Jazyqtar. Jazyqtardyń paıda bolýy jáne ózgerýi
Synyby: 6
Sabaqtyń taqyryby: §24. Jazyqtar. Jazyqtardyń paıda bolýy jáne ózgerýi.
Maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylardyń jazyq uǵymdaryn qalyptastyrý. Jazyqtardy bıiktigi jaǵynan jáne paıda bolýy jaǵdaıyna qaraı ártúrli bolatyny jaıly túsinikterin qalyptastyrý. Jazyqtardyń sharýashylyqta paıdalaný túrlerin bilý.
Damytýshylyq: Dúnıe júziniń jáne Qazaqstannyń fızıkalyq kartasynan jazyqtardy kórsetý jáne sıpattaý arqyly ıkemdilikteri men daǵdylaryn odan ári damytý.
Tárbıelik: jazyqtar týraly oqyp qyzyǵýshylyqtaryn týdyrý arqyly pánge degen súıispenshilikterin arttyrý, kartamen jumys istetý arqyly geografıalyq mádenıetke baýlý.
Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Qural-jabdyqtar: Jarty sharlar kartasy, Qazaqstannyń fızıkalyq kartasy, atlas, elektrondy taqta
Sabaqtyń kezeńderi:
1. Uıymdastyrý kezeńi 2. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi 3. Jańa taqyrypty meńgerý kezeńi 4. Jańa taqyrypty bekitý kezeńi. 5. Sabaqty qorytyndylaý kezeńi 6. Baǵalaý kezeńi 7. Úıge tapsyrma berý kezeńi
Úı tapsyrmasy boıynsha alǵan bilimderimizdi pysyqtap alaıyq.
1. Kesteni toltyr.
Taýlardyń paıda bolýyna qaraı jiktelýi
2. Syzbany toltyr.
Taýlardyń jasynan qaraı jiktelýi.
3. Suraqty durys jaýabymen sáıkestendir.
1. Aýa temperatýrasynyń ózgerýine organıkalyq úgilý baılanysty júretin úgilý túri qaısy?
2. Sý men aýanyń taý jynystarymen fızıkalyq úgilý árekettesýiniń arqasynan da júretin úgilý túri.
3. Ár túrli aǵzalar, ósimdikter men janýarlar hımıalyq úgilý jer betin ózgertetin úgilý túri.
Jańa sabaq:
1. Tegis jáne tóbeli jazyqtar. Qurlyqtyń kóp bóligin jazyqtar alyp jatyr.
Jer betiniń az tilimdengen, tegis nemese belesti bolyp kelgen keń alqabyn jazyq dep ataıdy. Jazyqtyń jeke bólikteri bıiktigi jóninen bir-birinen shamaly aıyrma jasaıdy.
Kóz aldaryńa birsydyrǵy tegis, ormansyz, shóp ósken dalany elestetińder. Mundaı jazyqtarda kókjıek jan-jaqtyń bárine birdeı ashyq jáne múldem túzý syzyqpen shektelgen. Bul – tegis jazyq.
Jazyqtardyń ekinshi túri – tóbeli jazyqtar. Tóbeli jazyqtardyń jer bederi kóbinese kúrdeli bolady. Onda jeke tóbeler men shoqylar, saı men oıpańdar kezdesedi.
Jazyqtardyń beti ádette bir jaǵyna qaraı eńis bolyp keledi. Ózenderdiń aǵý baǵyty da osy eńiske sáıkes keledi. Jazyqtyń eńistigi kartadan aıqyn kórinedi.
Jazyqtar adamnyń sharýashylyq áreketine qolaıly. Eldi mekenderdiń kóbi jazyqtarda ornalasqan. Tegis jerler egin egýge, tas joldar men temir joldardy, ónerkásip qurylystaryn salýǵa qolaıly. Sondyqtan adamdar jazyqtardy ejelden beri jan-jaqty paıdalanyp keledi. Qazirgi kezde Jer sharyndaǵy halyqtyń basym kópshiligi jazyqtarda qonystanǵan.
2. Jazyqtardyń bıiktik aıyrmashylyqtary. Absolút bıiktigine qaraı jazyqtardy negizgi úsh túrge ajyratady (43-sýret). Teńiz deńgeıinen eseptegende bıiktigi 200 m-den tómen jazyq oıpat dep eseptelinedi. Oıpat fızıkalyq kartada jasyl boıaýmen belgilenedi. Oıpattyń teńiz jaǵasyndaǵy bóligi keıde teńiz deńgeıinen tómen jatady. Oǵan bizdiń elimizdiń batysyndaǵy Kaspıı mańy oıpaty mysal bola alady. Jer sharyndaǵy eń úlken oıpat – Ońtústik Amerıkadaǵy Amazonka oıpaty.
Absolút bıiktigi 200 m-den 500m-ge deıingi jazyqtar qyrat jazyqtar dep atalady (mysaly, Kaspıı teńizi men Aral teńiziniń arasyndaǵy Ústirt). Qyrat jazyqtar fızıkalyq kartalarda sarǵysh boıaýmen belgilenedi.
500 m-den astam bıiktiktegi jazyqtar taýly ústirtterge jatady. Taýly ústirtter kartada qońyrqaı sarǵysh túspen belgilenedi. Eýrazıanyń soltústiginde Enıseı men Lena ózenderiniń aralyǵyn keń-baıtaq Orta Sibir taýly ústirti alyp jatyr. Afrıkanyń da kóp jeri taýly ústirt bolyp keledi.
3. Jazyqtardyń paıda bolýy. Jazyqtar shyǵý tegine qaraı birneshe túrge bólinedi. Buryn teńiz túbi bolyp, keıin kóterilýdiń nátıjesinde paıda bolǵan jazyqtardy alǵashqy jazyqtar dep ataıdy. Osyndaı jazyqqa Kaspıı mańy oıpaty jatady.
Jer sharynda ózenderdiń tosqyndary men shógindilerinen paıda bolǵan jazyqtar da bar. Mundaı jazyqtardy quraıtyn qıyrshyq, qum, sazdardan turatyn shógindi jynystardyń qalyńdyǵy keıde birneshe júz metrge jetedi. Osyndaı jazyqtarǵa Uly Qytaı jazyǵy, Ońtústik Amerıkadaǵy Parana ózeniniń boıyndaǵy La-Plata, Azıadaǵy Mesopotamıa oıpaty jatady.
Sonymen birge taýlardyń uzaq buzylý úrdisiniń nátıjesinde paıda bolǵan jazyqtar da kezdesedi. Mundaı jazyqtar qatparlanýǵa ushyraǵan qatty taý jynystary qabatynan turady.
Sondyqtan olar tóbeli bolyp keledi. Tóbeli jazyqtardyń mysalyna Shyǵys Eýropa men Saryarqanyń jazyqtary jatady.
Keıbir jazyqtar lava tasqyndarynyń jer betine shyǵyp, jaıylyp, onyń kedir-budyr jerleri tegistelýden paıda bolady. Osyndaı jazyqtarǵa Orta Sibir, Batys Aýstralıa, Dekan ústirtteri jatady.
4. Jazyqtardyń ózgerýi. Jazyqtarda ishki kúshterdiń áserinen baıaý terbelis qozǵalystary baıqalady.
Jazyqtar syrtqy kúshterdiń áserinen ár túrli ózgeristerge ushyraıdy.
Fızıkalyq kartaǵa qarasańdar, ózender men olardyń salalary jer betin tilimdep aǵyp jatqanyn baıqaısyńdar. Ózen sýy tabanyn jáne jaǵalaryn shaıyp, ańǵar jasaıdy. Jazyqtyq ózenderi jan-jaǵyna buralańdap aǵatyndyqtan asa keń ańǵarlar túzedi. Neǵurlym eńistigi úlken bolsa, soǵurlym ózen jer betin kóbirek jyrymdap, ózgertedi.
Jazyqtardy kóktemde erigen qar sýy men nóser jańbyrdan paıda bolǵan betki aǵystar qatty tilimdeıdi. Ýaqytsha aǵystardyń áreketiniń nátıjesinde jyralar men saılar túziledi. Jyra ádette ósimdiginen aırylǵan jalańash betkeılerdi sýdyń jyrýynan paıda bolady. Jyranyń betkeıleri tik jarly, bas jaǵy taramdalyp keledi. Eger ýaqytynda shara qoldanbasa, jyra ári qaraı taramdalyp ulǵaıa beredi de, sharýashylyqqa paıdalanatyn jerlerdi, ıaǵnı egistiktiń, baý-baqshanyń ornyn, joldy tilimdep búldiredi, túrli qurylystarǵa zalal keltiredi. Onyń ulǵaıýyn toqtatý úshin bas jaǵyna kóń, qıyrshyq tas tógedi, túbine jáne betkeılerine shym tósep, ósimdik ósýine jaǵdaı jasaıdy.
Saı da – jyra sıaqty uzynsha oıys. Onyń jyradan aıyrmasy betkeıleri túıetaıly, tabany men betkeıleri shymdy keledi de, shóp jáne buta ósimdikteriniń ósýine qolaıly bolady.
Jazyqtar jel áreketinen de kóp ózgeredi. Jel qatty jynystardy bólshektep, úgindilerin ushyryp áketip otyrady. Shólderde, dalalarda, jyrtylǵan jerlerde, teńiz jaǵalarynda jeldiń áreketi kúshti júredi.
Teńizdiń nemese úlken kóldiń jaıdaq jaǵalaýyna baryp qarasańdar, tolqyn aıdap shyǵaryp tastaǵan qum shógindilerdiń úıilip jatqanyn kóresińder. Sý aıdynynan soqqan jel qurǵaq qumdy ońaı ushyryp alyp ketedi. Qum túıirshikteri aldynan kedergi (buta, tas, t. s. s.) kezdeskenge deıin jelge ilesip syrǵı beredi. Kedergige jınalǵan qum birte-birte jel jaq betkeıi túıetaıly, yq jaq betkeıi tik, uzynsha jal tárizdes tóbege aınalady. Tóbeniń tómengi eki jaq sheti yqqa qaraı sozylyp, aıshyq tárizdes pishinge ıe bolady. Mundaı qum tóbeler shaǵyl dep atalady.
Shaǵyldyń bıiktigi jaǵaǵa jınalǵan qumnyń moldyǵyna jáne jeldiń kúshine baılanysty 20 – 30 m-den 50 – 100m-ge deıin barady, keıde odan da asyp ketedi.
Jel shaǵyldyń jel jaq betkeıindegi qum túıirshikterin ushyryp, yq jaǵyna túsire beredi. Sonyń nátıjesinde shaǵyl únemi alǵa qaraı jyljyp otyrady.
Úlken shaǵyldar jylyna 1 metrden 20 metrge deıin syrǵyp, ornyn aýystyrady, al shaǵyn shaǵyldar qatty daýyldarda táýligine 2 – 3m-ge deıin syrǵıdy. Jyljyǵan shaǵyldar ormandy, egistikti, baqtardy, eldi mekenderdi basyp qalady.
Qumdy shólderde jeldiń áreketinen úıilgen, shaǵylǵa uqsas qum tóbelerdi barqan deıdi (44-sýret). Shaǵyldar teńiz, kól nemese ózen sýy ákelip úıgen qumnan túzilse, barqandar shóldegi jergilikti taý jynystarynyń úgilýinen úıilgen qumnan túziledi. Bizdiń elimizde barqandar Soltústik Aral mańynda, Qyzylqumda, Kaspıı mańy oıpatynda, Ońtústik Balqash mańynda taralǵan. Barqandardyń bıiktigi ádette 15 – 20m-deı bolady, Jer sharyndaǵy asa iri qumdy shólderde, mysaly, Saharada, Ortalyq Azıada, Aýstralıada onyń bıiktigi 100 – 120m-ge deıin barady.
Shaǵyl sıaqty barqandar da jeldiń áserinen jyljyp, kóship otyrady. Shaǵyn barqandar jylyna 100 – 200m-ge, al irileri 30 – 40m-ge jyljıdy. Qumnyń kóshýine kóp jaǵdaıda adamnyń ózi sebepker bolady. Ósip turǵan butalardy otynǵa kesý saldarynan, maldy kóp jaıyp, jaıylymdy tozdyrýdan ósimdigi joıylǵan qum tóbeshikteri kóshpeli qumǵa aınalyp ketedi.
Shaǵyl men barqannyń kóshýin toqtatý úshin olardyń jel jaǵyndaǵy túıetaıly betkeılerine shólge tózimdi buta jáne shóp ósimdikteri egiledi. Tóbelerdiń aralaryndaǵy qazanshuńqyrlarǵa aǵash otyrǵyzylady.
Jańa sabaq boıynsha bekitý suraqtary:
1. Jazyq dep neni aıtady? Jazyqtyń qandaı túrleri bar? 2. Bıiktigine qaraı jazyqtar qalaı ajyratylady? 3. Mátinde atalǵan jazyqtardy fızıkalyq kartadan tabyńdar. 4. Eger ózderiń turatyn eldi meken jazyqta ornalasqan bolsa, onyń jer bederine sıpattama berińder. Jazyqtyń jer bederine jáne bıiktigine qaraı qandaı túrge jatatynyn anyqtańdar. Sharýashylyqta qalaı paıdalanylatynyn eresek adamdardan surastyryp bilińder. 5. Jazyqtardyń jer bederiniń ózgerýine qandaı kúshter jáne qalaı áser etedi? Jaýaptaryńdy naqty mysaldarmen dáleldeńder. 6. Ósimdik ósken betkeılerdiń topyraǵyn aǵyn sý nelikten shaıyp kete almaıdy? 7.* Qumdy jer bederi Qazaqstannyń qaı bóliginde kóp taralǵan jáne ol nelikten?
Jańa sabaqty qorytyndylaý:
1 tapsyrma.
Geografıalyq dıktant.
1. Jer betiniń tegis nemese belesti bolyp kelgen, jeke bólikteriniń bıiktigi jóninen shamaly aıyrmashylyqtary bar keń alqaby ------------ dep atalady.
2. Kókjıek syzyǵy jan-jaqtan bárine túzý syzyq bolyp kórinetin jazyq -------------. Tóbeli jazyqtarda ------------------------------------------------------------------ -- kezdesedi. Teńiz deńgeıinen eseptegende bıiktigi 200m-den tómen jazyq ----------------- dep atalady. Jer sharyndaǵy eń iri oıpat ----------------------.
3. Jel jaq betkeıi túıetaıly, yq jaq betkeıi tik, aıshyq tárizdes qum tóbeler ---------------------------- dep atalady. Úlken shaǵyldar jylyna ---------- qozǵalady.
2-tapsyrma. Syzbany toltyr
3-tapsyrma. Suraqty durys jaýabymen sáıkestendir
Úıge tapsyrma: §22 túsinik aıtý 43-sýretti salý, taqyryp sońyndaǵy suraqtarǵa dápterge jazbasha jaýap jazý.
Baǵalaý.
Sabaqtyń taqyryby: §24. Jazyqtar. Jazyqtardyń paıda bolýy jáne ózgerýi.
Maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylardyń jazyq uǵymdaryn qalyptastyrý. Jazyqtardy bıiktigi jaǵynan jáne paıda bolýy jaǵdaıyna qaraı ártúrli bolatyny jaıly túsinikterin qalyptastyrý. Jazyqtardyń sharýashylyqta paıdalaný túrlerin bilý.
Damytýshylyq: Dúnıe júziniń jáne Qazaqstannyń fızıkalyq kartasynan jazyqtardy kórsetý jáne sıpattaý arqyly ıkemdilikteri men daǵdylaryn odan ári damytý.
Tárbıelik: jazyqtar týraly oqyp qyzyǵýshylyqtaryn týdyrý arqyly pánge degen súıispenshilikterin arttyrý, kartamen jumys istetý arqyly geografıalyq mádenıetke baýlý.
Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Qural-jabdyqtar: Jarty sharlar kartasy, Qazaqstannyń fızıkalyq kartasy, atlas, elektrondy taqta
Sabaqtyń kezeńderi:
1. Uıymdastyrý kezeńi 2. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi 3. Jańa taqyrypty meńgerý kezeńi 4. Jańa taqyrypty bekitý kezeńi. 5. Sabaqty qorytyndylaý kezeńi 6. Baǵalaý kezeńi 7. Úıge tapsyrma berý kezeńi
Úı tapsyrmasy boıynsha alǵan bilimderimizdi pysyqtap alaıyq.
1. Kesteni toltyr.
Taýlardyń paıda bolýyna qaraı jiktelýi
2. Syzbany toltyr.
Taýlardyń jasynan qaraı jiktelýi.
3. Suraqty durys jaýabymen sáıkestendir.
1. Aýa temperatýrasynyń ózgerýine organıkalyq úgilý baılanysty júretin úgilý túri qaısy?
2. Sý men aýanyń taý jynystarymen fızıkalyq úgilý árekettesýiniń arqasynan da júretin úgilý túri.
3. Ár túrli aǵzalar, ósimdikter men janýarlar hımıalyq úgilý jer betin ózgertetin úgilý túri.
Jańa sabaq:
1. Tegis jáne tóbeli jazyqtar. Qurlyqtyń kóp bóligin jazyqtar alyp jatyr.
Jer betiniń az tilimdengen, tegis nemese belesti bolyp kelgen keń alqabyn jazyq dep ataıdy. Jazyqtyń jeke bólikteri bıiktigi jóninen bir-birinen shamaly aıyrma jasaıdy.
Kóz aldaryńa birsydyrǵy tegis, ormansyz, shóp ósken dalany elestetińder. Mundaı jazyqtarda kókjıek jan-jaqtyń bárine birdeı ashyq jáne múldem túzý syzyqpen shektelgen. Bul – tegis jazyq.
Jazyqtardyń ekinshi túri – tóbeli jazyqtar. Tóbeli jazyqtardyń jer bederi kóbinese kúrdeli bolady. Onda jeke tóbeler men shoqylar, saı men oıpańdar kezdesedi.
Jazyqtardyń beti ádette bir jaǵyna qaraı eńis bolyp keledi. Ózenderdiń aǵý baǵyty da osy eńiske sáıkes keledi. Jazyqtyń eńistigi kartadan aıqyn kórinedi.
Jazyqtar adamnyń sharýashylyq áreketine qolaıly. Eldi mekenderdiń kóbi jazyqtarda ornalasqan. Tegis jerler egin egýge, tas joldar men temir joldardy, ónerkásip qurylystaryn salýǵa qolaıly. Sondyqtan adamdar jazyqtardy ejelden beri jan-jaqty paıdalanyp keledi. Qazirgi kezde Jer sharyndaǵy halyqtyń basym kópshiligi jazyqtarda qonystanǵan.
2. Jazyqtardyń bıiktik aıyrmashylyqtary. Absolút bıiktigine qaraı jazyqtardy negizgi úsh túrge ajyratady (43-sýret). Teńiz deńgeıinen eseptegende bıiktigi 200 m-den tómen jazyq oıpat dep eseptelinedi. Oıpat fızıkalyq kartada jasyl boıaýmen belgilenedi. Oıpattyń teńiz jaǵasyndaǵy bóligi keıde teńiz deńgeıinen tómen jatady. Oǵan bizdiń elimizdiń batysyndaǵy Kaspıı mańy oıpaty mysal bola alady. Jer sharyndaǵy eń úlken oıpat – Ońtústik Amerıkadaǵy Amazonka oıpaty.
Absolút bıiktigi 200 m-den 500m-ge deıingi jazyqtar qyrat jazyqtar dep atalady (mysaly, Kaspıı teńizi men Aral teńiziniń arasyndaǵy Ústirt). Qyrat jazyqtar fızıkalyq kartalarda sarǵysh boıaýmen belgilenedi.
500 m-den astam bıiktiktegi jazyqtar taýly ústirtterge jatady. Taýly ústirtter kartada qońyrqaı sarǵysh túspen belgilenedi. Eýrazıanyń soltústiginde Enıseı men Lena ózenderiniń aralyǵyn keń-baıtaq Orta Sibir taýly ústirti alyp jatyr. Afrıkanyń da kóp jeri taýly ústirt bolyp keledi.
3. Jazyqtardyń paıda bolýy. Jazyqtar shyǵý tegine qaraı birneshe túrge bólinedi. Buryn teńiz túbi bolyp, keıin kóterilýdiń nátıjesinde paıda bolǵan jazyqtardy alǵashqy jazyqtar dep ataıdy. Osyndaı jazyqqa Kaspıı mańy oıpaty jatady.
Jer sharynda ózenderdiń tosqyndary men shógindilerinen paıda bolǵan jazyqtar da bar. Mundaı jazyqtardy quraıtyn qıyrshyq, qum, sazdardan turatyn shógindi jynystardyń qalyńdyǵy keıde birneshe júz metrge jetedi. Osyndaı jazyqtarǵa Uly Qytaı jazyǵy, Ońtústik Amerıkadaǵy Parana ózeniniń boıyndaǵy La-Plata, Azıadaǵy Mesopotamıa oıpaty jatady.
Sonymen birge taýlardyń uzaq buzylý úrdisiniń nátıjesinde paıda bolǵan jazyqtar da kezdesedi. Mundaı jazyqtar qatparlanýǵa ushyraǵan qatty taý jynystary qabatynan turady.
Sondyqtan olar tóbeli bolyp keledi. Tóbeli jazyqtardyń mysalyna Shyǵys Eýropa men Saryarqanyń jazyqtary jatady.
Keıbir jazyqtar lava tasqyndarynyń jer betine shyǵyp, jaıylyp, onyń kedir-budyr jerleri tegistelýden paıda bolady. Osyndaı jazyqtarǵa Orta Sibir, Batys Aýstralıa, Dekan ústirtteri jatady.
4. Jazyqtardyń ózgerýi. Jazyqtarda ishki kúshterdiń áserinen baıaý terbelis qozǵalystary baıqalady.
Jazyqtar syrtqy kúshterdiń áserinen ár túrli ózgeristerge ushyraıdy.
Fızıkalyq kartaǵa qarasańdar, ózender men olardyń salalary jer betin tilimdep aǵyp jatqanyn baıqaısyńdar. Ózen sýy tabanyn jáne jaǵalaryn shaıyp, ańǵar jasaıdy. Jazyqtyq ózenderi jan-jaǵyna buralańdap aǵatyndyqtan asa keń ańǵarlar túzedi. Neǵurlym eńistigi úlken bolsa, soǵurlym ózen jer betin kóbirek jyrymdap, ózgertedi.
Jazyqtardy kóktemde erigen qar sýy men nóser jańbyrdan paıda bolǵan betki aǵystar qatty tilimdeıdi. Ýaqytsha aǵystardyń áreketiniń nátıjesinde jyralar men saılar túziledi. Jyra ádette ósimdiginen aırylǵan jalańash betkeılerdi sýdyń jyrýynan paıda bolady. Jyranyń betkeıleri tik jarly, bas jaǵy taramdalyp keledi. Eger ýaqytynda shara qoldanbasa, jyra ári qaraı taramdalyp ulǵaıa beredi de, sharýashylyqqa paıdalanatyn jerlerdi, ıaǵnı egistiktiń, baý-baqshanyń ornyn, joldy tilimdep búldiredi, túrli qurylystarǵa zalal keltiredi. Onyń ulǵaıýyn toqtatý úshin bas jaǵyna kóń, qıyrshyq tas tógedi, túbine jáne betkeılerine shym tósep, ósimdik ósýine jaǵdaı jasaıdy.
Saı da – jyra sıaqty uzynsha oıys. Onyń jyradan aıyrmasy betkeıleri túıetaıly, tabany men betkeıleri shymdy keledi de, shóp jáne buta ósimdikteriniń ósýine qolaıly bolady.
Jazyqtar jel áreketinen de kóp ózgeredi. Jel qatty jynystardy bólshektep, úgindilerin ushyryp áketip otyrady. Shólderde, dalalarda, jyrtylǵan jerlerde, teńiz jaǵalarynda jeldiń áreketi kúshti júredi.
Teńizdiń nemese úlken kóldiń jaıdaq jaǵalaýyna baryp qarasańdar, tolqyn aıdap shyǵaryp tastaǵan qum shógindilerdiń úıilip jatqanyn kóresińder. Sý aıdynynan soqqan jel qurǵaq qumdy ońaı ushyryp alyp ketedi. Qum túıirshikteri aldynan kedergi (buta, tas, t. s. s.) kezdeskenge deıin jelge ilesip syrǵı beredi. Kedergige jınalǵan qum birte-birte jel jaq betkeıi túıetaıly, yq jaq betkeıi tik, uzynsha jal tárizdes tóbege aınalady. Tóbeniń tómengi eki jaq sheti yqqa qaraı sozylyp, aıshyq tárizdes pishinge ıe bolady. Mundaı qum tóbeler shaǵyl dep atalady.
Shaǵyldyń bıiktigi jaǵaǵa jınalǵan qumnyń moldyǵyna jáne jeldiń kúshine baılanysty 20 – 30 m-den 50 – 100m-ge deıin barady, keıde odan da asyp ketedi.
Jel shaǵyldyń jel jaq betkeıindegi qum túıirshikterin ushyryp, yq jaǵyna túsire beredi. Sonyń nátıjesinde shaǵyl únemi alǵa qaraı jyljyp otyrady.
Úlken shaǵyldar jylyna 1 metrden 20 metrge deıin syrǵyp, ornyn aýystyrady, al shaǵyn shaǵyldar qatty daýyldarda táýligine 2 – 3m-ge deıin syrǵıdy. Jyljyǵan shaǵyldar ormandy, egistikti, baqtardy, eldi mekenderdi basyp qalady.
Qumdy shólderde jeldiń áreketinen úıilgen, shaǵylǵa uqsas qum tóbelerdi barqan deıdi (44-sýret). Shaǵyldar teńiz, kól nemese ózen sýy ákelip úıgen qumnan túzilse, barqandar shóldegi jergilikti taý jynystarynyń úgilýinen úıilgen qumnan túziledi. Bizdiń elimizde barqandar Soltústik Aral mańynda, Qyzylqumda, Kaspıı mańy oıpatynda, Ońtústik Balqash mańynda taralǵan. Barqandardyń bıiktigi ádette 15 – 20m-deı bolady, Jer sharyndaǵy asa iri qumdy shólderde, mysaly, Saharada, Ortalyq Azıada, Aýstralıada onyń bıiktigi 100 – 120m-ge deıin barady.
Shaǵyl sıaqty barqandar da jeldiń áserinen jyljyp, kóship otyrady. Shaǵyn barqandar jylyna 100 – 200m-ge, al irileri 30 – 40m-ge jyljıdy. Qumnyń kóshýine kóp jaǵdaıda adamnyń ózi sebepker bolady. Ósip turǵan butalardy otynǵa kesý saldarynan, maldy kóp jaıyp, jaıylymdy tozdyrýdan ósimdigi joıylǵan qum tóbeshikteri kóshpeli qumǵa aınalyp ketedi.
Shaǵyl men barqannyń kóshýin toqtatý úshin olardyń jel jaǵyndaǵy túıetaıly betkeılerine shólge tózimdi buta jáne shóp ósimdikteri egiledi. Tóbelerdiń aralaryndaǵy qazanshuńqyrlarǵa aǵash otyrǵyzylady.
Jańa sabaq boıynsha bekitý suraqtary:
1. Jazyq dep neni aıtady? Jazyqtyń qandaı túrleri bar? 2. Bıiktigine qaraı jazyqtar qalaı ajyratylady? 3. Mátinde atalǵan jazyqtardy fızıkalyq kartadan tabyńdar. 4. Eger ózderiń turatyn eldi meken jazyqta ornalasqan bolsa, onyń jer bederine sıpattama berińder. Jazyqtyń jer bederine jáne bıiktigine qaraı qandaı túrge jatatynyn anyqtańdar. Sharýashylyqta qalaı paıdalanylatynyn eresek adamdardan surastyryp bilińder. 5. Jazyqtardyń jer bederiniń ózgerýine qandaı kúshter jáne qalaı áser etedi? Jaýaptaryńdy naqty mysaldarmen dáleldeńder. 6. Ósimdik ósken betkeılerdiń topyraǵyn aǵyn sý nelikten shaıyp kete almaıdy? 7.* Qumdy jer bederi Qazaqstannyń qaı bóliginde kóp taralǵan jáne ol nelikten?
Jańa sabaqty qorytyndylaý:
1 tapsyrma.
Geografıalyq dıktant.
1. Jer betiniń tegis nemese belesti bolyp kelgen, jeke bólikteriniń bıiktigi jóninen shamaly aıyrmashylyqtary bar keń alqaby ------------ dep atalady.
2. Kókjıek syzyǵy jan-jaqtan bárine túzý syzyq bolyp kórinetin jazyq -------------. Tóbeli jazyqtarda ------------------------------------------------------------------ -- kezdesedi. Teńiz deńgeıinen eseptegende bıiktigi 200m-den tómen jazyq ----------------- dep atalady. Jer sharyndaǵy eń iri oıpat ----------------------.
3. Jel jaq betkeıi túıetaıly, yq jaq betkeıi tik, aıshyq tárizdes qum tóbeler ---------------------------- dep atalady. Úlken shaǵyldar jylyna ---------- qozǵalady.
2-tapsyrma. Syzbany toltyr
3-tapsyrma. Suraqty durys jaýabymen sáıkestendir
Úıge tapsyrma: §22 túsinik aıtý 43-sýretti salý, taqyryp sońyndaǵy suraqtarǵa dápterge jazbasha jaýap jazý.
Baǵalaý.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
