InfoHub Logo

Ol kezde ıisi qazaqtyń qysqa qaraı irge túıistirer jeri Syrdarıa, Shý ózenderiniń boıy bolsa kerek. Arnaly ózenderdiń qos qaptaly syńsyǵan nar qamys jıde, jyńǵyl, sekseýili uıysqan toǵaı, qys boıy dym tıse boldy oty bórtip shyǵa beretin qalyń qyrtys qumdaýyt buırattar. Osynaý qunarly óńir kóshpeli eldi jaz shyǵa órgizip, qysqa qaraı keń qanatymen qymtaıtyn kıeli meken bolǵan. Sol kıeli mekendi kereıler de qystap, jaz jylt etisimen Arqanyń apaıtós dalasyn dendeı ótip, shyrqaı kóship jaılaıdy eken. Sonda, kókiregi shejire quıma qulaq qarttar: «Syrdyń sýy tátti, Arqanyń shóbi shúıgin. Biraq qalyń kereıdiń kindik jurty — Qara Ertistiń boıy men Altaı, Tarbaǵataıdyń qoltyq-qolattary. Zaman daýyly sol jerden irgemizdi kótergende bir dýaly aýyz batagóı dana aıtqan eken «jeti urpaq almasqanda ata qonystaryńa qaıtyp oralasyńdar» dep sol dananyń aıtqany keler bolsa, jetinshi urpaqtyń da tóbesi kórinip qaldy-aý», — dep otyrady eken.

Dýaly aýyz dana aıtsa aıtqandaı, ata qonystan kindik úzgen kereılerdiń jetinshi urpaǵy tóbe kórsetken jyldardyń biri ózgeshe bolyp bastalady. Tabıǵat jaryqtyq ashózek shaqtan bastap-aq apshyny qýyryp, qyrys qabaq tanytady. Kóktem shýaǵy jer quıqasyn jibite almaı, tamyr bitken jer astyna buǵyp qalady. Shóp býyny erte qatyp, tórt túliktiń baýyry tartylady. Bastaý bitkenniń kózi tarylyp, sýynyń dámi
buzylady. Seldirep jetken jyl qustary balapandaryn erte órgizedi...

Osynyń bárin qalt jibermeı baqylap júrgen esepshi Baıymbet ishteı bir náýbettiń jaqyndaǵanyn kezedi. Atar tańdy úmitpen qarsy alǵanymen, aınalasynan kóńilge jubanysh bolar nyshan tappaı dal bolady. Jaz boıy kókten nár tambaı, baıtaq dala teri súıretkendeı bedeý taqyrǵa aınalady. Kúnimen búıir soǵyp shań jutqan jylqy shildeniń kúninde yqtap jýsaıtyn ádet shyǵarady. Baıymbet burynǵydan beter mazasyzdanyp, tóseginen bezinedi. Kúndiz-túni tabıǵattyń qas-qabaǵyna qarap, aqsúıek juttyń jaqyndap qalǵan demin sezgendeı mazasyzdanady. El-jurtynyń erteńgi qasiret sheger aýyr azapty kúnderin elestetip dal bolady.

Sóıtip júrgende kúz demi bilinedi. Bir kúni Baıymbet jolǵa qamdanady. Janyna at-kóligi saı alty jigit ertip, sarkidir sińirli atanǵa qos artady da, jolǵa shyǵady. Aýyl-el adamdary bar úmitin Baıymbetke artyp, oń sapar tilesedi.

Baıymbet el shetine uzap shyǵyp, aýyl-elden qara úzgen shaqta tizgin tartady. Atandy shógerip, qosyn tiktiredi? Ne oılaǵany bar? Baıymbettiń janyndaǵy serikteri tyqaqtap jón surasa, jaman yrym bolar dep boı tartyp, mazalamaıdy. Kúnder ótip jatady. Baıymbettiń bar bitireri erte turyp, atyna minip, bel asyp ketedi. Sodan tús aýa qaıtyp oralady. Burynǵydan beter tuıyqtalyp, burynǵydan beter mazań kúı keshkendeı.

Bir kúni Baıymbet ádettegideı erte turyp, atyna minip, bel asyp ketedi de, kóp keshikpeı qaıta oralady. Júrisi sýyt, janarynan úmit sáýlesi ushqyndap, óńine ózgeris engendeı. Kele qosty jyqtyryp, jolǵa qamdaıdy. Janyndaǵy serikteri ań-tań.

Sóıtse, qos tikken jerdiń shyǵysynda kólbep jatqan qyr astynda bir qasqa bulaq bolady eken. Bul óńirdegi aıaqty ańnyń tańdaı jibiter jalǵyz mekeni osy qasqa bulaq bolsa kerek. Baıymbet sol bulaqtan iz kesip, juttan aýǵan ańnyń betin bilgisi kelip júredi eken ǵoı. Al jalǵyz attanatyny — kóp bolyp júrip ańǵa ıis aldyrsa, túz taǵysy shoshynyp, baǵytyn ózgerter dep saqtanǵany edi deıdi.

Baıymbet janyndaǵy serikterine mán-jaıdy aıtyp, keshikpeı-aq qasqa bulaqtyń basyna keledi. Kelse, tuıaqty ańnyń shubyryndy izi josylyp jatyr. İshinde sazdaýytqa tereńdeý batqan bir iz mórdeı bolyp kózge túsedi. Sol jerde Baıymbet: «Men izdegen qyrdyń qońyr quljasy osy edi, endi munan kóz jazyp qalmaıyq»,—deıdi.

Sodan, Baıymbet bastaǵan jeti atty qońyr qulja bastaǵan túz taǵysynyń shubyryndy izine túsip, ilesedi de otyrady. Ańdy qýyp jetip úrkitpeıdi de, qara úzip keıin de qalmaıdy. Osy qalyppen kún júredi, tún júredi. Arada aptalar ótedi. Qońyr qulja bastaǵan ańnyń izi shyǵysty betke alyp, údere tartyp barady. «ıá, sát!» dep qoıyp, Baıymbet te qalyspaı ilesedi.

Kúnderdiń bir kúninde qıyrdan zoraıa kólbep jatqan aq bas taý kórinedi. Qońyr quljanyń izi osy aq bastaýdyń teriskeıi ne qaraı bókterleı tartady. «Kóringen taýdyń alystyǵy joq» degen, keshikpeı-aq aq bas taýdy alqymdap, teriskeıine qaraı Baıymbetter de ótedi. Sonda, qarsy betten munarta kóringen kókshil taýdyń baýraıynda kerilip jatqan keń alqap jolaýshylardyń kózin tusaǵandaı bolady. Bir jaǵynda kóz
qaryqtyra jarqyraǵan Muztaý. Qarsy bette kógere munartqan Kóksun. Arasy kerile sozylǵan ırek adyrly apaıtós alap. Apaıtós alaptyń ashshyly-tushshyly oty uıysa bitken.

Jeruıyqqa tap bolǵandaı suqtanyp kele jatqan jolaýshylar bir bel asqanda, ıek astynda qońyr qulja bastaǵan tuıaqty ańdardy kóredi. «Túz taǵysy tabıǵatpen tildes» degen emes pe, izdegen jeruıyǵymen saǵynysyp tabysqandaı, shóbi shúıgin alapqa kenedeı qadalǵan. Neshe kún boıy údere tartqanda izdegeni osy óńir sıaqty. Endi bul jerden dabyl qaǵyp qýsań da keter emes.

Sonda esepshi Baıymbettiń aq saqaly jelbirep, kári júregi eljirep turyp: «Mine, bizdiń janymyzǵa arasha, malymyzǵa pana bolar qut mekenimiz osy!», — degen eken. Sodan beri bul óńir Saýyr atanyp edi deıdi.

Sóıtip, túzdiń qońyr ańy bastap kelgen shúıgin óńirdi kórip, kóńilderi tolyp, Baıymbet janyndaǵy serikterimen elge qaıtady. Elge kelisimen aǵaıyn-týǵannyń basyn qosyp, qabaǵy qatý juttyń jaqyndap kele jatqanyn eskerip, jańa jurtqa qonys aýdarýdyń jaıyn ortaǵa salady. Árıne, kúl tógip úırengen mekennen kindik úzip, qotaryla kóshý qalyń elge ońaı emes. Ári oılap, beri oılap kelgende jańa jurtqa tebin malyn ǵana qostap qystatyp shyǵýǵa pátýalasady. Odan ári taǵdyrdyń buıyrǵan jazýy retimen bola jatar deıdi.

Sodan, Baıymbet aqsaqal ózi aralasyp júrip, saıdyń tasyndaı atpal azamattardy iriktep alady da, qarashanyń qarly-jańbyryna urynbaı turyp tebin malyn aıdap jóneledi. Tórt túlik maldy tirshiligine tirek etken qalyń el aqsarbasyn shalyp, aq tileýin tilep qala beredi.

Esepshi Baıymbettiń aıtqany aıdaı kelip, sol jyldyń qysy qylyshyn súırete keledi. Kúzdiń sońyn ala kók ıyq etip jaýǵan jaýynnyń aıaǵy saqyldaǵan sary aıazǵa ulasady, Jer betin kók kireýke toń býyp, qys bastalmaı jatyp-aq qyspaqqa alady. Munan ári qańtary qyrlanyp, aqpany aqyryp, birese at qulaǵy kórinbes aqtútegimen, birese qaryp túser qyzyl shunaq aıazymen apshyny qýyrady. Áıteýir el-jurt qamsyz emes, qoldaǵy malynyń qońy qaıtpaı turǵanda soıyp alyp, keler kúnniń buıyrtar sybaǵasyn kútýmen bolady.

Bul kezde Baıymbet esepshi bastaǵan el azamattary otar-otar qoıyn, tabyn-tabyn jylqysyn, keleli túıelerin Saýyrdyń shúıgin qoryǵyna salyp, ashshyly-tushshyly otyn sary maıdaı kertip jep jatady. Ózi de bir aıazy jumsaq, qary kúrpek, yqtasyny mol, shóbi juǵymdy qut meken eken. Tebin maly qýyrǵan bıdaıdaı bórtip, taban aýdarmaı qunyǵa jaıylyp, qundyzdaı qulpyryp alady. Barlyq ýaıymdary artta qalǵan
aǵaıyn-týǵannyń jaı-kúıi ǵana bolady. Ásirese, ne bolaryn boljap bilip otyrǵan esepshi Baıymbet el-jurttyń jaıyn oılaǵanda qumyǵyp, ýaıymnan shógip ketedi. Jylt etip shyǵar kóktemdi tyqyrshı kútip, qys qursaýynda qalǵan aǵaıyn-týǵanǵa tezirek qol ushyn bergisi keledi...

Sodan, ańsaı kútken kóktem de jetedi. Maldyń aldy tóldeı bastaıdy. Qystan dıly shyqqan maldyń tól tógini de jeńil bolady. Az kúnde baýyr kóterip, aıaqtanyp shyǵa kelgen tól óristi toltyrady.

Baıymbet esepshiniń kóńili sonda da kúpti. Endi tezirek elge bet buryp, qystan taryǵyp shyqqan aǵaıynnyń aýzyn aqqa tıgizýdi arman etedi. Keshikpeı-aq, myńǵyrǵan maldy jaıa aıdap, elge jetýge asyǵady.

...Qart esepshi jańylmapty. Sol jyldyń qysynda Syr men Arqa alabynda aqsúıek jut bolady. «Bir úı ashyqsa, bir aýyldy jutatady, bir aýyl ashyqsa, búkil eldi jutady» degen emes pe, alty aı qystyń aýyr náýbeti tiri jandy turalatyp-aq tastasa kerek. Eldiń aldy ashyǵyp, amaly taýsylǵan soń, búr jarǵan qaıyńnyń búıirin tilip, shyrynyn ishe bastaǵan eken. Bul juttyń «Qaıyń saýǵan» atanýynyń sebebi de osy edi deıdi.

El-jurt osyndaı halde júrgende dala tósin yrysqa toltyryp, bir basy ekeý bolyp, janyndaǵy jigitterimen esepshi Baıymbet te jetedi. Sóıtip, úmit jibi endi úziledi-aý dep otyrǵan aǵaıynnyń aıy ońynan týady.

Osydan keıin qalyń kereıdiń aldy qona jyljyp, túp atasynyń kindik qany tamǵan kıeli jurtyna qonys aýdarǵan eken.

---