InfoHub Logo

Bıologıa 6 synyp
Sabaqtyń taqyryby: Jasýshanyń ashylý tarıhy.
Sabaqtyń maqsaty: 1. Jasýsha jaıly túsinik berý, jasýshanyń mańyzyn túsindirý.
2. Oqýshylardyń shapshańdyǵyn, tez oılaýyn, este saqtaý qabiletterin damytý.
3. Jaýapkershilikke, tabandylyqqa tárbıeleý.

Sabaqtyń tıpi: jańa.
Sabaqtyń kórnekiligi: sýretter, elektrondy plakattar.
Sabaqtyń ádisi: kórneki baıandaý
Sabaqtyń barysy:
1. uıymdastyrý.

2. Jańa sabaqty túsindirý.
§3. Jasýshanyń ashylý tarıhy. Ulǵaıtqysh quraldar

Tiri aǵzalardyń ortaq belgisi – denesi jasýshadan (kletkadan) turady. Kez kelgen tiri aǵzanyń tirshilik belgilerin saqtaıtyn eń kishi qurylymdyq bólshegi – jasýsha. Kólemi kishi bolǵanymen, myńdaǵan qosylystar, júzdegen zattar jasýshada udaıy túzilip, reaksıa tizbegine qatysady. Jasýshada tiri aǵzalarǵa tán zat pen energıa almasý, organıkalyq qosylystardyń túzilýi, ósý, kóbeıý, tynys alý júredi.

Jasýshanyń ashylý tarıhy mıkroskoptyń shyǵýyna baılanysty. 1590 - 1610 jyldardyń aralyǵynda optıka sheberleri golandıalyq ákeli - balaly Iansender jaryq mıkroskobyn oılap tapty. Mıkroskop shyqqannan keıin ósimdik jasýshasyn zertteý múmkindigi týdy.
1665 jyly alǵash ret aǵylshyn ǵalymy Robert Gýk ósimdik qabyǵynyń juqa kesindisin mıkroskoppen qaraǵan. Ol maıda uıashyqtardy kórip, ony jasýsha dep ataǵan. Ádette biz jasýshany jaı kózben kóre almaımyz. Onyń mólsheri mıllımetrdiń myńnan bir bóligimen ólshenedi. Ósimdikter men janýarlar dúnıesinde denesi bir ǵana jasýshadan turatyn óte qarapaıym aǵzalardy birjasýshalylar deıdi. Birjasýshalylar kópjasýshaly aǵzalar sıaqty tirshilik etedi.

Mıkroskoptyń qurylysy
Mıkroskop (grekshe: «mıkro»– usaq, «skope»– qaraımyn) – óte usaq zattardy 100 - den 2 000 esege deıin úlkeıtip kórsetetin kúrdeli qural (1 - sýret).
Mıkroskoptyń negizgi bóligi – úlkeıtip kórsetetin áınekteri bar kórý tútigi. Kórý tútiginiń joǵary jaǵyna 2 lınzasy (áınek) bar okýlár (latynsha: «okýlýs»– kóz) kıgizilgen. Tómengi jaǵyna birneshe lınzasy bar obektıv (latynsha: «obektým» – zat) ornalasqan. Kórý tútiginiń eki jaǵynda burandasy bar. Buranda arqyly kórý tútigi joǵary kóterip, tómen túsirýge bolatyn tutqaǵa (shtatıvke) bekitiledi. Kórý tútiginiń dál astynda ortasy tesik zattyq ústelshe ornalasady. Zattyq ústelsheniń astynda jaryq qabyldaıtyn aınalmaly aınasy bar. Mıkroskoptyń barlyq bólshekteri ornyqty turý úshin tabanǵa bekitiledi. Zatty tek jaryqtyń kómegimen kóretindikten jaryq mıkroskoby dep atalady.
Kóretin zatty neshe ese úlkeıtetinin bilý úshin okýlár men obektıvte jazylǵan sandardy bir - birine kóbeıtedi. Mysaly, okýlárda 15´, al obektıvte 40ґ bolsa, 15ґ40 = 600 ese úlkeıtedi.

Mıkropreparat daıyndaý
skopqa qajetti qural - jabdyqtar: zattyq áınek (zattyq shyny), jabyn áınek, sý, sapty ıne, tamyzǵy (pıpetka). Kez kelgen zatty mıkroskoppen qaraý úshin aldymen preparat (mıkropreparat) daıyndaıdy. Ol úshin zattyq shynyǵa tamyzǵymen 1 - 2 tamshy sý tamyzyp, oǵan kóretin zatty salady. Ústin jabyn shynymen jaýyp, zattyq ústelshege ornalastyrady da mıkroskoppen qaraıdy. Kóretin zatty esh ýaqytta sýsyz qaraýǵa bolmaıdy. Ósimdik jasýshasynyń ishki qurylysyn mıkroskoppen qaraýǵa eń yńǵaılysy pıazdyń móldir qabyǵy – pıaz óńi. Preparat jasaýǵa arshylǵan pıaz alamyz (2 - sýret). Onyń shyryndy qabatynyń dóńes jaǵynan juqa móldir qabyqshasyn sylyp alamyz. Preparatty mıkroskoppen qaraǵanda, bir - birine tyǵyz ornalasqan uzynsha pishindi jasýshalar kórinedi. Jasýshanyń qabyqshasy, sıtoplazmasy men ıadrosy anyq kórinedi. Sýdyń ornyna ıodtyń sýdaǵy álsiz eritindisin tamyzsa, ıadrosy qońyr tústi bolyp aıqyn kórinedi.