InfoHub Logo

Bıologıa 6 synyp
Sabaqtyń taqyryby: Ótkizgish jáne bólip shyǵarýshy ulpalar
Sabaqtyń maqsaty: Ótkizgish jáne bólip shyǵarýshy ulpalardyń qurylysy, qyzmeti, mańyzy jaıly túsindirý.
2. Oqýshylardyń shapshańdyǵyn, tez oılaýyn, este saqtaý qabiletterin damytý.
3. Jaýapkershilikke, tabandylyqqa tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: aralas
Sabaqtyń kórnekiligi: sýretter, elektrondy plakattar.
Sabaqtyń ádisi: kórneki baıandaý, taldaý, salytyrý.

Sabaqtyń barysy: 1 uıymdastyrý.
2. úı tapsyrmasyn tekserý
3. Jańa sabaqty túsindirý.
5. Ótkizgish ulpa – qorektik zattardy ósimdiktiń bir múshesinen ekinshi múshesine ótkizedi (6 - sýret). Tamyrdyń soryp alǵan mıneraldy tuzdarynyń sýdaǵy eritindisin jer ústi múshelerine jetkizedi. Japyraqta túzilgen organıkalyq zattardy jer asty múshesi tamyrǵa ótkizedi. Atqaratyn qyzmetine baılanysty ótkizgish ulpa jasýshalarynyń pishinderi de túrlishe bolyp ózgergen. Uzynsha jasýshasynyń qabyrǵasy aǵashtanǵan (súrektengen) qalyń. Juqarǵan jerleri (sańylaýy) arqyly qorektik eritindi súzilip ekinshi jasýshaǵa ótedi.

Japyraqta túzilgen organıkalyq zattardy barlyq múshelerine jetkizetin tiri jasýshalar súzgili tútikter dep atalady. Bul jasýshalardyń qabyrǵalarynda óte kóp súzgi tárizdi usaq sańylaýlar bolady. Súzgili tútik jasýshalary aǵashtar men butalarda 3 - 4 jyldan keıin bitelip, óli jasýshaǵa aınalady. Ósimdikte ótkizgish ulpa, tirek ulpasy, qorektik ulpa birlesip, ótkizgish shoq nemese tútiksheli - talshyqty shoq túzedi. Ótkizgish shoqtardyń eki ushy súıirlengen uzynsha jasýshalary súrekte ornalasady. Súzgili tútik jasýshalarynyń toptasqan bólimi qabyqta bolady. Sondyqtan organıkalyq zattar qabyqtaǵy ótkizgish ulpalarmen qozǵalady. Mıneraldy tuzdardyń sýdaǵy eritindisi súrektegi ótkizgish ulpalarymen qozǵalyp, ósimdik múshelerine jetkiziledi. Kúzde súzgili tútik jasýshalarynyń sańylaýlary ýyz tárizdi zatpen bitelip, organıkalyq zattardyń ótýi (qozǵalýy) toqtalady. Ósimdik tynyshtyq kúıge kóshedi. Kóktemde ýyz tárizdi zattar erip, joldar ashylyp, organıkalyq zattar qozǵalysy qaıta bastalady.

6. Bólip shyǵarýshy ulpa. Ósimdiktiń janýarlar sıaqty kereksiz zattardy bólip shyǵaratyn arnaýly músheleri bolmaıdy. Ósimdikte ornalasýyna baılanysty bólip shyǵarýshy ulpa jasýshalarynyń pishinderi ár túrli. Jasýsha qabyqshasy qajetsiz zattardy bólip shyǵarý úshin juqa kúıinde uzaq saqtalady. Kereksiz zattar jasýshada shekten tys artyq jınalǵanda sıtoplazmasy joıylyp, qabyqshasy qataıyp, qalyńdap tozdanady. Kereksiz zattar ósimdiktiń zaqymdanǵan jerinen shaıyr túrinde bólinse, japyraqtan artyq tuzdar tamshy (suıyq eritindi) kúıinde bólinedi. Kereksiz qaldyq zattar ósimdik japyraqtaryn túsirgende, qabyqtary sylynǵan kezde túgelimen syrtqa shyǵarylady. Sondyqtan bólip shyǵarýshy ulpa deıdi.

Bólip shyǵarýshy ulpalar ósimdik músheleriniń ár jerinde shashyrandy ornalasqan Ósimdikte zat almasýdyń nátıjesinde bólinetin qatty jáne suıyq zattardyń bólip shyǵarylýy ulpalardyń qatysýymen júzege asady. Bólingen zattar ósimdikti aýrý týdyratyn mıkrobtar men zıandy jándikterden, malǵa jem bolýdan saqtaıdy.

Bólinetin zattardyń birazy ósimdiktiń ishinde qalsa, birazy syrtqa shyǵarylady. Sondyqtan olar ishke bóletin jáne syrtqa shyǵaratyn ulpalar dep ekige bólinedi.
Zattardy ishke bólip shyǵarýshy ulpalar – shaıyr joly, efır maıy ózegi, sút joldary. Sút joly ósimdiktiń barlyq múshesinde ornalasqan. Sútti shyryn – aq jáne sary tústi qoımaljyń suıyqtyq. Onyń quramynda kómirsýlar, maılar, nárýyzdar bar.
Zattardy syrtqa bólip shyǵarýshy ulpalar: domalaq basty túkter, jabysqaq (bezdi) túkter, jabysqaq (bezdi) qabyrshaqtar, shirnelikter.

Domalaq basty túkter jabyn ulpanyń óńinen paıda bolady, efır maıyn bóledi. Sondyqtan ósimdik hosh ıisti. Mysaly, qaztamaq (pelargonıa) ósimdiginiń japyraqtary men sabaqtaryndaǵy túkter efır maıyn kóp bóledi. Mádenı túrde ósiriledi. Efır maıyn ıissýdyń, sabynnyń, betke jaǵatyn maıdyń, shash jýatyn suıyq sabyndardyń quramyna qosady.

Jabysqaq (bezdi) túkter men bezdi qabyrshaqtar – kóp jasýshaly. Bólinetin zattar jasýsha qabyqshasy arqyly syrtqa shyǵarylady. Bezdi jasýshalarda tez ushqysh efır maıy jınalady. Mysaly, mandarın, apelsın, lımon qabyqtaryn qolmen qysyp qalsa, efır maıy shashyrap shyǵady. Osy jınalǵan efır maıyna sirińke shaqsa, dereý jalyn paıda bolady. Bezdi jasýshalar shaıqýraı, evkalıpt, dámjapyraq (lavr), magnolıa japyraqtarynda, shúıinshóptiń (valerána) tamyrlarynda, qabyqta kóp.

Shirnelikter gúl tostaǵanshasy, kúltesiniń túbine, analyq jatynynyń qabyrǵasyna, gúl tabanyna ornalasqan. Pishini men qurylysy ár túrli (tútik, shyryndy ósindi, kúlte tárizdi jalpaq jáne t. b.). Shirnelikterden bólinetin shirneniń quramyndaǵy qant, vıtamın, mıneraldy zattardyń eritindisi, hosh ıisteri býnaqdenelilerdi eliktiredi.