InfoHub Logo

Zeınep Ahmetova «Babalar amanaty»  kitabynan

Jetilik uǵym. Jeti tyıym

Búgin atanyń áńgimesi janyma jaqyn sóderden bastaldy.

– Qazaqta ertede «jetige tıispe» deıtin tyıym bar edi. Keıin ol bútin kúıi aıtylmaı, shashyrap, jeke-jeke aıtylatyn boldy. Biraq maǵynasyn joımaı, tyıym kúıi qaldy. Sol tyıymdar ǵasyrlardan jalǵasyp, dástúrge aınalyp, qanshama urpaqty tárbıeledi. Ol tyıymdar mynalar: birinshi tyıym – jazǵyturym jańadan kóktep kele jatqan ósimdikke tıispe, ıaǵnı kókti julma, aǵashtardy tekke syndyrma. Kók shóp- jerdiń ásem kórki bolýymen birge kóptegen jan – janýarlardyń jerdegi rızyǵy , qorek- azyǵy. Qudaı biri úshin birin jaratqan. Tirshilik kózi kóbinese tórt túlik malmen baılanysty kóshpendiler úshin ósimdik áleminiń mańyzy zor bolǵan. Kúndelikti turmys tájirıbesiniń qorytyndylary osyndaı tyıymdy shyǵarǵan. Kók aspan astyndaǵy qara jerdiń qutyn saqtaýdyń bul da- bir joly.

 Ekinshi tyıym – kóktemde kelgen jyl qustaryna tıispe. Qus ta - qudaıdyń jaratqan bir jan ıesi. Bizge uqsamasa da ózderine tán ómiri bar. Ósip- óný úshin uıa salady, balapandaryn qanattandyrady. Qus jaratylystyń  árin-sánin kirgizedi, tóńirekti ánge bóleıdi. Kóktemde kelgen bir qustyń ózi- kúzde qanatty kerýen, jyly jaqqa keterde tórt-bes bolyp qosylady. Kóktemde jazyqsyz bir qusty óltirseń – odan órbıtin tórt-bes qusty da óltirgeniń. Sóıtip, onyń tuqymy azaıady, sóıte-sóıte tabıǵat jutaıdy.

Úshinshi tyıym – kóktemde jerde qybyrlaǵan – jorǵalaǵanǵa tıispe! Búkil álemdegi tirshilik Jaratqan ıemizdiń amanaty eken. Jaratylysta olardyń atqaratyn óz mindeti bar, ol teginen-tegin jaralmaǵan. Sondyqtan adamdardyń ony «qurt–qumyrsqa» dep bosqa myjyp, óltirý kúná sanalady.

Tórtinshi tyıym – alǵashqy tólge qatysty. Qazaqtar «mal basy kemıdi, kesir bolady»  dep birinshi týǵan qozy–laq, buzaý-botany aqjoltaı sanap, kútimge alady. Kisige syılamaıdy, soımaıdy, aıyrbastamaıdy, satpaıdy. Óıtkeni ol yrymǵa jaman. Maldyn jaıyn dál qazaqtaı biletin halyq kemde – kem desem, artyq aıtqandyq emes. Sol qazaq bir nárseni túsinip – túısingen soń, osyndaı yrymdy qatań usynǵan.

Besinshi tyıym – qońsyǵa, ıaǵnı kórshige tıispe. «Kórshi aqysy-táńir aqysy» deıtin qazaq – qashanda kórshimen syılasqandy qalaıtyn halyq. Jaqsy kórshi týysyńnan jaqyn. Kórshińmen uryspaı – qaǵyspaı, til tabysyp, yntymaqta bolsań, janashyryń, qolǵanatyń kóbeıedi. Qońsymen alakóz bolý berekeni ketiredi, kirer – shyǵar esigiń kemıdi, syılasar adamyń azaıady, - dep maǵan qarap:- Áı, balam, nege kúrsindiń? – degeni....Ózim de baıqamaı qaldym. Osy qabatta turatyn bes páterdiń adamdary kóz aldyma kelgen. Bireýi – evreı, ekeýi – orys, qasymyzdaǵy qabyrǵalas qazaqtar aldyńǵylarǵa bergisiz. Kúnim túskendikten emes, bir qabatta turyp, kirer – shyǵar esigimiz ortaq bolǵan soń syılasyp, aralasqym – aq keledi. Biraq olar sýyq. Sondyqtan men de ińkár bolmaımyn. Keıde ózderi dań – duń bolyp múıizdesip jatady. Urys - keristen aýlaq júrgen jaqsy ǵoı.

- Jaraıdy, aıtpasań, aıtpaı – aq qoı, onsyz da túsinikti, - dep óz suraǵyna ózi jaýap bergendeı boldy  da, ary qaraı áńgime jelisin jalǵastyrdy.

– Altynshy tyıym – qonaqqa tıispe! «Qonaqty qýǵanyń – qudaıdy da qýǵanyń» degen, qazaqtar qonaq kútýge kelgende  aldyna jan salmaıdy. Shańyraǵyna sálem berip, tabaldyryǵyn attaǵan adam ketkenshe qonaǵy túgili at – kóligine deıin kútken, ıaǵnı qazaq qaı aýylǵa qonsa, ózi de, aty da sol aýylǵa – amanat. Al amanatqa qıanat jasaý – kúná. Basqasyn aıtpaǵanda, qonaqtyń qamshysynyń joǵalýy – úlken syn, uıat jaǵdaı sanalǵan.

Jetinshi tyıym – elshige tıispe! «Eldestirmek – elshiden» dep el men eldiń arasyn dánekerlikke, bitimgershilikke júretin arnaıy adamǵa qastandyq jasaýdyń arty qaqtyǵysqa ákeledi. Jeke bıleýshilerdiń ojar oıynan shyqqan orasholaq sheshiminiń kesiri men qateliginen beıkúná halyqtyń qany sýsha aqqan oqıǵalar bolǵan. Sonyń eń bir aýyr da soıqandy túri – tarıhtaǵy «Otyrar apaty» dep atalatyn joıqyn soǵys. 1218 jyly Shyńǵys han Orta Azıany bılep turǵan Horezm shahy Muhamedke arnaıy elshi jiberipti. Ol eki el arasyna qaýipsiz saýda – sattyq qatynas jasaý jóninde másele qoıady. Muhamed rızashylyq bildirip, kelisimge keledi. Kóp uzamaı Shyńǵys han Otyrarǵa bes júzdeı túıeli kerýen men tórt júzden asa adam jiberedi. Otyrardyń hany Qaıyr han olardy «tyńshylyqqa kelgen» dep kúmándanyp, adamdaryn óltirip, kerýendi túgel talap alady. Muny estigen Shyńǵys han Horezm shahy Muhamedke ekinshi ret elshi jiberip: «Eki el arasynda erkin saýda jasaımyz» dep beıbit kelisimge kelip edik, Otyrarda saýdagerlerimdi túgel qyryp, kerýenimdi tonapty. Eger bul seniń ámirińmen bolsa, onda menen soǵysty kútip al. Al olaı bolmasa, qylmyskerdi qolyma sal, sazaıyn ózim beremin», -deıdi. Horezm shahy Shyńǵys hannyń áskerı kúsh -qýatynan maǵlumaty shamaly bolsa kerek, elshini óltirip tastaıdy. 1219 jyly kúzde Shyńǵys han bastaǵan júz elý myń qol Orta Azıaǵa lap qoıady. Onyń balalary Shaǵataı men Úgedeı, ataqty qolbasshylar Súbedeı, Jebe bastaǵan qaraqurym ásker Otyrardy qorshaıdy. Qaıyr han qalany bes aı qorǵap, soǵysady. Qorshaýda qalǵan halyq asharshylyqqa ushyraıdy. Sondaı kúnderde Qarja Hajyp óz áskerin alyp, qala qorǵanynyń «Sofy han» qaqpasynan shyǵyp, jaý jaqqa ótedi. Sol ashylǵan qaqpadan kirgen dushpanmen Qaıyr han taǵy bir aıdaı soǵysyp, aqyry qolǵa túsip, azaptalyp óltiriledi. Álemge aty áıgili gúldenip turǵan qala túgel qıraıdy, halyq tutas qyrylady. Dúnıejúzinde ekinshi oryn alatyn Otyrar kitaphanasy órtenip, kúl bolyp kelmeske ketedi. Sóıtip, eki adamnyń elshige jasaǵan qıanatynan bastalǵan sumdyq alapat 1224 jylǵa deıin sozylǵan. Sol apatty zamanda Balasaǵun, Taraz, Saýran, Sýıab, Syǵanaq taǵy basqa qalalar da jermen-jeksen bolǵan. Árıne, men zertteýshi ǵalym emespin, tarıhshylardyń nanyna ortaqtasyp, úlesine qol suǵýdan aýlaqpyn. «Elshige tıispe» degen tyıymǵa mysal retinde aıtyp otyrmyn,-dep baǵanadan beri shekpeı otyrǵan temekisin qolyna alyp, tutata bastady.                 

 

Baýyrjan atamyzdyń  «Jeti tyıym» týraly áńgimesinen keıin:

1. Kókti julma, aǵashty syndyrma!

2. Kóktemde qusqa tıispe !

3. Qurt-qumyrsqaǵa tıispe!

4. Alǵashqy tóldi eshkimge syılama!

5. Kórshige tıispe!

6. Qonaqqa tıispe!

7. Elshige tıispe!

Osy atalǵan tyıymdar jas urpaqty kótemde tirshilik ataýlyǵa qurmetpen qaraýdy, ekosanany qalyptastyrýǵa daǵdylandyrady.Sonymen qatar, óz otbasymyzdyń onsaýlyq yrysyn saqtaýǵa,kórshimen tatý,qonaqjaılylyq qasıetimizdi jańǵyrtady..Elshige baılanysty  tyıym qoǵamdyq  sana sezimimizdi nyǵaıta túsedi.

Iá, batyr ata túsindirgen jeti tyıymdy jas urpaq jadyna rýhanı tirek bolar ulttyq qundylyq dep bilemiz.

Daıyndaǵan- T.Esetov atyndaǵy №264 mektep-lıseıiniń

11 «B» synyp oqýshysy Shrazdın Madıar

---