Jerdiń magnıt órisiniń ózgerisi
Tapsyrma: Jerdiń magnıt órisiniń ózgerisi
Tapsyrma mátini: Magnıt órisi - elektrli zarádtalyp, qozǵalysqa túsken bólshekterdiń ózara áseri sol óris arqyly júzege asady. Jer magnıtızmniń tabıǵaty jerdiń magnıt órisiniń bir bóligi 30% jerdiń qyrtysy men qabyǵyndaǵy (mantıadaǵy) temir qosyndylarynyń magnıttelý esebinen, al ekinshi bóligi Jerdiń metal ıadrosyndaǵy elektr togynan paıda bolýynan bolady dep eseptesek. Jerdiń magnıt órisiniń táýliktik varıasıalary zertteý ne úshin qajet? Magnıt anamalıalary neniń saldarynan bolady? Ionosfera elektr ótkizgish qabat jer betin neden qorǵaıdy? Magnıt daýyldary neden týyndaıdy jáne jer betine qanshalyqty zıan áserin tıgizedi? Jerdiń magnıt órisi bolmasa ne bolar edi? Magnıt órisiniń turmysta, tehnıkada qoldanystaryn kórset.
a) Zerteý jumysyn júrgizý úshin trek sózdi anyqta
á) Kerekti maǵlumattardy izdep, toptastyryp jınaqtańyz
b) Analız jáne sıntez jasańyz
v) Zertteý jumysyn úlgimen salystyr
g) Qorytyndy jasa.
Qor kózi:
Jaqynnan áser etý teorıasy boıynsha ótkizgishterdiń bireýindegi tok basqa tokqa tikeleı áser ete almaıdy. Qozǵalmaı turǵan elektr zarádtaryn aınala qorshaǵan keńistikte elektr órisi paıda bolatyny sıaqty, toktyń aınalasyndaǵy keńistikte magnıt órisi paıda bolady.
Ótkizgishterdiń birindegi elektr togy óz mańynda ekinshi ótkizgishtegi tokqa áser etetin magnıt órisin týdyrady. Al ekinshi tok týdyrǵan magnıt órisi birinshi tokqa áser etedi.
Magnıt órisi degenimiz materıanyń bir túri. Magnıt órisiniń tájirıbe júzinde taǵaıyndalǵan negizgi qasıetteri mynalar:
1. Magnıt órisin elektr togy (qozǵalysqa túsken zarádtar) týdyrady.
2. Magnıt órisi elektr togyna (qozǵalysqa túsken zarádtarǵa) tıgizetin áserden baryp baıqalady.
Magnıt órisi, elektr órisi sıaqty, bizge táýelsiz, bizdiń ol týraly bilýimizge táýelsiz naqtyly bar ekeni aqıqat.
M. N. Alekseev «Fızıkaǵa qumar órenge...»
Ejelgi shejirede budan 4000jyl buryn Qytaıda magnıt uǵymy jóninde jazylǵan. Keıinirek ony magnıtti sýda júzip kele jatqan qamystarǵa ornatyp ındıalyqtar, arabtar, grekter paıdalana bastaǵan.
HİV ǵasyrdyń bas kezinde ıtalán Flavıı Djoııa shkalaly kompasty qoldanýǵa usyndy. Hrıstofor Kolýmb magnıt burylýynyń turaqty bolyp qalmaıtyndyǵyn, geografıalyq koordınatalardyń ózgerýimen baılanysty ózgeretindigin ashty. Jerdiń magnıt órisin qaıta zertteýge túrtki boldy. 1544 jyly nemis G. Gratman magnıt eńkeıýin ashty. Magnıt eńkeıýi dep, Jerdiń magnıt órisiniń áserinen magnıt tiliniń gorızontal jazyqtyqtan joǵary tómen burylatyn buryshyn aıtady. Aǵylshyn V. Gılbert 1600 jyly jaryq kórgen óziniń «Magnıt haqynda» degen kitabynda, magnıt rýdasynan jasalǵan sharmen jáne kishkentaı temir tilmen jasalǵan tájirıbesin baıandaǵan. Uzaq ýaqyt boıy adamdar magnıt tiline Temirqazyq juldyzynyń tartý kúshi áser etedi dep túsingen. Gılbert jerdiń ózi úlken magnıt qortyndyǵa keldi. Magnıt órisi birte - birte ózgeredi (ǵasyrlyq ózgeris), onyń táýliktik ózgerisi de bar. M. V. Lomonosov 1759jylǵy «Teńiz jolynyń úlken dáldigi...» degen baıandamasynda jer magnetızimin zertteý úshin únemi magnıttik baqylaýlar júrgizip otyratyn turaqty pýnktter (observatorıalar) júıesin uıymdastyrýdyń kerektigin aıtty. 1785 jyly fransýz fızıgi Sh. Kýlonnyń eńbegi jaryq kórdi, ol Jerdi magnıt órisin tolyq ólsheýde, baǵytyn ǵana emes, onyń kúshiniń san mánin de anyqtaýda bastama boldy.
Jerdiń magnıt órisiniń ózgerýin zertteýdi magnıtologtar óte sezgish prıbor – varıometrdiń kómegimen júrgizdi. Keıbir zattar, mysaly mys, altyn, qaratiken tuz t. b magnıt órisiniń áserinen sol óriske qarama - qarsy magnıtteledi. Ondaı zattardyń kenderi Jerdiń magnıt órisin nasharlatady, ıaǵnı teris magnıttik anamalıa týdyrady.
Magnıt tiliniń terbelisteri kóp bolǵanda kúnnen - kúnge 15 - 20mın aýytqıdy. Jerdiń magnıt órisiniń táýliktik varıasıalary dep ataıdy. Jerdiń magnıt órisiniń táýliktik varıasıalary Kúnniń sáýle shyǵarý áserinen bolady.
Jerdiń magnıt órisiniń bitip jáne kosmos keńistigi magnıt órisiniń bastalatyn shekarasy jerden 150 - 200 myń km alysta.
Jerdiń magnıt órisiniń táýliktik ózgerisi geografıalyq endikke jáne jyl mezgiline baılanysty, óıtkeni olar Jer betindegi berilgen núktemen salystyrǵanda Kúnniń qalaı ornalasatyndyǵyna qaraı anyqtalady.
Magnıt tili únemi tynysh tura bermeıdi, azdap terbelip turady. Keıbir kúnderi ol «tolqyp turady»: kenetten jáne abaısyzda dir ete qalady da, bir mezet tynyshtala qalady, sonan gradýsqa jetedi. Osylaısha birneshe saǵatqa, keıde birneshe kúnge sozylady! Magntologtar ondaı kúnderdi uıytqý nemese daýyldar kúnderi dep atalady. Magnıt daýyldary úlken zıan keltirdi; olar radıobaılanys, elektr baılanys jelilerine kúshti áser etedi.
«Fızıka v shkole» 1990, №6
Jer betindegi magnıt órisi 1mln jylda ózgeredi. Bul prosesti baqylaý qıynǵa túsedi. Fılıpın araldaryndaǵy teńiz astyndaǵy qaldyqtardy zertteýde 700myń jyl buryn jerdiń magnıt órisi úsh márte óz baǵytyn aýystyrǵanyn jáne ol úsh ǵasyrǵa ǵana sozylǵanyn kórsetip otyr. Amerıkandyq ǵalymdardyń paıymdaýynsha 3myń km jer astynda ıadro men mantıa arasynda temir qospalarynyń úlken qory bar. Osyǵan baılanysty jer betindegi magnıt órisi men jer asty magnıt óristeriniń saldarynan magnıt órisiniń ózgerý baǵytyna áser etedi.
Basqa zerteýshilerdiń paıymynsha jerge túsken meteorıtter jerdiń magnıt órisin aýytqýyna ákeledi....
Kúnniń shyǵarǵan sáýleleriniń bir bóligi últrakúlgin sáýle. Atmosferanyń joǵarǵy qabattaryna ótken kezde últrakúlgin sáýle ony ıondaıdy, sonyń saldarynan Jer betinen100km bıiktikte elektr ótkizgish qabat - ıonosfera paıda bolady. Kún men Aıdyń áser etýinen ol qabatta, teńizder men muhıttarda bolatyn tasý qozǵalystary sıaqty qozǵalystar jasalady. Magnıt órisinde qozǵalýshy ótkizgishterde elektr togy paıda bolatyndyqtan, geomagnıttik óris áserinen ıonosferada elektr togy paıda bolady. Sonymen qatar elektr togynyń ózi de magnıt órisin týdyrady. Ionosferadaǵy elektr togtarynyń magnıt óristeri Jer betindegi magnıt tilin únemi terbelip turýǵa májbúr etedi.
Buıym ishindegi aqaýdy - qýysty nemese syzatty tabý úshin magnıt defektoskopásy ádisimen anyqtaýǵa bolady. Kóp mólsherde temirlerdi tasymaldaýǵa arnalǵan magnıttik krandar óndiriste úlken suranysqa ıe. Magnıt órisi bolat buıymdardy durys ornalastyryp salýǵa mysaly, shegelerdi rettep salǵanda kómektesedi. Magnıt podshıpnıkter konstrýktorladyń arman etip júrgen úıkellisiz ıdeal podshıpnıkterine jaqyn. «Sosete de mekanık magnetık» fransýz fırmasy jańa tehnologıamen qondyrǵylardy magnıtti podshıpnıktermen shyǵarýda úlken suranysqa ıe. Magnıt órisi arqyly qubyrlardy jaman qoqystardan tazartýǵa da bolatynyn bilgen jón.
Oqýshynyń zertteý jumysyn júrgizýde alatyn fýnksıonaldyq oqý áreketi
Tapsyrmany oryndaý barysynda oqýshy:
1. Magnıt órisi qozǵalystaǵy zarádtardyń áserinen bolatyn;
2. Tapsyrmanyń tirek sózi «magnıt órisi», «jerdiń magnıt órisi» ekenin;
3. Jer sharyndaǵy magnıt órisi aspan álemimen tikeleı balanysty bolatynyn;
4. Magnıt órisiniń qoldanysy óndiriste kóp ekenin;
5. Magnıt órisiniń kóp bolý saldarynan radıotolqyndar, elektromagnıttik qurylǵylardyń aýytqýy bolatynyn;
6. Kosmostyq bólshekter atmosferanyń ıonızasıasyn kúsheıtip, jerdiń magnıt órisin aýytqytady da magnıttik daýyl, anamalıalardyń sebepkeri bolady;
7. Jerdiń magnıt órisiniń ózgerisi (baǵyty ) myńdaǵan, mıllıondaǵan jyldarda bolatynyn biledi.
Tapsyrma mátini: Magnıt órisi - elektrli zarádtalyp, qozǵalysqa túsken bólshekterdiń ózara áseri sol óris arqyly júzege asady. Jer magnıtızmniń tabıǵaty jerdiń magnıt órisiniń bir bóligi 30% jerdiń qyrtysy men qabyǵyndaǵy (mantıadaǵy) temir qosyndylarynyń magnıttelý esebinen, al ekinshi bóligi Jerdiń metal ıadrosyndaǵy elektr togynan paıda bolýynan bolady dep eseptesek. Jerdiń magnıt órisiniń táýliktik varıasıalary zertteý ne úshin qajet? Magnıt anamalıalary neniń saldarynan bolady? Ionosfera elektr ótkizgish qabat jer betin neden qorǵaıdy? Magnıt daýyldary neden týyndaıdy jáne jer betine qanshalyqty zıan áserin tıgizedi? Jerdiń magnıt órisi bolmasa ne bolar edi? Magnıt órisiniń turmysta, tehnıkada qoldanystaryn kórset.
a) Zerteý jumysyn júrgizý úshin trek sózdi anyqta
á) Kerekti maǵlumattardy izdep, toptastyryp jınaqtańyz
b) Analız jáne sıntez jasańyz
v) Zertteý jumysyn úlgimen salystyr
g) Qorytyndy jasa.
Qor kózi:
Jaqynnan áser etý teorıasy boıynsha ótkizgishterdiń bireýindegi tok basqa tokqa tikeleı áser ete almaıdy. Qozǵalmaı turǵan elektr zarádtaryn aınala qorshaǵan keńistikte elektr órisi paıda bolatyny sıaqty, toktyń aınalasyndaǵy keńistikte magnıt órisi paıda bolady.
Ótkizgishterdiń birindegi elektr togy óz mańynda ekinshi ótkizgishtegi tokqa áser etetin magnıt órisin týdyrady. Al ekinshi tok týdyrǵan magnıt órisi birinshi tokqa áser etedi.
Magnıt órisi degenimiz materıanyń bir túri. Magnıt órisiniń tájirıbe júzinde taǵaıyndalǵan negizgi qasıetteri mynalar:
1. Magnıt órisin elektr togy (qozǵalysqa túsken zarádtar) týdyrady.
2. Magnıt órisi elektr togyna (qozǵalysqa túsken zarádtarǵa) tıgizetin áserden baryp baıqalady.
Magnıt órisi, elektr órisi sıaqty, bizge táýelsiz, bizdiń ol týraly bilýimizge táýelsiz naqtyly bar ekeni aqıqat.
M. N. Alekseev «Fızıkaǵa qumar órenge...»
Ejelgi shejirede budan 4000jyl buryn Qytaıda magnıt uǵymy jóninde jazylǵan. Keıinirek ony magnıtti sýda júzip kele jatqan qamystarǵa ornatyp ındıalyqtar, arabtar, grekter paıdalana bastaǵan.
HİV ǵasyrdyń bas kezinde ıtalán Flavıı Djoııa shkalaly kompasty qoldanýǵa usyndy. Hrıstofor Kolýmb magnıt burylýynyń turaqty bolyp qalmaıtyndyǵyn, geografıalyq koordınatalardyń ózgerýimen baılanysty ózgeretindigin ashty. Jerdiń magnıt órisin qaıta zertteýge túrtki boldy. 1544 jyly nemis G. Gratman magnıt eńkeıýin ashty. Magnıt eńkeıýi dep, Jerdiń magnıt órisiniń áserinen magnıt tiliniń gorızontal jazyqtyqtan joǵary tómen burylatyn buryshyn aıtady. Aǵylshyn V. Gılbert 1600 jyly jaryq kórgen óziniń «Magnıt haqynda» degen kitabynda, magnıt rýdasynan jasalǵan sharmen jáne kishkentaı temir tilmen jasalǵan tájirıbesin baıandaǵan. Uzaq ýaqyt boıy adamdar magnıt tiline Temirqazyq juldyzynyń tartý kúshi áser etedi dep túsingen. Gılbert jerdiń ózi úlken magnıt qortyndyǵa keldi. Magnıt órisi birte - birte ózgeredi (ǵasyrlyq ózgeris), onyń táýliktik ózgerisi de bar. M. V. Lomonosov 1759jylǵy «Teńiz jolynyń úlken dáldigi...» degen baıandamasynda jer magnetızimin zertteý úshin únemi magnıttik baqylaýlar júrgizip otyratyn turaqty pýnktter (observatorıalar) júıesin uıymdastyrýdyń kerektigin aıtty. 1785 jyly fransýz fızıgi Sh. Kýlonnyń eńbegi jaryq kórdi, ol Jerdi magnıt órisin tolyq ólsheýde, baǵytyn ǵana emes, onyń kúshiniń san mánin de anyqtaýda bastama boldy.
Jerdiń magnıt órisiniń ózgerýin zertteýdi magnıtologtar óte sezgish prıbor – varıometrdiń kómegimen júrgizdi. Keıbir zattar, mysaly mys, altyn, qaratiken tuz t. b magnıt órisiniń áserinen sol óriske qarama - qarsy magnıtteledi. Ondaı zattardyń kenderi Jerdiń magnıt órisin nasharlatady, ıaǵnı teris magnıttik anamalıa týdyrady.
Magnıt tiliniń terbelisteri kóp bolǵanda kúnnen - kúnge 15 - 20mın aýytqıdy. Jerdiń magnıt órisiniń táýliktik varıasıalary dep ataıdy. Jerdiń magnıt órisiniń táýliktik varıasıalary Kúnniń sáýle shyǵarý áserinen bolady.
Jerdiń magnıt órisiniń bitip jáne kosmos keńistigi magnıt órisiniń bastalatyn shekarasy jerden 150 - 200 myń km alysta.
Jerdiń magnıt órisiniń táýliktik ózgerisi geografıalyq endikke jáne jyl mezgiline baılanysty, óıtkeni olar Jer betindegi berilgen núktemen salystyrǵanda Kúnniń qalaı ornalasatyndyǵyna qaraı anyqtalady.
Magnıt tili únemi tynysh tura bermeıdi, azdap terbelip turady. Keıbir kúnderi ol «tolqyp turady»: kenetten jáne abaısyzda dir ete qalady da, bir mezet tynyshtala qalady, sonan gradýsqa jetedi. Osylaısha birneshe saǵatqa, keıde birneshe kúnge sozylady! Magntologtar ondaı kúnderdi uıytqý nemese daýyldar kúnderi dep atalady. Magnıt daýyldary úlken zıan keltirdi; olar radıobaılanys, elektr baılanys jelilerine kúshti áser etedi.
«Fızıka v shkole» 1990, №6
Jer betindegi magnıt órisi 1mln jylda ózgeredi. Bul prosesti baqylaý qıynǵa túsedi. Fılıpın araldaryndaǵy teńiz astyndaǵy qaldyqtardy zertteýde 700myń jyl buryn jerdiń magnıt órisi úsh márte óz baǵytyn aýystyrǵanyn jáne ol úsh ǵasyrǵa ǵana sozylǵanyn kórsetip otyr. Amerıkandyq ǵalymdardyń paıymdaýynsha 3myń km jer astynda ıadro men mantıa arasynda temir qospalarynyń úlken qory bar. Osyǵan baılanysty jer betindegi magnıt órisi men jer asty magnıt óristeriniń saldarynan magnıt órisiniń ózgerý baǵytyna áser etedi.
Basqa zerteýshilerdiń paıymynsha jerge túsken meteorıtter jerdiń magnıt órisin aýytqýyna ákeledi....
Kúnniń shyǵarǵan sáýleleriniń bir bóligi últrakúlgin sáýle. Atmosferanyń joǵarǵy qabattaryna ótken kezde últrakúlgin sáýle ony ıondaıdy, sonyń saldarynan Jer betinen100km bıiktikte elektr ótkizgish qabat - ıonosfera paıda bolady. Kún men Aıdyń áser etýinen ol qabatta, teńizder men muhıttarda bolatyn tasý qozǵalystary sıaqty qozǵalystar jasalady. Magnıt órisinde qozǵalýshy ótkizgishterde elektr togy paıda bolatyndyqtan, geomagnıttik óris áserinen ıonosferada elektr togy paıda bolady. Sonymen qatar elektr togynyń ózi de magnıt órisin týdyrady. Ionosferadaǵy elektr togtarynyń magnıt óristeri Jer betindegi magnıt tilin únemi terbelip turýǵa májbúr etedi.
Buıym ishindegi aqaýdy - qýysty nemese syzatty tabý úshin magnıt defektoskopásy ádisimen anyqtaýǵa bolady. Kóp mólsherde temirlerdi tasymaldaýǵa arnalǵan magnıttik krandar óndiriste úlken suranysqa ıe. Magnıt órisi bolat buıymdardy durys ornalastyryp salýǵa mysaly, shegelerdi rettep salǵanda kómektesedi. Magnıt podshıpnıkter konstrýktorladyń arman etip júrgen úıkellisiz ıdeal podshıpnıkterine jaqyn. «Sosete de mekanık magnetık» fransýz fırmasy jańa tehnologıamen qondyrǵylardy magnıtti podshıpnıktermen shyǵarýda úlken suranysqa ıe. Magnıt órisi arqyly qubyrlardy jaman qoqystardan tazartýǵa da bolatynyn bilgen jón.
Oqýshynyń zertteý jumysyn júrgizýde alatyn fýnksıonaldyq oqý áreketi
Tapsyrmany oryndaý barysynda oqýshy:
1. Magnıt órisi qozǵalystaǵy zarádtardyń áserinen bolatyn;
2. Tapsyrmanyń tirek sózi «magnıt órisi», «jerdiń magnıt órisi» ekenin;
3. Jer sharyndaǵy magnıt órisi aspan álemimen tikeleı balanysty bolatynyn;
4. Magnıt órisiniń qoldanysy óndiriste kóp ekenin;
5. Magnıt órisiniń kóp bolý saldarynan radıotolqyndar, elektromagnıttik qurylǵylardyń aýytqýy bolatynyn;
6. Kosmostyq bólshekter atmosferanyń ıonızasıasyn kúsheıtip, jerdiń magnıt órisin aýytqytady da magnıttik daýyl, anamalıalardyń sebepkeri bolady;
7. Jerdiń magnıt órisiniń ózgerisi (baǵyty ) myńdaǵan, mıllıondaǵan jyldarda bolatynyn biledi.
You Might Also Like
-
- Termodınamıkanyń İ, İİ bastamalarynyń zańdylyqtaryn, jylý mólsheriniń shamasyn, fızıkalyq maǵynasyn bilý. Esep shyǵarýdaǵy basty formýlalardyń negizin, qoldanysyn bilý;
