Jaryq jyldamdyǵy. Gúıgens prınsıpi: jaryqtyń shaǵylý, syný zańy.
Sabaqtyń maqsattary:
• Bilimdilik; Jaryq qubylystarynyń jańa qasıetterimen tanysý, jaryq jyldamdyǵynyń astronomıalyq, laboratorıalyq ádisterin, syný, shaǵylý zańdaryn qalyptastyrý, syný zańy men formýlasyn úıretý, oqýshylardyń eksperımenttik daǵdylaryn damytýdy jalǵastyrý, shaǵylý zańyn túsiný, syný qubylysynyń shemalyq sýretin sala bilý;
• Oqý materıalyn taldaı bilý daǵdysyn damytý; baqylaý, salystyrý, oqylǵan qubylystar men faktilerdi salystyra bilý, qorytyndy jasaý.
• aqylǵa salý daǵdysyn qalyptastyrý, patrıottyq sezimderin oıatý, ózi jáne top múshesi úshin jaýapkershilik ala bilýge tárbıeleý:
Kórnekilikter:
Dıagnostıkalyq kartalar, semantıkalyq kartalar, kartochkalar
Tájrıbeler:
1. Stakandaǵy sýǵa batyrylǵan zattyń synýy
2. Tıynnyń «kóterilýi».
3. «Úsh qabatty lınza» tájrıbesi
Sabaqtyń túri: kiriktirilgen
Sabaqtyń tıpi: aralas sabaq
Ádis - tásili: reprodýktıvtik, ıllústratıvti - túsindirmeli, problemalyq ahýal, DSOT - nyń elementteri, MOT elementteri, POT elementteri.
Kórnekiligi:
1. Geometrıalyq optıka quraly (optıkalyq dısk);
2. Ómirde kezdesetin syný qubylysyn kórsetý (tarelka, sý, tıyn);
3. Teben ıneniń stakandaǵy sýda synýyn kórcetý;
4. Tapsyrmalar jáne baǵalaý krıterıleri jazylǵan kartochkalar.
Sabaq jospary:
Kezeńi Uzaqtyǵy, mın. Oqytý túri men ádisi
Úı jumysyn tekserý, oqýshylardyń bilimin belsendirý, (aktýalızasıa) 10 Jalpy suraq - jaýap, kartochkamen jeke jumys jasaý
Sabaqtyń maqsatyn qoıý, jańa taqyrypty ashý 5 Sýdaǵy tıyn qalaı kóteriledi?...
Bala nege sý túbindegi tasty kózdeı almady?...
Jańa materıaldy ıgerý 25 Muǵalimniń áńgimesi, oqýshylarmen suqbattasý, tájrıbeler kórsetý,
Oqylǵan materıaldy bekitý 20 Taqtada esep shyǵaryp, onyń kezeńderin taldaý, toptyq jumys.
Sabaqty qorytý 10 Baǵalaý, úıge tapsyrma, t. b habarlamalar.
İ. Uıymdastyrý
Baǵalaý júıesimen tanystyrady. Dıagnostıkalyq kartaǵa óz famılıańdy jaz. Sabaq bólimderindegi tapsyrmany oryndaǵan oqýshy dıagnostıkalyq kartaǵa ózine tıisti upaıyn qoıyp otyrady. Oqýshylarǵa taratylady
Deńgeıi ----- baǵa ----- upaı
joǵary -----«5» ----21 - 42
jetkilikti --«4» ----10 - 20
aýytqý -----«3» --------2 - 9
tómen ------«2» -------0 - 1
1. Úı tapsyrmasymen jumys.
Jalpy suraqtar.
Elektromagnıttik ındýksıa zańyn kim ashty?
Magnıt aǵynynyń ólshem birligi?
Magnıt ındýksıa vektorynyń ólshem birligi?
Aınymaly elektr togy dep?
Lens erejesi?
Elektr energıasyn qaıdan alamyz?
Transformatorlar ne úshin kerek?
Elektromagnıttik óris
Jaýaptary: Oqýlyqtary men dápterlerin daıyndaıdy.
M. Faradeı
Veber
Tesla
Ýaqyt boıynsha EQK - niń ózgerisi
Energıasynyń saqtalý zańy
AES, GES, t b
Kerneýdi kúsheıtip azaıtý úshin
Elektr órisi men magnıt órisiniń qosylysy
Berilgen sózderden uly ǵulama Pıfagordyń naqyl sózin shyǵarý
Tańerteń oıanysymen «Men ne isteýge tıispin» dep, keshqurym uıyqtar aldynda «Men ne tyndyrdym» dep sura. (Pıfagor)
«Dúnıe ataýly tep-tegis móldir bolsa, kóleńke ornyǵady qaıda baryp»
Bul qaı aqynnyń sózi?
Shákárim óleń joldarynan fızıka ǵylymy ómir men poezıamen tyǵyz baılanysty
İİ. Jańa sabaq.
Muǵalim: (Problemalyq sıtýasıa)
Bólmedegi shamdy jaqqanda bólme qasha ýaqytta jaryqtalynady?
(oqýshylar óz pikirlerin aıtady)
/Taqtaǵa jańa sabaqtyń taqyrybyn jazady/
Jaryq jyldamdyǵy, s — kez kelgen elektrmagnıttik tolqynnyń (onyń ishinde jaryqtyń da) bos keńistiktegi (vakýmdaǵy) taralý jyldamdyǵy; irgeli fızıka turaqtylardyń biri. Ol kez kelgen fızıka áserdiń shektik taralý jyldamdyǵy ári bir sanaq júıesinen ekinshi sanaq júıesine kóshkende [ınvarıant|ınvarıantty bolady. Jaryq jyldamdyǵynyń shamasy materıaldyq deneniń massasy men tolyq energıasyn baılanystyryp turady. Sanaq júıesi ózgergen kezde koordınatty, jyldamdyqty jáne ýaqytty túrlendirý Jaryq jyldamdyǵy arqyly órnekteledi jáne ol kóptegen qatystardyń quramyna ) sáýleniń túrlisheenedi. Belgili bir ortadaǵy Jaryq jyldamdyǵy (s ) úshin túrlishe mán qabyldaıtyn ortanyń syný kórsetkishinejıilikteri ( ). Bul táýeldilik belgili bir ortadaǵy)=c/n(((n) táýeldi bolady: s monohromat emes jaryqtyń toptyq jyldamdyǵy sol jaryqtyń fazalyq jyldamdyǵynan ózgeshe bolýyna ákeledi (vakýmdaǵy Jaryq jyldamdyǵy úshin bul eki jyldamdyqtyń shamasy birdeı). Tájirıbede belgili bir ortadaǵy ) anyqtaǵan kezde árdaıym (arnaýly keıbir jaǵdaıdaJaryq jyldamdyǵyn (s bolmasa) toptyq jyldamdyqty (nemese sıgnal jyldamdyǵy ne energıa jetkizý jyldamdyǵy dep atalatyn) ólsheıdi. Jaryq jyldamdyǵyn tuńǵysh ret 1676 jyly, Iýpıter serikteriniń tutylýlary arasyndaǵy ýaqyt aralyǵynyń ózgerýi boıynsha dat astronomy O. K. Remer ólshedi (baqylaý nátıjesinde s=215000 km/s boldy). Ony 1728 jyly juldyzdardyń jaryq aberasıasyn baqylaý kezinde aǵylshyn astronomy Dj. Bradleı rastady. Keıin Jaryq jyldamdyǵy jer jaǵdaıynda da tájirıbe jasalyp ólshene bastady (mys., fransýz fızıgi A. I. L. Fızo 1849 jyly s= =313300 km/s, fransýz fızıgi J. B. L. Fýko 1862 500 km/s, amerıkan fızıgijyly s=298000 A. Maıkelson 1926 4 km/s ekendigin anyqtady). Jaryq kózi retinde lazerlerdijyly s=299796 paıdalanyp júrgizilgen ólsheýler nátıjesinde Jaryq jyldamdyǵyn ólsheý 0, 15 km/s. Qazirgi kezde Jaryqdáldigi joǵary kóterildi: s=299792, 5 1, 2 m/s mánijyldamdyǵynyń vakýmdaǵy máni úshin resmı túrde s=299792458 qabyldanǵan. [1]
• tar maǵynada – kórinetin sáýle, ıaǵnı jıiligi 7, 5 •1014 – 4, 0 • 1014Gs aralyǵyndaǵy adam kózi qabyldaıtyn elektrmagnıttik tolqyn;
• keń maǵynasynda — qabyldanatyn sáýlemen birge spektrdiń últrakúlgin jáne ınfraqyzyl aımaǵyndaǵy sáýlelerdi de qamtıtyn optıkalyq sáýleniń sınonım
Jaryq jyldamdyǵy, s' – kez kelgen elektrmagnıttik tolqyndardyń (onyń ishinde jaryqtyń da) bos keńistiktegi (vakýmdaǵy) taralý jyldamdyǵy; irgeli fızıkalyq turaqtylardyń biri. Jaryq jyldamdyǵynyń shamasy materıaldyq deneniń massasy men tolyq energıasyn baılanystyryp turady. Sanaq júıesi ózgergen kezde koordınatty, jyldamdyqty jáne ýaqytty túrlendirý jaryq jyldamdyǵy arqyly órnekteledi. Jaryq jyldamdyǵyn alǵash ret 1676 j. Iýpıter serikteriniń tutylýlary arasyndaǵy ýaqyt aralyǵynyń ózgerýi boıynsha dat astronomy Ole Remer ólshedi (baqylaý nátıjesinde s=215000 km/s boldy). Jaryq kózi retinde lazerlerdi paıdalanyp júrgizgen ólsheýler nátıjesinde jaryq jyldamdyǵyn ólsheý dáldigi joǵary kóterildi: s=299792, 5•0, 15 km/s. Qazirgi kezde jaryq jyldamdyǵynyń vakýmdaǵy máni úshin resmı túrde s=299792, 458•1, 2 m/s qabyldanǵan.
Stakandaǵy sýǵa uzyn teben - ıneni salyp, ony sentrden shetke qaraı jyljyta otyryp syný qubylysyn kórsetedi. Qandaı ózgeris/qubylys kórdińder? Nege bolat ıne sý - aýa shekarasynda «synyp» kórinedi?
Búgingi sabaǵymyzda jaryq sáýlesiniń asa bir qyzyqty qasıeti jaryqtyń synýy men men onyń qoldanylýyn qarastyramyz.
Tájirıbe - 1. Tarelke, sý, tıynmen jasalatyn tájirıbeni kórsetý.
Tárelkege tıyn salyp qoıyp, oǵan tıyn kórinbeıtindeı qyrynan qarap turyp jaılap sý quıamyz. Azdan soń tıyn kórinedi.
Tyıyn nege «kóterildi»?
2. Bul tájirıbeler eki túrli ortanyń shekarasynda, ıaǵnı sý - aýa shekarasynda jaryq sáýlesi túskende bir bóligi shaǵylyp, al bir bóligi ekinshi ortaǵa ótetinin jáne ótkende baǵytyn ózgertinin (synatynyn) dáleldeıdi.
Osy qubylystan qandaı tujyrym jasaýǵa bolady?
Jaýap: Eki ortany bóletin shekara arqyly ótkende, jaryqtyń taralý baǵytynyń ózgerýin jaryqtyń synýy deımiz.
Synǵan sáýle men eki ortany bóletin shekaraǵa sáýle túsken núkteden turǵyzylǵan perpendıkýlár arasyndaǵy burysh ( ) syný buryshy dep atalady.
Jaryq aýdan shynyǵa ótkende synǵan sáýle perpendıkýlárǵa jaqyndaıtynyn tájirıbeden kórdik. Bul syný buryshy túsý buryshynan az ekenin kórsetedi. Sonymen qatar tusý buryshyn san mánin (gradýs) syný buryshynyń san mánine bóle otyryp olardyń turaqty ekenine nazar aýdaramyz.
Budan qandaı tujyrym aıtýǵa bolady?
Jaýap:
• Túsken sáýle, synǵan sáýle jáne eki ortany bóletin betke sáýle túsken núkteden turǵyzylǵan perpendıkýlár bir jazyqtyqta jatady.
• Túsý buryshy sınýsynyń syný buryshy sınýsyna qatynasy eki orta úshin turaqty shama bolyp tabylady, bul formýla men anyqtamany syný zańy dep ataıdy.
Bul zańdy Sınelýs zańy dep te ataıdy. Ony HVİİ ǵasyrda (1621j) V Sınelýs tujyrymdaǵan. Al 1630 jyly R. Dekart oǵan teorıalyq negizdeme jasaǵan. Formýladaǵy n – syndyrý kórsetkishi dep atalady.
Syndyrý kórsetkishi túsý b buryshyna táýeldi emes jáne tek ortanyń optıkalyq tyǵyzdyǵyna táýeldi. Zattyń aýamen salystyrǵandaǵy kórsetkishi «absalút syndyrý kórsetkishi» dep atalady.
3. Jaryq sáýlesi vakýmda 300000 km/s jyldamdyqpen taraıdy. Jaryq 300000 km/s kem jyldamdyqpen taralatyn orta optıkalyq tyǵyzdyǵy joǵary orta dep atalady.
Jaryqtyń bir ortadan ekinshi ortaǵa ótkende syný sebebi ártúrli ortada jaryq jyldamdyǵynyń túrlishe bolatyndyǵynan. Iaǵnı, optıkalyq tyǵyzdyǵy joǵary ortada jaryq jyldamdyǵy kemıdi. Ortanyń syndyrý kórsetkishi osy jyldamdyqtyń neshe ese kemıtinin kórsetedi.
Sonda berilgen eki orta úshin (aýa – sý, aýa – shyny...) zattyń syndyrý kórsetkishi formýlasymen de anyqtalady. S - jaryqtyń vakýmdaǵy jyldamdyǵy, v – ortadaǵy jyldamdyǵy, Onda eki formýlany biriktirip bylaı jazýǵa bolady.
Optıkalyq dısk kómegimen osy formýlanyń durystyǵyna kóz jetkizetin demonstrasıalar kórsetý.
İİİ. bekitý jumysy. Qazirgi kezde kóptegen zattardyń syndyrý kórsetkishteri tájirıbede anyqtalyp jazyǵan kestege jazylǵan.
Zattar Aýaǵa qatysty syndyrý kórsetkishi
Sý
glıserın
Almas
Muz
Tuz
Kvars
Laǵyl
Qant
Shyny sorttary 1. 33
1, 47; 2, 42; 1, 31;1, 54; 1. 54; 1, 76; 1, 56; 1, 47 do 2. 04
Eki qabatty lınza tájirıbesi.
Ártúrli móldir zattar jaryq sáýlesin túrlishe syndyrady. Stakandaǵy sýdyń betine kastor maıyn (ol joq bolsa basqasha móldir maı) qalyńdyǵy 1sm bolatyndaı etip quıamyz. Stakanǵa jaqsylap jaryqtandyrý kerek
Ine alyp ony stakannyń dál ortasynan maıǵa batyramyz. Maı qabatynan ótken soń ıne sýǵa da 1sm – deı enip turýy kerek. Eger stakannyń búıirinen qarasaq jýandyǵy ártúrli bir bútin ıneni kóremiz: ıneniń sýǵa batyp turǵan astynǵy bóligi qolymyzǵa ustap turǵan ústińgi bóliginen jýandaý, al, maıda turǵan ortańǵy bóligi bárinen jýan bolyp kórinedi
Ineni azdap ońǵa – solǵa stakan shetine qaraı qozǵap kóremiz, sonda ol kútpegen jerden úsh bólikke «kesilip» ketedi; ıneniń joǵarǵy bóligi men astynǵy bóligi shetke qaraı azdap yǵyssa, ortańǵy bóligi tipten yǵysyp ketedi...
Ineni jyljytýdy jalǵastyramyz. Sonda mynany baıqaımyz: ortańǵy bólik bárinen de tez yǵysady, odan soń astynǵy bólik, al ústińgi (aýadaǵy) bólik eń baıaý jyljıdy. Ine úshke bólinip ketti. (Árıne optıkalyq turǵydan ǵana)?
Paralel shyny plasınadan ótken jaryqtyń syný qubylysy
Úshburyshty shyny prızmaǵa búıirinen túsken jaryqtyń syný qubylysy.
№1033(1096)
Berilgeni:
D = 40sm = 0, 4m
= 450
n = 1. 33
Y =?
Bul esepti shyǵarý úshin myna sýretti paıdalanamyz
sheshýi:
Sýret b/sha = jáne
= +
Sonda: osydan
=0. 4•tg45=0. 4•1=0. 4m=40sm,
Syndyrý kórsetkishiniń formýlasy b/sha:
osydan
arcsin0. 53 ≈ 320
taǵy da sýret boıynsha:
osydan
y = 40 – x = 40 – 25 = 15sm
j/by: taıaq tastan 15sm aryraq túsedi.
Oqýshylar jańa sabaq boıynsha toptarǵa
bólinip deńgeılik tapsyrmalar oryndaıdy.
«Jaryqtyń shaǵylý zańy» taqyrybyna kartochkalar boıynsha ózbetindik jumys oryndaý.
Tapsyrmanyń mysaldary:
1 - top. Kún sáýlesi jer betine 300 buryshpen túsedi. Kún sáýlesin qudyq túbine qaraı burý úshin, jazyq aınany vertıkalmen qandaı burysh jasaı baǵyttaý kerek?
2 - top. Bir - birine 900 buryshpen ornalasqan eki aınadaǵy núktelik jaryq kóziniń keskinin salyńyz.
3 - top. Qabyrǵada bıiktigi 1m aına ilingen. Aınanyń aldynda 2m qashyqtyqta adam tur. Aınadan artqy qabyrǵaǵa deıin 4m. Artqy qabyrǵanyń aınadan kórinip turǵan keskininen, adamǵa deıingi qashyqtyq qansha?
Jańa sabaǵymyz túsinýge ońaı bolý úshin, aldymen buryn ótken geometrıalyq optıkanyń negizgi túsinikterin jáne jaryqtyń shaǵylý zańyn eske túsireıik. Taza sýǵa qarasaq óz beınemizdi kórýge bolady, nege?
Jaýaptary:
Jaryqtyń túzý syzyqpen taralý jáne shaǵylý qubylystaryn zertteıdi.
jaryq energıasy boıymen taraıtyn syzyq jaryq sáýlesi d. a., jaryq sáýlesi men túsý núktesine turǵyzylǵan perpendıkýlár jatqan jazyqtyq.
Qarama - qarsy baǵytynan basqa aıyrmashylyǵy joq. Mys: adamnyń júrek tusy.
Taratpa materıaldarmen jumys isteıdi.
Torkóz qaǵazǵa syzyp kórsetedi:
150
6m
Bul sý betinen shaǵylý qubylysynan bolady. (TAPSYRMANY DURYS ORYNDAǴANDAR ÓZDERİŃE 2 UPAI JAZYŃDAR)
Taraýǵa baılanysty jumbaqtar sheshiledi:
Jarqyldan soń jańaǵy
Sýǵa bókti bar alyp.
Kókte túrli jolaqty,
Órnek turdy ǵalamat (kempirqosaq)
Kúndiz qasyńnan qalmaıdy,
Biraq, eshkim ustaı almaıdy.
Qorqaq pa? Qarańǵyǵa barmaıdy. (kóleńke)
Alpys kisi aıaqtasty,
Erte turyp taıaqtasty. (kirpik)
Habar alǵan alystan
Eki óris tabysqan (Elektromagnıttik tolqyn).
İV. Oqýshylardy sabaqqa qatysý kartasy b/sha baǵalaý.
Úıge tapsyrma: §67. №29jat. jáne Rym. №1022, 1023
Semantıkalyq karta.
Suraq pen durys jaýaptyń qıylysyna «+» tańbasyn qoıyńyz. (eki suraqtyń jaýaby bireý bolýy múmkin)
№ Suraq Shaǵylý Syný Shaǵylý zańy Syný sańy Syndyrý kórsetkish
1. bul neniń formýlasy?
2 Kól betinen kún kórinip tur. Bul qandaı qubylys?
3. bul neniń formýlasy?- túsý, - shaǵylý buryshy
4. Sýdaǵy balyqtar úlken bolyp kórinedi. Bul qandaı qubylysty kórsetedi?
5. Vakýmdaǵy jaryq jyldamdyǵynyń ortadaǵy jaryq jyldamdyǵyna qatynasyna teń turaqty shama:
6. bul qaı zańnyń formýlasy?
7. bul neniń formýlasy?
Kesteniń eki baǵanyn toltyryńyz, úshinshi baǵandy úıden toltyryp, kelesi sabaqqa ákelesiz..
Tok kózderi
№ Shaǵylý qubylysyna úsh mysal keltir Syný qubylysyna úsh mysal keltir
qoldaný
Myna keste boıynsha esepterdi shyǵaryńyz.
№
n Qandaı zat?
1 450 270
2 45 almas
3 300 1, 56
• Bilimdilik; Jaryq qubylystarynyń jańa qasıetterimen tanysý, jaryq jyldamdyǵynyń astronomıalyq, laboratorıalyq ádisterin, syný, shaǵylý zańdaryn qalyptastyrý, syný zańy men formýlasyn úıretý, oqýshylardyń eksperımenttik daǵdylaryn damytýdy jalǵastyrý, shaǵylý zańyn túsiný, syný qubylysynyń shemalyq sýretin sala bilý;
• Oqý materıalyn taldaı bilý daǵdysyn damytý; baqylaý, salystyrý, oqylǵan qubylystar men faktilerdi salystyra bilý, qorytyndy jasaý.
• aqylǵa salý daǵdysyn qalyptastyrý, patrıottyq sezimderin oıatý, ózi jáne top múshesi úshin jaýapkershilik ala bilýge tárbıeleý:
Kórnekilikter:
Dıagnostıkalyq kartalar, semantıkalyq kartalar, kartochkalar
Tájrıbeler:
1. Stakandaǵy sýǵa batyrylǵan zattyń synýy
2. Tıynnyń «kóterilýi».
3. «Úsh qabatty lınza» tájrıbesi
Sabaqtyń túri: kiriktirilgen
Sabaqtyń tıpi: aralas sabaq
Ádis - tásili: reprodýktıvtik, ıllústratıvti - túsindirmeli, problemalyq ahýal, DSOT - nyń elementteri, MOT elementteri, POT elementteri.
Kórnekiligi:
1. Geometrıalyq optıka quraly (optıkalyq dısk);
2. Ómirde kezdesetin syný qubylysyn kórsetý (tarelka, sý, tıyn);
3. Teben ıneniń stakandaǵy sýda synýyn kórcetý;
4. Tapsyrmalar jáne baǵalaý krıterıleri jazylǵan kartochkalar.
Sabaq jospary:
Kezeńi Uzaqtyǵy, mın. Oqytý túri men ádisi
Úı jumysyn tekserý, oqýshylardyń bilimin belsendirý, (aktýalızasıa) 10 Jalpy suraq - jaýap, kartochkamen jeke jumys jasaý
Sabaqtyń maqsatyn qoıý, jańa taqyrypty ashý 5 Sýdaǵy tıyn qalaı kóteriledi?...
Bala nege sý túbindegi tasty kózdeı almady?...
Jańa materıaldy ıgerý 25 Muǵalimniń áńgimesi, oqýshylarmen suqbattasý, tájrıbeler kórsetý,
Oqylǵan materıaldy bekitý 20 Taqtada esep shyǵaryp, onyń kezeńderin taldaý, toptyq jumys.
Sabaqty qorytý 10 Baǵalaý, úıge tapsyrma, t. b habarlamalar.
İ. Uıymdastyrý
Baǵalaý júıesimen tanystyrady. Dıagnostıkalyq kartaǵa óz famılıańdy jaz. Sabaq bólimderindegi tapsyrmany oryndaǵan oqýshy dıagnostıkalyq kartaǵa ózine tıisti upaıyn qoıyp otyrady. Oqýshylarǵa taratylady
Deńgeıi ----- baǵa ----- upaı
joǵary -----«5» ----21 - 42
jetkilikti --«4» ----10 - 20
aýytqý -----«3» --------2 - 9
tómen ------«2» -------0 - 1
1. Úı tapsyrmasymen jumys.
Jalpy suraqtar.
Elektromagnıttik ındýksıa zańyn kim ashty?
Magnıt aǵynynyń ólshem birligi?
Magnıt ındýksıa vektorynyń ólshem birligi?
Aınymaly elektr togy dep?
Lens erejesi?
Elektr energıasyn qaıdan alamyz?
Transformatorlar ne úshin kerek?
Elektromagnıttik óris
Jaýaptary: Oqýlyqtary men dápterlerin daıyndaıdy.
M. Faradeı
Veber
Tesla
Ýaqyt boıynsha EQK - niń ózgerisi
Energıasynyń saqtalý zańy
AES, GES, t b
Kerneýdi kúsheıtip azaıtý úshin
Elektr órisi men magnıt órisiniń qosylysy
Berilgen sózderden uly ǵulama Pıfagordyń naqyl sózin shyǵarý
Tańerteń oıanysymen «Men ne isteýge tıispin» dep, keshqurym uıyqtar aldynda «Men ne tyndyrdym» dep sura. (Pıfagor)
«Dúnıe ataýly tep-tegis móldir bolsa, kóleńke ornyǵady qaıda baryp»
Bul qaı aqynnyń sózi?
Shákárim óleń joldarynan fızıka ǵylymy ómir men poezıamen tyǵyz baılanysty
İİ. Jańa sabaq.
Muǵalim: (Problemalyq sıtýasıa)
Bólmedegi shamdy jaqqanda bólme qasha ýaqytta jaryqtalynady?
(oqýshylar óz pikirlerin aıtady)
/Taqtaǵa jańa sabaqtyń taqyrybyn jazady/
Jaryq jyldamdyǵy, s — kez kelgen elektrmagnıttik tolqynnyń (onyń ishinde jaryqtyń da) bos keńistiktegi (vakýmdaǵy) taralý jyldamdyǵy; irgeli fızıka turaqtylardyń biri. Ol kez kelgen fızıka áserdiń shektik taralý jyldamdyǵy ári bir sanaq júıesinen ekinshi sanaq júıesine kóshkende [ınvarıant|ınvarıantty bolady. Jaryq jyldamdyǵynyń shamasy materıaldyq deneniń massasy men tolyq energıasyn baılanystyryp turady. Sanaq júıesi ózgergen kezde koordınatty, jyldamdyqty jáne ýaqytty túrlendirý Jaryq jyldamdyǵy arqyly órnekteledi jáne ol kóptegen qatystardyń quramyna ) sáýleniń túrlisheenedi. Belgili bir ortadaǵy Jaryq jyldamdyǵy (s ) úshin túrlishe mán qabyldaıtyn ortanyń syný kórsetkishinejıilikteri ( ). Bul táýeldilik belgili bir ortadaǵy)=c/n(((n) táýeldi bolady: s monohromat emes jaryqtyń toptyq jyldamdyǵy sol jaryqtyń fazalyq jyldamdyǵynan ózgeshe bolýyna ákeledi (vakýmdaǵy Jaryq jyldamdyǵy úshin bul eki jyldamdyqtyń shamasy birdeı). Tájirıbede belgili bir ortadaǵy ) anyqtaǵan kezde árdaıym (arnaýly keıbir jaǵdaıdaJaryq jyldamdyǵyn (s bolmasa) toptyq jyldamdyqty (nemese sıgnal jyldamdyǵy ne energıa jetkizý jyldamdyǵy dep atalatyn) ólsheıdi. Jaryq jyldamdyǵyn tuńǵysh ret 1676 jyly, Iýpıter serikteriniń tutylýlary arasyndaǵy ýaqyt aralyǵynyń ózgerýi boıynsha dat astronomy O. K. Remer ólshedi (baqylaý nátıjesinde s=215000 km/s boldy). Ony 1728 jyly juldyzdardyń jaryq aberasıasyn baqylaý kezinde aǵylshyn astronomy Dj. Bradleı rastady. Keıin Jaryq jyldamdyǵy jer jaǵdaıynda da tájirıbe jasalyp ólshene bastady (mys., fransýz fızıgi A. I. L. Fızo 1849 jyly s= =313300 km/s, fransýz fızıgi J. B. L. Fýko 1862 500 km/s, amerıkan fızıgijyly s=298000 A. Maıkelson 1926 4 km/s ekendigin anyqtady). Jaryq kózi retinde lazerlerdijyly s=299796 paıdalanyp júrgizilgen ólsheýler nátıjesinde Jaryq jyldamdyǵyn ólsheý 0, 15 km/s. Qazirgi kezde Jaryqdáldigi joǵary kóterildi: s=299792, 5 1, 2 m/s mánijyldamdyǵynyń vakýmdaǵy máni úshin resmı túrde s=299792458 qabyldanǵan. [1]
• tar maǵynada – kórinetin sáýle, ıaǵnı jıiligi 7, 5 •1014 – 4, 0 • 1014Gs aralyǵyndaǵy adam kózi qabyldaıtyn elektrmagnıttik tolqyn;
• keń maǵynasynda — qabyldanatyn sáýlemen birge spektrdiń últrakúlgin jáne ınfraqyzyl aımaǵyndaǵy sáýlelerdi de qamtıtyn optıkalyq sáýleniń sınonım
Jaryq jyldamdyǵy, s' – kez kelgen elektrmagnıttik tolqyndardyń (onyń ishinde jaryqtyń da) bos keńistiktegi (vakýmdaǵy) taralý jyldamdyǵy; irgeli fızıkalyq turaqtylardyń biri. Jaryq jyldamdyǵynyń shamasy materıaldyq deneniń massasy men tolyq energıasyn baılanystyryp turady. Sanaq júıesi ózgergen kezde koordınatty, jyldamdyqty jáne ýaqytty túrlendirý jaryq jyldamdyǵy arqyly órnekteledi. Jaryq jyldamdyǵyn alǵash ret 1676 j. Iýpıter serikteriniń tutylýlary arasyndaǵy ýaqyt aralyǵynyń ózgerýi boıynsha dat astronomy Ole Remer ólshedi (baqylaý nátıjesinde s=215000 km/s boldy). Jaryq kózi retinde lazerlerdi paıdalanyp júrgizgen ólsheýler nátıjesinde jaryq jyldamdyǵyn ólsheý dáldigi joǵary kóterildi: s=299792, 5•0, 15 km/s. Qazirgi kezde jaryq jyldamdyǵynyń vakýmdaǵy máni úshin resmı túrde s=299792, 458•1, 2 m/s qabyldanǵan.
Stakandaǵy sýǵa uzyn teben - ıneni salyp, ony sentrden shetke qaraı jyljyta otyryp syný qubylysyn kórsetedi. Qandaı ózgeris/qubylys kórdińder? Nege bolat ıne sý - aýa shekarasynda «synyp» kórinedi?
Búgingi sabaǵymyzda jaryq sáýlesiniń asa bir qyzyqty qasıeti jaryqtyń synýy men men onyń qoldanylýyn qarastyramyz.
Tájirıbe - 1. Tarelke, sý, tıynmen jasalatyn tájirıbeni kórsetý.
Tárelkege tıyn salyp qoıyp, oǵan tıyn kórinbeıtindeı qyrynan qarap turyp jaılap sý quıamyz. Azdan soń tıyn kórinedi.
Tyıyn nege «kóterildi»?
2. Bul tájirıbeler eki túrli ortanyń shekarasynda, ıaǵnı sý - aýa shekarasynda jaryq sáýlesi túskende bir bóligi shaǵylyp, al bir bóligi ekinshi ortaǵa ótetinin jáne ótkende baǵytyn ózgertinin (synatynyn) dáleldeıdi.
Osy qubylystan qandaı tujyrym jasaýǵa bolady?
Jaýap: Eki ortany bóletin shekara arqyly ótkende, jaryqtyń taralý baǵytynyń ózgerýin jaryqtyń synýy deımiz.
Synǵan sáýle men eki ortany bóletin shekaraǵa sáýle túsken núkteden turǵyzylǵan perpendıkýlár arasyndaǵy burysh ( ) syný buryshy dep atalady.
Jaryq aýdan shynyǵa ótkende synǵan sáýle perpendıkýlárǵa jaqyndaıtynyn tájirıbeden kórdik. Bul syný buryshy túsý buryshynan az ekenin kórsetedi. Sonymen qatar tusý buryshyn san mánin (gradýs) syný buryshynyń san mánine bóle otyryp olardyń turaqty ekenine nazar aýdaramyz.
Budan qandaı tujyrym aıtýǵa bolady?
Jaýap:
• Túsken sáýle, synǵan sáýle jáne eki ortany bóletin betke sáýle túsken núkteden turǵyzylǵan perpendıkýlár bir jazyqtyqta jatady.
• Túsý buryshy sınýsynyń syný buryshy sınýsyna qatynasy eki orta úshin turaqty shama bolyp tabylady, bul formýla men anyqtamany syný zańy dep ataıdy.
Bul zańdy Sınelýs zańy dep te ataıdy. Ony HVİİ ǵasyrda (1621j) V Sınelýs tujyrymdaǵan. Al 1630 jyly R. Dekart oǵan teorıalyq negizdeme jasaǵan. Formýladaǵy n – syndyrý kórsetkishi dep atalady.
Syndyrý kórsetkishi túsý b buryshyna táýeldi emes jáne tek ortanyń optıkalyq tyǵyzdyǵyna táýeldi. Zattyń aýamen salystyrǵandaǵy kórsetkishi «absalút syndyrý kórsetkishi» dep atalady.
3. Jaryq sáýlesi vakýmda 300000 km/s jyldamdyqpen taraıdy. Jaryq 300000 km/s kem jyldamdyqpen taralatyn orta optıkalyq tyǵyzdyǵy joǵary orta dep atalady.
Jaryqtyń bir ortadan ekinshi ortaǵa ótkende syný sebebi ártúrli ortada jaryq jyldamdyǵynyń túrlishe bolatyndyǵynan. Iaǵnı, optıkalyq tyǵyzdyǵy joǵary ortada jaryq jyldamdyǵy kemıdi. Ortanyń syndyrý kórsetkishi osy jyldamdyqtyń neshe ese kemıtinin kórsetedi.
Sonda berilgen eki orta úshin (aýa – sý, aýa – shyny...) zattyń syndyrý kórsetkishi formýlasymen de anyqtalady. S - jaryqtyń vakýmdaǵy jyldamdyǵy, v – ortadaǵy jyldamdyǵy, Onda eki formýlany biriktirip bylaı jazýǵa bolady.
Optıkalyq dısk kómegimen osy formýlanyń durystyǵyna kóz jetkizetin demonstrasıalar kórsetý.
İİİ. bekitý jumysy. Qazirgi kezde kóptegen zattardyń syndyrý kórsetkishteri tájirıbede anyqtalyp jazyǵan kestege jazylǵan.
Zattar Aýaǵa qatysty syndyrý kórsetkishi
Sý
glıserın
Almas
Muz
Tuz
Kvars
Laǵyl
Qant
Shyny sorttary 1. 33
1, 47; 2, 42; 1, 31;1, 54; 1. 54; 1, 76; 1, 56; 1, 47 do 2. 04
Eki qabatty lınza tájirıbesi.
Ártúrli móldir zattar jaryq sáýlesin túrlishe syndyrady. Stakandaǵy sýdyń betine kastor maıyn (ol joq bolsa basqasha móldir maı) qalyńdyǵy 1sm bolatyndaı etip quıamyz. Stakanǵa jaqsylap jaryqtandyrý kerek
Ine alyp ony stakannyń dál ortasynan maıǵa batyramyz. Maı qabatynan ótken soń ıne sýǵa da 1sm – deı enip turýy kerek. Eger stakannyń búıirinen qarasaq jýandyǵy ártúrli bir bútin ıneni kóremiz: ıneniń sýǵa batyp turǵan astynǵy bóligi qolymyzǵa ustap turǵan ústińgi bóliginen jýandaý, al, maıda turǵan ortańǵy bóligi bárinen jýan bolyp kórinedi
Ineni azdap ońǵa – solǵa stakan shetine qaraı qozǵap kóremiz, sonda ol kútpegen jerden úsh bólikke «kesilip» ketedi; ıneniń joǵarǵy bóligi men astynǵy bóligi shetke qaraı azdap yǵyssa, ortańǵy bóligi tipten yǵysyp ketedi...
Ineni jyljytýdy jalǵastyramyz. Sonda mynany baıqaımyz: ortańǵy bólik bárinen de tez yǵysady, odan soń astynǵy bólik, al ústińgi (aýadaǵy) bólik eń baıaý jyljıdy. Ine úshke bólinip ketti. (Árıne optıkalyq turǵydan ǵana)?
Paralel shyny plasınadan ótken jaryqtyń syný qubylysy
Úshburyshty shyny prızmaǵa búıirinen túsken jaryqtyń syný qubylysy.
№1033(1096)
Berilgeni:
D = 40sm = 0, 4m
= 450
n = 1. 33
Y =?
Bul esepti shyǵarý úshin myna sýretti paıdalanamyz
sheshýi:
Sýret b/sha = jáne
= +
Sonda: osydan
=0. 4•tg45=0. 4•1=0. 4m=40sm,
Syndyrý kórsetkishiniń formýlasy b/sha:
osydan
arcsin0. 53 ≈ 320
taǵy da sýret boıynsha:
osydan
y = 40 – x = 40 – 25 = 15sm
j/by: taıaq tastan 15sm aryraq túsedi.
Oqýshylar jańa sabaq boıynsha toptarǵa
bólinip deńgeılik tapsyrmalar oryndaıdy.
«Jaryqtyń shaǵylý zańy» taqyrybyna kartochkalar boıynsha ózbetindik jumys oryndaý.
Tapsyrmanyń mysaldary:
1 - top. Kún sáýlesi jer betine 300 buryshpen túsedi. Kún sáýlesin qudyq túbine qaraı burý úshin, jazyq aınany vertıkalmen qandaı burysh jasaı baǵyttaý kerek?
2 - top. Bir - birine 900 buryshpen ornalasqan eki aınadaǵy núktelik jaryq kóziniń keskinin salyńyz.
3 - top. Qabyrǵada bıiktigi 1m aına ilingen. Aınanyń aldynda 2m qashyqtyqta adam tur. Aınadan artqy qabyrǵaǵa deıin 4m. Artqy qabyrǵanyń aınadan kórinip turǵan keskininen, adamǵa deıingi qashyqtyq qansha?
Jańa sabaǵymyz túsinýge ońaı bolý úshin, aldymen buryn ótken geometrıalyq optıkanyń negizgi túsinikterin jáne jaryqtyń shaǵylý zańyn eske túsireıik. Taza sýǵa qarasaq óz beınemizdi kórýge bolady, nege?
Jaýaptary:
Jaryqtyń túzý syzyqpen taralý jáne shaǵylý qubylystaryn zertteıdi.
jaryq energıasy boıymen taraıtyn syzyq jaryq sáýlesi d. a., jaryq sáýlesi men túsý núktesine turǵyzylǵan perpendıkýlár jatqan jazyqtyq.
Qarama - qarsy baǵytynan basqa aıyrmashylyǵy joq. Mys: adamnyń júrek tusy.
Taratpa materıaldarmen jumys isteıdi.
Torkóz qaǵazǵa syzyp kórsetedi:
150
6m
Bul sý betinen shaǵylý qubylysynan bolady. (TAPSYRMANY DURYS ORYNDAǴANDAR ÓZDERİŃE 2 UPAI JAZYŃDAR)
Taraýǵa baılanysty jumbaqtar sheshiledi:
Jarqyldan soń jańaǵy
Sýǵa bókti bar alyp.
Kókte túrli jolaqty,
Órnek turdy ǵalamat (kempirqosaq)
Kúndiz qasyńnan qalmaıdy,
Biraq, eshkim ustaı almaıdy.
Qorqaq pa? Qarańǵyǵa barmaıdy. (kóleńke)
Alpys kisi aıaqtasty,
Erte turyp taıaqtasty. (kirpik)
Habar alǵan alystan
Eki óris tabysqan (Elektromagnıttik tolqyn).
İV. Oqýshylardy sabaqqa qatysý kartasy b/sha baǵalaý.
Úıge tapsyrma: §67. №29jat. jáne Rym. №1022, 1023
Semantıkalyq karta.
Suraq pen durys jaýaptyń qıylysyna «+» tańbasyn qoıyńyz. (eki suraqtyń jaýaby bireý bolýy múmkin)
№ Suraq Shaǵylý Syný Shaǵylý zańy Syný sańy Syndyrý kórsetkish
1. bul neniń formýlasy?
2 Kól betinen kún kórinip tur. Bul qandaı qubylys?
3. bul neniń formýlasy?- túsý, - shaǵylý buryshy
4. Sýdaǵy balyqtar úlken bolyp kórinedi. Bul qandaı qubylysty kórsetedi?
5. Vakýmdaǵy jaryq jyldamdyǵynyń ortadaǵy jaryq jyldamdyǵyna qatynasyna teń turaqty shama:
6. bul qaı zańnyń formýlasy?
7. bul neniń formýlasy?
Kesteniń eki baǵanyn toltyryńyz, úshinshi baǵandy úıden toltyryp, kelesi sabaqqa ákelesiz..
Tok kózderi
№ Shaǵylý qubylysyna úsh mysal keltir Syný qubylysyna úsh mysal keltir
qoldaný
Myna keste boıynsha esepterdi shyǵaryńyz.
№
n Qandaı zat?
1 450 270
2 45 almas
3 300 1, 56
You Might Also Like
