserinen isik paıda bolýy múmkin. Ondaı qasıetter DNQ bar vırýsta jáne RNQ bar vırýsta da (retrovırýstar) bolady. İsik týǵyzatyn vırýstar isik týǵyzýshy nemese onkogendi vırýstar degen ataýǵa ıe bolǵan, al kletkanyń ózgerý úrdisi jáne onyń qaterli isikke (rakqa) aınalýy vırýstyń neoplastıkalyq trasformasıasy dep atalady.

Adamnyń jene janýarlardyń DNQ-y bar vırýstar isik týǵyzǵan jaǵdaıy vırýstyń DNQ men kletka hromosomalarynyń ózara qarym-qatynasyna baılanysty týyndaýy múmkin. Vırýstyń DNQ-y kletkanyń plazma sıaqty kletka hromosomasymen repısıaǵa túsip, jeke kúıde qalýy da múmkin. Biraq vırýstyń DNQ-y bir nemese birneshe zalaldanýshy-kletkanyń hromosomalaryna enýi múmkin. Osyndaı jaǵdaıdaǵy kletkanyń bólinýi (kóbeıýi) retteýge kelmeıdi. Basqasha aıtqanda, kletkasynda juqpaly DNQ bar vırýs qaterli isikke (rakqa) aınalady. Onkogendi DNQ bar vırýstyń mysalyna, osydan kóp jyl buryn maımyldyń kletkasynan bólip alynǵan SV40 vırýsy jatady. Osy vırýstardyń onkogendik qasıetiniń paıda bolýy, keıbir vırýstardyń genderi onkogendi áser etip kletkanyń DNQ-y belsendiredi jáne osy kletkalardy 8 satyly kóbeıýge túsýge beıimdeledi, odan ári osylardyń retsiz kóbeıýinen onkogender paıda bolady. RNQ bar vırýstarda, olardyń RNQ-y bir nemese birneshe zalaldanýshy-kletkanyń hromosomalaryna enip, onkogendi qasıetke ıe bolýy múmkin. Osy RNQ bar vırýstardyń genomdarynda da onkogender bolady, biraq olar DNQ bar vırýstardyń onkogenderinen zalal-danýshy-kletkanyń genomdarynda onkogenderge qarsy túrdegi gomologtarynyń bolýymen qatty erekshelenedi. RNQ bar vırýs kletkaǵa enip, aýrýdy juqtyrǵan kezde, zalaldanýshy-kletkanyń onkogenge qarsy óz genomdary olardy «qorshap alady», bular beloktyń sıntezin (kınazasyn, ósý jaǵdaıyn, ósý jaǵdaılarynyń reseptorlaryn jene t.b.) rettep, kletkanyń kóbeıýin retteýge qatysatyn DNQ týyndylary bolyp tabylady. Biraq, kletkanyń onkogenderine qarsy genomdardyń onkogenderge aınalyp ketýiniń basqa da joldary belgili bolyp otyr.

Qazirgi ýaqytta kóptegen onkogenge qarsy genomdardyń bar ekeni belgili bolyp otyr. RNQ bar vırýstarynda onkogender mysalyna taýyqtyń Raýs sarkomasynyń (isiginiń) vırýsy, sonymen qatar qustardyń, tyshqandardyń, mysyqtardyń maımyldardyń jáne basqa janýarlarynyń sarkomalary jatady. Vırýstardyń onkogenderi týraly málimetter óte qundy, sebebi ony tek olardyń tirshilik esebindegi alýan túrligin bilý úshin ǵana emes, adam men janýarlardyń jańadan paıda bolyp jatqan qaterli isiktiń aldyn alý úshin jene tıimdi emdeý joldaryn anyqtaý úshin kerek.

Joǵaryda atap ketkendeı VICH nemese HIV (Human immunodeficiency virus) vırýstary SPID nemese AIDS (acquired immunodeficiency syndrom) aýrýyn týǵyzady, al ol bolsa, adam ómirine óte qaýipti. VICH óziniń genomynda basqa retrovırýstardan ereksheligi, olardyń genomynda bes ashyq tesik bolady, ol jerde beloktar sıntezdelip, qasıetter belsendirýi nemese kerisinshe vırýs belogynyń sıntezi tómendeýi múmkin, sonymen qatar taǵy basqada qyzmeti bolýy ǵajap emes. Osy vırýstyń joıǵyshtyq qasıeti mynada, ol arnaıy helperli SDCH (T kletka) kletkasyn joıyp, adamnyń ımmýndik júıesin buzady, ıaǵnı osy kletkasyz V-kletka jańadan enip jatqan antıgenderge kóbeıip qarsy tura almaıdy (§96-ny qarańyz). VICH vırýsynyń SDCH kletkasyna áser etý mehanızmi mynada, kletkaǵa engen kezde onyń kapsıdti belogy kletka belogynyń transmembranysymen baılanysyp, vırýsty kapsıd zaqymdalýshy kletkanyń membranasymen birigip ketedi, kletkadaǵy vırýstyń bos RNQ ekitizbekti DNQ ózgerip, hromosomada provırýsqa aınalady. Osy provırýstyń qadaǵalaýymen sıntezdelgen belok júqpaly T-kletkaǵa taza T-kletkamen birigýine múmkindik beredi, olardyń birigýi osy barlyq kletkalardyń joıylýyna ákep soǵady. Sonymen, adam múldem zalalsyz vırýstan ımmýnıttik qorǵanys qasıeti bolmaǵandyqtan qaıtys bolady.

Alǵashqy ret VICH vırýsy 1959 jyly Zaırda ekinshi ret osy vırýs 1969 jyly (AQSH-da) bólinip alynǵan. Sodan beri birneshe VICH-tiń shtammdary tabylady. VICH ashylǵannan keıin vırýstar elemine basqasha qaraı bastady, ekinshi jaǵynan adamdardyń bir-birimen qarym-qatynasy da ózgerdi. Ósimdikterdiń vırýstar da tabıǵatta keńinen taralǵan, olar da ósimdikterge ártúrli aýrýlar týǵyzady. Aldynda atap ketkendeı, eń alǵashqy anyqtalǵan vırýs temeki japyraǵynyń aýrýynynyń MBT-vırýsy. Temekiniń japyraǵynyń áshekeı aýrýynan basqa, osy temekiniń nekroza aýrýynyń vırýsy, kartoptyń sary ergejeıli aýrýynyń vırýsy, shalqannyń (repa) sary áshekeı aýrýynyń vırýsy, sonymen birge kóptegen mádenı jáne jabaıy ósimdikterdi zaqymdaıtyn vırýstar belgili boldy.

Ósimdikterdiń vırýstarynyń formasy kóbine, aǵashtárizdi nemese dóńgelek bolyp keledi. Formasy aǵashterizdi vırýstyń turqy 300-480 h 15 nm, al dóńgelek tárizdi vırýstiki — 25-30 nm. Aýrý ósimdikterdiń vırýstary saý ósimdikterge olardyń ózara fızıkalyq qarym-qatynasy kezinde, bir-birine telý kezinde, vırýsy bar topyraq arqyly, sonymen birge jendikter arqyly juqtyrý joldary bar.

Ósimdikter aýrýynyń vırýstary aýyl sharýashylyǵyna qatty zıanyn tıgizedi. Bakterıanyń vırýstary nemese bakterıofagtary ár túrli júıedegi bakterıalardy zalaldandyryp otyr. Molekýlárlyq bıologıanyń alǵashqy damý kezeńderinde tájirıbe úlgisi esebinde T-toptaǵy bakterıofagtarǵa sezimtal E. soli kletkalary úlken oryn aldy. Osy bakterıofagtar qazirgi kezde jan-jaqty tolyq zertteldi, bakterıofag týraly barlyq derektiń beri T-bakterıofagynan alynǵan. T-toptaǵy bakterıofagtardyń formasy dabyl qaǵý taıaqshasyna uqsas, dene túrqy 100 h 25 nm bolady. Onyń geni — DNQ. Olar ýly fagtar, ıaǵnı bakterıaldy kletkaǵa engen soń, olar bakterıa kletkalaryn ýlaıdy, ol kletkalar erip, fagtyń jańadan bólshekterin kóptep túzedi.

Osy ýly fagtarǵa kerisinshe, ortasha áser etetin fagtar bar nemese olardy ortasha fagtar dep ataıdy. Qarapaıym osyndaı fagtyń biri K fagy, ony da ýaqtysynda molekýlalyq genetıkada tájirıbe úlgisi retinde paıdalanǵan jene paıdalanyp keledi. X fagqa eki qasıet tán. Ýly fagtar sıaqty bakterıaldy kletkany juqtyra alady, vegatıvti kóbeıedi, olardyń kletkasy júzdegen kletkalardyń kóshirmesin jasaıdy jene jańa fag bólshekteri jetilgen kezde kletkany eritip, bólshekterdiń bosap shyǵýyna jaǵdaı jasaıdy. Biraq, osy fagtyń DNQ bakterıanyń hromosomasymen birigip, profagqa aınalyp ketetin qasıeti de bar. Osy jaǵdaıda bakterıalar da erý úrdisi (lızogenasıa) júredi, al osyndaı profagy bar bakterıa -lızogen dep atalady.

Bakterıanyń erigen kletkalary shekteýsiz ýaqyt boıy profag kúıinde bolýy múmkin, olar ári qaraı erimeıdi. Lızogendi bakterıaldy kletkalarǵa syrtqy bir faktorlardyń áserinen jańadan fag bólshekteri paıda bolady, oǵan mysaly, ÝK-sáýlesi áser etýi múmkin, osy sáýleniń áserinen profag ári damyp fagqa aınalady. Lızogendi bakterıalardy zertteý barysynda fag genderiniń áseri kezinde ártúrli beloktardyń qyzmeti týraly jańa melimetter alyndy. Bakterıa fagtaryn medısına salasynda emdeý jáne keıbir bakterıa aýrýlarynyń aldyn alý sharalarynda qoldanady.

---