InfoHub Logo

«Jaýǵa barsań, báriń bar, daýǵa barsań, biriń bar» degendeı, rýly elden shyǵatyn batyr ádette jalǵyz-jarym bolmaǵan. Aldaǵyǵa eliktep, arttaǵyǵa úlgi-ónege bolatyn úrdis, ásirese jońǵar shapqynshylyǵy kezinde ıgi dástúrge aınalǵan. Sol dástúrdiń bir aıǵaǵyndaı bolyp, Qanjyǵalydan qart Bógembaı shyqqanda, onyń ókshesin basqan batyrlar da az bolmasa kerek. Qanjyǵaly rýynyń Jantaı, Úısinbaı, Arqandar atty aǵaıyndy úsh batyrynyń joıdasyz erligi kezinde ıisi qazaqtyń qaıratyn janyǵan. «Jolbarysty erdiń eri alady, bolmasa aǵaıyndy ekeý alady» degen ras sóz. Qanjyǵalynyń úsh batyry tize qosyp urys salǵanda, qamaldaı bolyp qarsy kelgen jaýdy qoǵadaı japyrýshy edi deıdi. Ásirese óńiniń sustylyǵyna oraı «Qarabujyr» degen qosaq aty bar Jantaı batyrdyń eren erligi ańyz bolyp taraǵan. Jantaıdyń joıqyn batyrlyǵyna Abylaı han erekshe súısinip: «Eldiń shetine, jeldiń ótine, jaýdyń betine tutqan qorǵanym, qaıraýly qara qylyshym!» — dep otyrady eken. Shynynda da, Qanjyǵaly Qarabujyr Jantaı álekedeı jalanǵan bes júz qoldy bastap, únemi alǵy shepte, tospada júretin bolypty. Jaýgershilik zamanda jaýdyń aldyn toryp júrý ońaı emes. Aılamen alyp, qaıratpen jeńetin qatal mindet. Biraq Jantaı jaýdan jaltarýdy bilmese kerek. Qandaı qıyn-qystaý kezde de qalmaqtyń qarasynan kóz jazbaı, qoparyla qozǵalar bolsa, aldymen Jantaıdyń qoly tospaǵa shyǵyp otyrǵan.

Jantaı sıaqty dańqty aǵasyn úısinbaı men Arqandar arqa tutady. Arqa tutqan soń da qalmaqtyń qosynyn qoryqpaı torýyldap, shettep qonǵan kúreńinen olja túsirip qaıtyp júredi eken. Sol ádetpen bir kúni úısinbaı batyr úsh-tórt túıe oljamen oralypty. Aýylǵa jete bergende qarsy ushyrasqan inisi Arqandar erkelep «Saýǵa» dese kerek. Sonda inisin qaıraǵysy kelgen Úısinbaı: «Saýǵam joq, qalmaqta ne kóp — túıe kóp, deniń saý, qol-aıaǵyń bútin, óziń baryp al!» — dep júre beripti.

Aǵasynyń ázil sózin kóńiline alyp, namysqa býlyqqan Arqandar janyna serigin ertip, jaýǵa attanady. Sol betinde, qalmaq kúreńiniń qarasy kóringende tizgindi bir-aq tartady ǵoı. Baspalap qarasa, jeldep jaıylyp shyqqan bir kele túıeni kóredi. Kúreńnen qara úzip, uzady-aý degen kezde túıe kelesin syrǵyta qaqpalap aıdap jóneledi.

Jaýgershil kezdiń kózi qyraǵy emes pe, qalmaqtar túıesine jaýdyń tıgenin sezip qalyp, qýǵynshy shyǵarady. Ókshelep kelip qalǵan qýǵynshyny kórgen Arqandar serikterin ozdyryp jiberip, ózi tospada qalady. Alǵashqyda, jalǵyz-jarym qýǵynshy bolsa betin bir qaıyryp tastaıyn dep qarsy alǵan Arqandar jaý qarasynyń kóp ekenin kóredi. Arqandardyń táýekelge bel býyp, qýǵynshyny jalǵyz qarsy alýdan basqa aılasy qalmaıdy. Sart-surt urys bastalyp ketedi.

Bul eki arada, qýǵynshynyń kúshiniń basymdylyǵyn baıqap qalǵan Arqandardyń jeti serigi túıelerdi tastaı salyp, kómekke umtylady. Biraq bular jetkenshe, sany kóp qalmaq Arqandardy qaýmalap qorshap, naızamen shabaqtap ketedi...

Jaqsy kóretin inisiniń oılamaǵan jerden mert bolýy Jantaı men Úısinbaıdy qatty kúızeltedi. Mort minezdi Jantaı: «Ne ólemin, ne jaýdyń qanyn iship, Arqandardyń kegin qaıtaramyn!» — dep bes júz qolymen atqa qonady. Bul joryqqa Jantaıdyń er jetip qalǵan balasy Toqysh pen inisi Úısinbaı da qosylady.

Jantaı batyrdyń inisiniń ólimi aıaqsyz qalmaıtynyn bilgen qalmaqtar da dúrligip, oń myń qolmen qarsy alady. Osy joly, ashý ústinde sholǵynshy serikteriniń biri: «Jaqa, jaýdyń qarasy kópteý eken, arttan keler kúshti kútsek qaıtedi», — dese kerek. Sonda Jantaı túnergen qalpy: «Jaýmen sanap soǵyspas bolar!»—dep qynaptan qylyshyn sýyrǵan eken. Qalmaqtyń muzdaı qursanǵan on myń qolyna Jantaıdyń bes júz sarbazy janynan túńilip qarsy shabady.

Bul soǵys qazaq pen qalmaqtyń birdeı janyn túrshiktirgen, qan qaqsap qyrǵyn bolǵan. Soǵystyń dámin tatyp júrgen Jantaı batyrdyń sarbazdary urys bastalǵannan-aq bas-basyna jıyrma qalmaqtan keletinin birden boljaıdy. Mundaıda, túıilgen judyryqtaı bolyp, araǵa jaýdy kirgizbeı soǵysý qajet. Muny jaqsy biletin sarbazdar qoralana turyp, qujynaǵan qalmaqtyń basa-kókteýine múmkindik bermeı, kezekke qoıyp soǵysqandaı dińkeletedi.

Jan alyp, jan bergen soǵystyń qanqyzý bir sátinde Úısinbaıdyń qarnyn qylysh soıyp ótedi. Sonda tilingen qarnyn shalǵaıymen basyp, bir qolymen urys salyp júrgen Úısinbaı aǵasyna: «Jantaı batyr, qaryn jarylsa, tiri qalýǵa bola ma?» — dep suraǵan eken.

Uzaqty kúnge sozylǵan shaıqas Jantaı batyr segiz serigimen qalady. Onyń bireýi Jantaıdyń balasy Toqysh bolsa kerek. Soǵystyń aıaqtalýyna kózi jetken Jantaı batyr astyndaǵy tory tulparyna balasy Toqyshty mingizip: «Toqysh balam, mynalar bolmady ǵoı, endi kegimdi alar eshkim qalmas, buzyp shyq ta, elge jet!» — depti. Sodan, qolynan qylyshy túskenshe qalyń jaýmen jalǵyz arpalysqan Jantaı joıdasyz erlik kórsetse kerek.

Osy soǵysta ábden seldireı sıregen qalmaq jaýyngerleri eline jetkende «Qazaqtardan jeńilip qaldyq!» dep kelip edi deıdi.

Qarabujyr Jantaı batyrdyń qalaı mert bolǵanyn estigende Abylaı han: «Tasqa shapsa, ketilmeıtin qaıraýly qara qylyshym-aı!» dep kúıine qaıǵyrǵan eken.

Sodan, Abylaı hannyń ózi bas bolyp, Jantaı batyrdy arýlap qoıady. Batyrdyń árýaǵy rıza bolý úshin tory tulparyn tuldap, jal-quıryǵyn kúzep, jylynda soıatyn etip bos qoıa beredi.

Qaıǵyny qaıratqa jeńdiretin jaýgershilik zaman emes pe, alasapyran kúnder birinen soń biri ótip jatady. Talaı ret dabyl qaǵylyp, talaı ret shańdy joryqqa shyǵyp, talaı erler sháıit bolyp, talaı ret jeńis týy jelbireıdi. Kúnderdiń bir kúninde Abylaı han ordasyna qosyn jıyp, sherý tartyp, kezekti bir joryqqa attanbaqshy bolady. Joryq aldynda áıgili batyrlar han ordasyna jınalyp, pátýalasqan sózder aıtylady. Ereýil attary kermeni súze tartyp, erlerdi qan maıdanǵa asyqtyrǵandaı tyqyrshıdy.

Osyndaı shaqta orda syrtynan at dúbiri shyǵyp, ile kúmbirleı kisinegen daýys estiledi. Han ordasyna atpen kelý rásimde joq. Abylaı han bastaǵan batyrlar men bıler eleń etisip, sózderin tyıady. Sol eki arada, áldenege elegizgendeı únmen taǵy da kisinegen daýys estiledi. Tóleńgitterdiń biri ordaǵa kirip: «Han ıem, Jantaı batyrdyń tuldanǵan aty ǵoı, joryq dúbirin sezip, ıesin izdep júrgen sıaqty», — dep til qatady. Osy kezde Jantaı batyrdyń tory tulpary quıryǵy sabaýdaı bolyp, ordanyń aldynan oıqastaı ótedi de, batyrlardyń aty baılanǵan úırenshikti kermege baryp toqtaıdy. Sonsoń ishin tartyp taǵy bir qońyraýdaı kúmbirlep kisineıdi.

Kútpegen kórinis ordadaǵylardyń esine Jantaı batyrdy túsirip, muńaıtyp tastaıdy. Sonda Abylaı han da kózi botalaı muńaıyp: «Qaıran Jetim tory, ıesin saǵynǵan eken ǵoı... Bizge de kerek er edi-aý!» — degen eken.

Abylaı hannyń «Jetim tory» atty kúıiniń dúnıege kelýine osy bir oqıǵa sebepshi bolyp edi deıdi.

---