InfoHub Logo

Vırýstardyń paıda bolý tabıǵaty olardyń alǵashqy ashylǵan ýaqyttan beri talqylanyp keledi, sebebi onyń evolúsıasyn bilý vırýsty zertteýdiń irgeligimen jáne onyń is júzindegi qajettiligine baılanysty týyndap otyr. Daýly suraqtardyń biri — vırýstyń qaı ýaqytta paıda bolǵandyǵy. Sebebi vırýstarda rıbosoma men ATF bolmaıdy jáne kletkadan tys ómir súre almaıdy, sondyqtan olar kletkadan keıinirek paıda bolǵan deıdi.

Vırýstardyń paıda bolǵanyna kelsek, ol týraly birneshe gıpotezalar bar. Alǵashynda olardy somatıkalyq kletkalardyń qaıtadan jańadan túzilgen bakterıalary dep eseptedi. Osy gıpotezany túsindirý úshin iri vırýstardy deıek retinde keltirdi, olardy kórý múmkindigi mol jaryq mıkroskop arqyly kórýge bolady. Biraq, molekýlárlyq bıologıa ǵylymynyń jańadan damýyna baılanysty vırýstarǵa basqasha qaraı bastady. Vırýstardyń paıda bolýynyń alǵy sharttary — DNQ-nyń óz retimen paıda bolyp replıkasıalanýy. Osy molekýlalyq jańalyq plazmıdterdiń (DNQ molekýlasynyń DNQ retimen qaıtalaıtyn korssıngoverdiń qatynasy negizinde paıda bolǵan dóńgelek molekýla) ashylý jańalyǵymen birdeı, qazirgi ǵylymı ádebıetterde bakterıa vırýstarynyń paıda bolýyn bakterıa plazmıdtermen birge qarastyrady, onyń sebepteri biryńǵaı fag pen plazmıdterdiń ózara kóptegen uqsastyǵyna baılanysty.

Birinshiden, birińǵaı fagtar sıaqty plazmıdterde (tasymaldaý faktory) sıtoplazmada óz betinshe qaıtalana alady jáne hromosomaǵa ene alady. Ekinshiden, tasymaldaý faktory kletkanyń arnaıy reseptorlarynyń túzilýin tejeıdi, ol fag reseptorlarynyń keıbir jaǵdaılaryna uqsas. Tasymaldaý faktorlary da bakterıa vırýstary sıaqty tıpi bir nýkleın qyshqyldarynan qurylǵan, onyń túzilýi zalaldanýshykletkaǵa baılanysty jáne zalaldanýshy-kletkaǵa da aýrý týǵyzady.

Sonymen, bakterıa vırýstary jalpy plazmıdterdi anyqtaýda qoldanylatyn negizgi krıterıılerge saı keledi. Osyǵan baılanysty belok qabyǵyn sıntezdeýdi qamtamasyz etetin mehanızm ornyna olardyń konúgatıvtilik jáne basqa bakterıalar túrleriniń arasynda taralatyn qasıetine baılanysty plazmıdterdi bakterıa vırýstarynyń qataryna qosýǵa da bolady.

Sonymen, bakterıa vırýstary — evolúsıa barysynda juqpaly vırýstar bólshegin kóbeıtý úshin arnaıy kúrdeli sıkl kyzmetine ıe bolǵan jáne kletkadan tys jerde ómir súrýge beıimdelgen. plazmıdaǵa qaraǵanda qurlymy jetilgen organızm. Alǵashqy bakterıa vırýsy plazmıda kapsıdtyń belogyn (beloktardy) belgileıtin gen (gender) paıda bolǵan kezden beri belgili.

Biraq, bakterıa vırýstary pen plazmıdanyń tasymaldaýshy faktordyń tıpine qaraı óte mańyzdy aıyrmashylyqtary bolady. Birinshiden, tasymaldaý faktorlary bakterıada bolǵan kezde, ol onyń syrtqy betindegi arnaıy qurylym pılen-sıntezin qadaǵalaıdy, osyǵan baılanysty bakterıa kletkasy konúgatıvti qasıetke ıe, ıaǵnı ol genetıkalyq donor esebinde qyzmet jasaı alady. Jalpy, bakterıa vırýstarynda ondaı qasıet bolmaıdy. Ekinshiden, tasymaldaý faktory kletkalardyń ózara qarym-qatynasy kezinde bir-birine almasady. Bakterıanyń vırýstardy juqtyrýynyń ózindik erekshiligi bar jáne bakterıa kletkasynyń juqtyrýy fagolızıspen aıaqtalady. Úshinshiden, tasymaldaý faktory bakterıanyń hromosomasyn bir kletkadan ekinshi kletkaǵa aýysýyn uıymdastyrady, osy almasý kletkalardyń ózara qarym-qatynasy kezinde de bolýy múmkin. Al bakterıa vırýstarynda mundaı qasıet bolmaıdy. Keıbir bakterıa vırýstarynyń bakterıa hromosomalarynyń bir bólshegin genetıkalyq almasýy «transdýksıa» arqyly bir kletkadan ekinshi kletkaǵa berilýi olardyń ózara qarym-qatynasyna baılanyssyz júredi. Tórtinshiden, keıbir plazmıdterdiń hromosoma saıtyna enýi ártúrli bólikte, al profagtardyń hromosoma saıtynda birigýi belgili bir saıttarda ǵana júredi. Sońynda aıtarymyz, plazmıda bakterıany erite almaıdy, al barlyq fagtar, sonymen birge biryńǵaı (jeke kúıinde) fagta bakterıany árqashanda erite alady. Osyndaı bakterıa vırýstary men plazmıdanyń arasyndaǵy arnaıy aıyrmashylyq erekshelikteriniń bolýy olardyń dıvergentti evolúsıa úrdisimen baılanysty.

Bakterıa vırýstarynyń paıda bolýy týraly málimetter mol bolsa, al janýarlar men ósimdikterdiń vırýstarynyń paıda bolýy týraly tolyq derekter joq, biraq olardyń da paıda bolýyn keıde plazmıdalarmen baılanystyrady. Vırýstardyń paıda bolýyn talqylaǵan kezde, olardyń zalaldandyratyn organızmderiniń evolúsıasyna vırýstar áser etken jáne áser etedi. Onyń áserleri genetıkalyq aqparatardy bir organızmnen basqa organızmderge kóldeneń berilýimen jáne sonymen birge, olardyń mýtagendi túrde áser etýimen erekshelenedi.

---