Elektodınamıka negizderi
Tapsyrma: Elektrlik qubylystardyń tabıǵatta, turmysta qoldanysy
Tapsyrma mátini: Elektrli zarádtalǵan bólshekterdiń ózara áserlesýi men qozǵalysy arqyly anyqtalatyn prosesterdiń kúndelikti ómirde, tehnıkada jáne tabıǵatta jıi kezdesedi ıaǵnı qoldanysta ekeni belgili. Elektrlik qubylystardyń (Elektr togy, elektr órisi, magnıt órisi, elektromagnıttik óris t. b.) zıanynan paıdaly jaqtaryn aıqyndaý kerek. Alǵashqy elektrlik qubylystardy kimder, qashan baıqady? Boıaý jaqqyshy joq boıaýshy jaly ne aıtasyz? Elektrmen ystaý, elektrlik túk, tozańdy qalaı ustaıdy, zattardy aralastyrýda elektrlik qubylystardyń qandaı qatysy bar? Tabıǵattaǵy elektrlik qubylystardyń shyǵý saldary. Elektrlik qubylystar arqyly gazdy tazartýdyń syry nede? Jylý kózi elektrlik lampanyń qupıasy. As ónimderin elektrli sterılızasıadan ótkizýdiń tıimdiligi nede? Elektrosmos arqyly jerdi qalaı dymqyldap tazartady? Shash ósirýde elektrdiń áseri. Muhıttaǵy kuraldardy elektrlik qorǵaýdyń mánisi ne?
Qor kózi:
Ádebıetter:
G. Ia. Mákıshev, B. B. Býhovsev. «Fızıka» 10 synyp Almaty «Raýan» 1998j
M. N. Alekseev «Fızıkaǵa qumar órenge...» Almaty «Mektep» 1984j
«Fızıka v shkole» 1991 jyl.№6,
«Fızıka v shkole» 1988 jyl.№1
«Suraq jáne jaýap ensıklopedıasy» Stıv Parker, Braıan Ýıláms 2007 Almaty kitap
Baǵyt - baǵdar (úlgi).
M. N. Alekseev «Fızıkaǵa qumar órenge...» Almaty «Mektep» 1984j
Úıkelispen elektrleý jaıyndaǵy alǵashqy túsinik óte erte zamannan bastaldy. Biraq ta elektr qubylystary jaıyndaǵy ǵylymnyń tarıhyn aǵylshyn korolevasy Elızavetanyń dárigeri, Vılám Gılberttiń zertteýlerinen bastaýǵa bolady. Gılbert elektr jáne magnetızm jónindegi birinshi shyǵarmasyn 1600 jyly jaryqqa shyǵardy. Alǵashqy elektr mashınasyn 1650 jyly nemis ǵalymy Otta Gerıke jasady. 1729 jyly aǵylshyn ǵalymy Stefan Greı elektrdi ótkizetin jáne ótkizbeıtinderdiń bolatyndyǵyn ashqan. 1730 jyly Fransýz ǵalymy Sharl Dúfe elektrlengen denelerdiń keıbir jaǵdaılarda birin – biri tartatyn, keı jaǵdaıda birin - birin tebetinin baıqaǵan. Eń alǵashqy lektroskoptardyń birin 1745 jyly Peterbýrg akademıasynyń akademıgi Georg Vılgelm Rıhman jasady. 1785 jyly Fransýz ınjeneri Sharl Kýlon elektrlengen denelerdiń ózara áserlesý kúshi nege baılanysty ekenin tájirıbe jolymen anyqtady.
Statıkalyq elektrdiń zańdylyqtar men olardy paıdalanýdyń erejelerin zerttep bilse, ol adamnyń senimdi kómekshisi bola alady. Materıaldyń qatty jáne suıyq usaq bólshekteri elektr órisine kirgiziledi, bul jerde olardyń betine elektrondar men ıondar «qonady», ıaǵnı bólshekter zarád alady da, ári qaraı elektr órisiniń áserinen qozǵalatyn bolady.
Konveıermen kele jatqan syrlanatyn detaldardy, aıtalyq avtomobıl korpýsyn, oń zarádpen zarádtaıdy, al boıaýdyń bólshekterin teris zarádtaıdy, sonda olar teris zarádtalǵan detalǵa qaraı umtylady. Onyń betinde juqa, tyǵyz jáne birkelki boıaý qabaty paıda bolady. Boıaǵyshtyń attas zarádpen zarádtalǵan bólshekteri birin biri tebetindikten syrlanatyn qabat birkelki bolyp shyǵady. Elektr órisinen qashqan bólshekter buıymǵa qatty soǵylatyndyqtan, boıaý tyǵyz túsedi.
Taza aýa tek adamǵa emes, óndiristerge de kerek. Mashınalardyń barlyǵy shańnyń áserinen tez tozady, al olardy aýamen salqyndatyp turatyn kanaldar bitelip qalady. Sonymen qatar, kóbinese shyǵyp jatqan gazdarmen ilesip ushyp ketetin tozańdar baǵaly shıki zat bolyp sanalady. Metal qubyrdyń sentrine ornatylǵan sym bir elektrodtyń qyzmetin atqarady, ekinshi eletrod qubyrdyń qabyrǵasy bolyp tabylady. Elektr órisinde qubyrdyń ishindegi gaz ıondalady. Teris ıondar kiretin jol arqyly gazben birge kelgen tútinniń bólshekterine «jabysady da», olardy zarádtaıdy. Elektr órisiniń áserinen olar trýbaǵa qaraı qozǵalady, oǵan qonady, tazartylǵan gaz shyǵatyn jolǵa qaraı qozǵalady. Qubyrdy mezgil - mezgil qaǵady, sol kezde ustalǵan bólshekter shanaqqa kelip túsedi. İri jylý elektr stansıalarynyń elektr súzgileri syrtqa shyǵatyn gazdyń quramyndaǵy kúıeniń 99%- in ustap qalady...
«Fızıka v shkole» 1991 jyl.№6,
Amerıkalyq kompanıa qýaty1mln. Vt elektrlik shamdy oılap tapty. Ol sham bólmeni jaryqtandyrý úshin emes, jylytý úshin jasalǵan. Shamnyń jumys jasaý prınsıpi mynada: eki spıraline shoǵyrlanǵan elektrody bar kvarst trýbanyń bireýine ıondalǵan argon keledi. Onyń arqasynda anod pen katod arasynda elektrlik óris paıda bolady. Ekinshi spırálda dııondalǵan bolady elektr togyn ótkizbeıdi jáne sonyń áserinen sý qaınamaıdy. Sý jylýdy eki trýbanyń arasynda tasymaldaıdy. (ústinen jáne astynan).....
Bul shamdardy jartylaı ótkizgishterdi óndirýde paıdalanylady. Avıasıalyq jáne mashınalardyń ústińgi bólikteriniń qurylǵylary isten shyqqanda qoldanylady....
Teńiz sýynda toktyń áserinen elektrolızdiń paıda bolýy quraldardyń ósýine úlken jaqsy áserin tıgizetinin jáne balyqtardy olardan qashyratynyn japon ǵalymdary baıqaǵan. Bul ekologıalyq turǵyda paıdaly ekenin kórsetip otyr...
Jer betindegi adamzattyń 30% shash túsýden zardap shegedi. 80jyldardyń ortasynda shashtyń ósýine elektr órisiniń áseri zor ekenin kórsetti. Al qazirgi ýaqytta shashy taz adamdarǵa arnaıy qurylǵy jasaldy. Qurylǵynyń túri kádimgi shashtarazdaǵy keptirgishke uqsas, onyń ishinde 12 V tokpen qorektenetin tórt elektrod ornalastyrylǵan (adam shashynan 1 - 4sm qashyqtyqta). Qural perıodtty óship janyp turady. Jasýshalardyń jandanýyn, DNK paıda bolýyna, shashtyń túbindegi membranalardy tiriltýge polárızasıa jáne depolárızasıalaý áser etip shashtyń ósýine septigin tıgizedi.
«Fızıka v shkole» 1991 jyl.№6,
Eger bir zattyń usaq bólshekteri oń zarádpen, ekinshisiniki teris zarádpen zarádtalǵan bolsa, onda bólshekteri bir qalypty ornalasqan olardyń qospasyn shyǵaryp alýǵa bolady. Mysaly, osy kúni nan zavodtarynda nandy ıleý úshin úlken mehanıkalyq jumys jasaýdyń qajeti joq. Oń zarádtalǵan unnyń ulpasy aýa aǵynymen kameraǵa jiberiledi, kameranyń ishinde olar ashytqysy bar, teris zarádtalǵan sý tamshylarymen kezdesedi. Un ulpasy men sý tamshylary birin - biri tartyp birigedi de, birtekti qamyr jasalady. Bul qubylysqa negizdelgen tehnologıa yńǵaıly: zarádtalǵan bólshekterdiń aǵynyn elektr órisin ózgertý arqyly basqarýǵa bolady, barlyq prosesti avtomattandyrý jeńil...
Oqýshynyń zertteý jumysyn júrgizýde alatyn fýnksıonaldyq oqý áreketi
Tapsyrmany oryndaý barysynda oqýshy:
Zarádtalǵan bólshekterdiń ózara áserlesý arqyly elektrlik qubylystardyń anyqtalatynyn, tehnıkada jáne turmysta jıi qoldanylatynyn biledi.
Tapsyrma mátini: Elektrli zarádtalǵan bólshekterdiń ózara áserlesýi men qozǵalysy arqyly anyqtalatyn prosesterdiń kúndelikti ómirde, tehnıkada jáne tabıǵatta jıi kezdesedi ıaǵnı qoldanysta ekeni belgili. Elektrlik qubylystardyń (Elektr togy, elektr órisi, magnıt órisi, elektromagnıttik óris t. b.) zıanynan paıdaly jaqtaryn aıqyndaý kerek. Alǵashqy elektrlik qubylystardy kimder, qashan baıqady? Boıaý jaqqyshy joq boıaýshy jaly ne aıtasyz? Elektrmen ystaý, elektrlik túk, tozańdy qalaı ustaıdy, zattardy aralastyrýda elektrlik qubylystardyń qandaı qatysy bar? Tabıǵattaǵy elektrlik qubylystardyń shyǵý saldary. Elektrlik qubylystar arqyly gazdy tazartýdyń syry nede? Jylý kózi elektrlik lampanyń qupıasy. As ónimderin elektrli sterılızasıadan ótkizýdiń tıimdiligi nede? Elektrosmos arqyly jerdi qalaı dymqyldap tazartady? Shash ósirýde elektrdiń áseri. Muhıttaǵy kuraldardy elektrlik qorǵaýdyń mánisi ne?
Qor kózi:
Ádebıetter:
G. Ia. Mákıshev, B. B. Býhovsev. «Fızıka» 10 synyp Almaty «Raýan» 1998j
M. N. Alekseev «Fızıkaǵa qumar órenge...» Almaty «Mektep» 1984j
«Fızıka v shkole» 1991 jyl.№6,
«Fızıka v shkole» 1988 jyl.№1
«Suraq jáne jaýap ensıklopedıasy» Stıv Parker, Braıan Ýıláms 2007 Almaty kitap
Baǵyt - baǵdar (úlgi).
M. N. Alekseev «Fızıkaǵa qumar órenge...» Almaty «Mektep» 1984j
Úıkelispen elektrleý jaıyndaǵy alǵashqy túsinik óte erte zamannan bastaldy. Biraq ta elektr qubylystary jaıyndaǵy ǵylymnyń tarıhyn aǵylshyn korolevasy Elızavetanyń dárigeri, Vılám Gılberttiń zertteýlerinen bastaýǵa bolady. Gılbert elektr jáne magnetızm jónindegi birinshi shyǵarmasyn 1600 jyly jaryqqa shyǵardy. Alǵashqy elektr mashınasyn 1650 jyly nemis ǵalymy Otta Gerıke jasady. 1729 jyly aǵylshyn ǵalymy Stefan Greı elektrdi ótkizetin jáne ótkizbeıtinderdiń bolatyndyǵyn ashqan. 1730 jyly Fransýz ǵalymy Sharl Dúfe elektrlengen denelerdiń keıbir jaǵdaılarda birin – biri tartatyn, keı jaǵdaıda birin - birin tebetinin baıqaǵan. Eń alǵashqy lektroskoptardyń birin 1745 jyly Peterbýrg akademıasynyń akademıgi Georg Vılgelm Rıhman jasady. 1785 jyly Fransýz ınjeneri Sharl Kýlon elektrlengen denelerdiń ózara áserlesý kúshi nege baılanysty ekenin tájirıbe jolymen anyqtady.
Statıkalyq elektrdiń zańdylyqtar men olardy paıdalanýdyń erejelerin zerttep bilse, ol adamnyń senimdi kómekshisi bola alady. Materıaldyń qatty jáne suıyq usaq bólshekteri elektr órisine kirgiziledi, bul jerde olardyń betine elektrondar men ıondar «qonady», ıaǵnı bólshekter zarád alady da, ári qaraı elektr órisiniń áserinen qozǵalatyn bolady.
Konveıermen kele jatqan syrlanatyn detaldardy, aıtalyq avtomobıl korpýsyn, oń zarádpen zarádtaıdy, al boıaýdyń bólshekterin teris zarádtaıdy, sonda olar teris zarádtalǵan detalǵa qaraı umtylady. Onyń betinde juqa, tyǵyz jáne birkelki boıaý qabaty paıda bolady. Boıaǵyshtyń attas zarádpen zarádtalǵan bólshekteri birin biri tebetindikten syrlanatyn qabat birkelki bolyp shyǵady. Elektr órisinen qashqan bólshekter buıymǵa qatty soǵylatyndyqtan, boıaý tyǵyz túsedi.
Taza aýa tek adamǵa emes, óndiristerge de kerek. Mashınalardyń barlyǵy shańnyń áserinen tez tozady, al olardy aýamen salqyndatyp turatyn kanaldar bitelip qalady. Sonymen qatar, kóbinese shyǵyp jatqan gazdarmen ilesip ushyp ketetin tozańdar baǵaly shıki zat bolyp sanalady. Metal qubyrdyń sentrine ornatylǵan sym bir elektrodtyń qyzmetin atqarady, ekinshi eletrod qubyrdyń qabyrǵasy bolyp tabylady. Elektr órisinde qubyrdyń ishindegi gaz ıondalady. Teris ıondar kiretin jol arqyly gazben birge kelgen tútinniń bólshekterine «jabysady da», olardy zarádtaıdy. Elektr órisiniń áserinen olar trýbaǵa qaraı qozǵalady, oǵan qonady, tazartylǵan gaz shyǵatyn jolǵa qaraı qozǵalady. Qubyrdy mezgil - mezgil qaǵady, sol kezde ustalǵan bólshekter shanaqqa kelip túsedi. İri jylý elektr stansıalarynyń elektr súzgileri syrtqa shyǵatyn gazdyń quramyndaǵy kúıeniń 99%- in ustap qalady...
«Fızıka v shkole» 1991 jyl.№6,
Amerıkalyq kompanıa qýaty1mln. Vt elektrlik shamdy oılap tapty. Ol sham bólmeni jaryqtandyrý úshin emes, jylytý úshin jasalǵan. Shamnyń jumys jasaý prınsıpi mynada: eki spıraline shoǵyrlanǵan elektrody bar kvarst trýbanyń bireýine ıondalǵan argon keledi. Onyń arqasynda anod pen katod arasynda elektrlik óris paıda bolady. Ekinshi spırálda dııondalǵan bolady elektr togyn ótkizbeıdi jáne sonyń áserinen sý qaınamaıdy. Sý jylýdy eki trýbanyń arasynda tasymaldaıdy. (ústinen jáne astynan).....
Bul shamdardy jartylaı ótkizgishterdi óndirýde paıdalanylady. Avıasıalyq jáne mashınalardyń ústińgi bólikteriniń qurylǵylary isten shyqqanda qoldanylady....
Teńiz sýynda toktyń áserinen elektrolızdiń paıda bolýy quraldardyń ósýine úlken jaqsy áserin tıgizetinin jáne balyqtardy olardan qashyratynyn japon ǵalymdary baıqaǵan. Bul ekologıalyq turǵyda paıdaly ekenin kórsetip otyr...
Jer betindegi adamzattyń 30% shash túsýden zardap shegedi. 80jyldardyń ortasynda shashtyń ósýine elektr órisiniń áseri zor ekenin kórsetti. Al qazirgi ýaqytta shashy taz adamdarǵa arnaıy qurylǵy jasaldy. Qurylǵynyń túri kádimgi shashtarazdaǵy keptirgishke uqsas, onyń ishinde 12 V tokpen qorektenetin tórt elektrod ornalastyrylǵan (adam shashynan 1 - 4sm qashyqtyqta). Qural perıodtty óship janyp turady. Jasýshalardyń jandanýyn, DNK paıda bolýyna, shashtyń túbindegi membranalardy tiriltýge polárızasıa jáne depolárızasıalaý áser etip shashtyń ósýine septigin tıgizedi.
«Fızıka v shkole» 1991 jyl.№6,
Eger bir zattyń usaq bólshekteri oń zarádpen, ekinshisiniki teris zarádpen zarádtalǵan bolsa, onda bólshekteri bir qalypty ornalasqan olardyń qospasyn shyǵaryp alýǵa bolady. Mysaly, osy kúni nan zavodtarynda nandy ıleý úshin úlken mehanıkalyq jumys jasaýdyń qajeti joq. Oń zarádtalǵan unnyń ulpasy aýa aǵynymen kameraǵa jiberiledi, kameranyń ishinde olar ashytqysy bar, teris zarádtalǵan sý tamshylarymen kezdesedi. Un ulpasy men sý tamshylary birin - biri tartyp birigedi de, birtekti qamyr jasalady. Bul qubylysqa negizdelgen tehnologıa yńǵaıly: zarádtalǵan bólshekterdiń aǵynyn elektr órisin ózgertý arqyly basqarýǵa bolady, barlyq prosesti avtomattandyrý jeńil...
Oqýshynyń zertteý jumysyn júrgizýde alatyn fýnksıonaldyq oqý áreketi
Tapsyrmany oryndaý barysynda oqýshy:
Zarádtalǵan bólshekterdiń ózara áserlesý arqyly elektrlik qubylystardyń anyqtalatynyn, tehnıkada jáne turmysta jıi qoldanylatynyn biledi.
You Might Also Like
-
Bilimdilik; Oqýshylardyń jaryqtyń tabıǵaty, jaryq tolqyndarynyń qasıetterin, olardyń naqty tujyrymdamasyn, qandaı ǵalymdar anyqtaǵanyn, qoldanylatyn jerlerin bilý. Ótilgen oqý materıalyn qaıta jańǵy...
