InfoHub Logo

Shymkent agrarlyq kolejiniń
A9-161 tobynyń stýdenti: Saǵat Ernur
Jetekshisi: Mahatova Janna

 

Jospar

İ. Kirispe

Ósimdik týraly uǵym

İİ. Negizgi bólim

1. Jobanyń mazmuny
2. Naryq saraptamasy jáne marketıńtik strategıa
3. Tehnologıalyq úrdis
4. Investısıalyq jospar
5. Qarjylyq jospar

İİİ. Qorytyndy.

Lımonnyń paıdasy

Paıdalanylǵan ádebıetter.

 

 İ.Kirispe.

Lımon – rýtalar tuqymdasyna jatatyn máńgi jasyl aǵash. Shyqqan jeri  Úndistan, Ońtústik jáne Úndi Qytaı araldary. Birtindep Jerorta teńizi aımaqtaryna jáne Batys Eýropa óńirlerine jersindirilgen. Jabaıy túri joq, qoldan ósiriledi. Bıiktigi 3 — 7 m-ge jetedi. Butaqtary tikenekti. Japyraǵynyń joǵarǵy ushy úshkirlengen, pishini jumyrtqa tárizdi, shetteri ara tisti bolyp keledi. Ózine tán efır maıynyń hosh ıisi bar. Gúlderi (6 — 8 kún) ashyq aq tústi. Jemisi iri, salmaǵy 200 — 400 g, sopaqshalaý, sary tústi qalyń qabyqpen qaptalǵan. İshindegi shyryn jemisi 8 — 10 bólikke bólingen, syrtyn juqa aq qabyq jaýyp jatady. Shyrynynyń dámi qyshqyl, quramynda 5 — 7,2% lımon qyshqyly, 1,9 — 3% qant, 50 — 90 mg S vıtamıni, temirge baı, efır maıy, kálsı, kalıı, t.b. bolady. 3 — 4-jyldary jemis beredi. Bir aǵashtan 15 — 30 kg jemis alynady. Lımonnyń jemisin shyryn jáne Lımon qyshqylyn alýǵa paıdalanady. Ashyq alqapta ósiriledi. Qarashirigi mol, kárizdelgen topyraqta jaqsy ósedi. Lımon jylý, jaryq, ylǵal súıgish, ony tuqymy, qalemshesi jáne órkenderi arqyly kóbeıtedi. Ósý kezeńinde artyq óskinderin qıyp, bıiktep ketkenderin qysqartyp otyrady; qara Sıtrýsti ósimdikter.

Ósimdik týraly

Lımon – sıtrýstar tuqymdasyna jatatyn kópjyldyq máńgijasyl ósimdik. Otany – Úndistan, Qytaı jáne Tynyq muhıtynyń tropıkalyq araldary. Qazirgi kezde tropıkalyq]aımaqtarda ǵana emes, sonymen qatar mádenı túrleri sýbtropıkalyq Kavkaz, Orta Azıa, Kalıfornıa, Florıda, Jerorta teńizi aımaqtarynda da ósiriledi. Lımon aǵashynyń bıiktigi 5-8 metr. Butaqtarynyń ıneleri bolady. Japyraǵy jumyrtqa pishindi, ushy súıirlengen. Japyraǵyndaǵy efır maıy áserinen ósimdik jaǵymdy ıis bólip turady. Gúli aq tústi, hosh ıisti. Lımon aǵashynyń jemisi jumyrtqa pishindi, keıbir suryptarynda domalaq túrleri kezdesedi. Jemisiniń uzyndyǵy 7-12 sm, dıametri 8-10sm, salmaǵy 120 g. shamasynda. Lımon jemisiniń qabyǵynyń qalyńdyǵy 2-5 mm, sary tústi. Lımonnyń shyryny aqshyl-sarǵysh tústi, dámi ashshy. Qazaqstanda klımattyq jaǵdaıymyzǵa baılanysty baqshaǵa ósire almaǵanymyzben, jylyjaıda ósirýge bolady. Durys kútip baptasa, úı jaǵdaıynda da gúldep, jemis beredi. Úıde ósiriletin lımonnyń qabyqtary juqa, dáni maıda, hosh ıisi kóbirek bolady. Dáninen ósirgen lımon 7-8 jyldan, keıde 15-20 jyldan keıin ǵana jemis beredi. Bul prosesti tezdetý úshin, bir jyldyq kóshetti jemis beretin aǵashtyń butaǵymen telý kerek. Mundaı ósimdik 2-3 jylda gúldeı bastaıdy. Bir lımon jemisi tolyq jetilý úshin sabaq boıynda kem degende 10-15 japyraq bolýy kerek. Jaryǵy: tek jazdyń ystyq aılarynda ǵana tike túsken kún kózinen qalqalaý qajet, basqa ýaqytta jaryqta jaqsy ósedi.Jylýy: qys aılarynda 12-14ºS tómen bolmaǵany durys, eger osy temperatýralyq jaǵdaı jasalmasa ósimdik kóktemde gúldemeı qoıady. Al, gúldegende, túıin salǵanda 18ºS tómen bolmaýy kerek. Azynaq jelden, temperatýranyń kenet ózgerýinen, ósimdik gúl kúlteleri men túıinin tastap jiberedi.Sýǵarylýy: jaz aılarynda aptasyna 2-3 ret, qysta aıyna 2-3 ret sýǵaryp turý kerek.Ylǵaldylyǵy: sý  búrkip ylǵaldandyryp ári shańnan tazartyp turǵan abzal. Qorektendirilýi: 10-15 kúnde bir ret tolyq mıneraldy tyńaıtqyshpen qorektendirip turý qajet.Aýrýlary: aýa qurǵap ketse órmekshi qurty, kene, ósimdik bıti sekildi zıankesterdiń áserinen aýyrady.Kóbeıtilýi: tuqymy jáne qalemsheleý, jalǵaý arqyly kóbeıtedi.Kútimi: jaryqty jaqsy kóredi, tek jazdyń aptap ystyq kúnderinde terezeden túsken kún sáýlesinen qalqalaý qajet. Qysta 12ºS salqyn jerge qoıý kerek, eger osy temperatýralyq jaǵdaı týǵyzylmasa, ósimdik kóktemde gúldemeı qoıady. Onyń sebebi, salqyn jerde ósimdik ósýin toqtatyp, «uıqyǵa» ketedi de, kóktemge deıin demalady. Dál osy demalý kezeńinde gúl túınegin qalaı bastaıdy. Demalý kezeńinde tyńaıtqyshtarmen qorektendirýge bolmaıdy, al basqa ýaqyttarda 10-15 kúnde tolyq mıneraldy nemese arnaıy lımonǵa arnalǵan tyńaıtqyshtarmen qorektendirip turǵan durys. Sý búrkip ylǵaldandyryp, ári shań-tozańnan tazartyp turǵan abzal. Lımon gúldeı bastaǵannan ornynan qozǵap mazalaýǵa bolmaıdy, gúlin, túıinin tastap jiberedi.Qoldanylýy: lımonnyń quramynda 5-8% lımon qyshqyly, azot pen pektındi zattar,qant, fıtonsıdter, kalıı, mys, flavonoıdtar, A, V1, V2, S, D, R dárýmenderi, qabyǵynda – efır maıy bolady. Lımon jemisi turmysta aspazdyqta keńinen qoldanys tapqan. Odan kondıterlik taǵamdar, marmelad, djemder, sharaptar, túrli ıistendirgishter jasalady. Sýyq tıgende lımondy shaıǵa salyp ishedi. Medısınada lımondy avıtamınoz, sınga, qan qysymynyń joǵarylaýy, asqazan aýrýlaryna keńinen paıdalanady. Sonymen qatar lımon shyryny kosmetıkada da qoldanys tapqan. Onyń shyryny terini tazartyp, aǵartatyn qasıetke ıe.

İİ.Jylyjaılarda lımon ósirýdiń ekonomıkalyq tıimdiligi.

Jobanyń mazmuny
Investısıalyq jobanyń maqsaty: 10 sottyq jyljaıda lımon ósirý 
Ónmdilik: Egistik 2 000 kg - nan (2 jyl)  24 000 kg - ǵa deıin (5 jyl).
Ónim: jas lımon.
Jobanyń quny: 6,8 mln. teńge.
Ótimdilik merzimi: 5,5 jyl.

Jobanyń konsepsıasy

10 sottyq jylyjaıda «Meıer» dep atalatyn lımon surpyn egý.

Ónimniń sıpattamasy
Ósimdikti egýde onyń sıpaty tal nemese butaq tárizdi 2,5m. bıiktikte bolady. Butalary az tikendi tipti tikendisi bolmaıdy. Uryqtary 90 nan 120 g deıin, formasy dóńes, keńdóńesti, joǵarǵysy dóńgelek, arasynda anyq kóringen ushy bolady. Qabyǵy juqa, 0,3 sm deıin, joǵarǵysy tegis, jyltyr. Eti sýly, 30,8 mg  dárýmeni quramynda bar. 

Naryq saraptamasy jáne marketıńtik strategıa

Naryqtyq múmkindikke saraptama: sońǵy 3 jylda lımonǵa degen baǵa 50-60 % jetti;
- ishki naryqta ımportqa aınalý (ishki ónimniń jetispeýshiligi 15 myń. tonnany qurady);
Taýar qozǵalysynyń dástúrli kanaly:

- taýardy almastyrýdyń bir bóligi tikeleı kanaldar arqyly taýar qozǵalysynyń tizbegi boıynsha óndirýshi-sońy satyp alýshy bolyp júzege asady;

- ónimniń qosalqy kanaldary óndirýshi-kóterme satyp alýshylar tizbegimeen júredi;
Baǵa strategıasy naryq baǵasyna negizdeledi. Ónimniń bastapqy baǵasy ishki naryqtaǵy anyqtalǵan baǵaǵa súıenip qoıylady. Alda baǵa saıasaty qoǵamdyq qajettilik nátıjesinde qurylady. Baǵany anyqtaýda kelesiler eseptelinedi: tólem túri, iske asyrylatyn ónimniń kólemi. 

Tehnologıalyq úrdis.

Sıtrýs súıgishterde kóbinese Meıera nemese Qytaı karlıgi lımonynyń surpy kezdesedi. Bul lımonnyń apelsınmen jaratylysy lımonnyń basqa surpynan aıyrmashylyǵy sarǵysh-qyzyl qabyǵynda. Lımon Meıera eń tómen ósetin jaqsy butaqtaıdy. Japyraqtary maıda, qara-jasyl. 4 jylda bir ret gúldeıdi. Gúlderi aq, maıda, bir nemese birneshe butaǵa jınalǵan. Surpy astyqty mol beredi. Ósimdik ekinshi jylynda ónim beredi. eginniń ortashasy  90-100 g; onyń qabyǵy óte juqa; eti sálǵana sarǵyshtaý, sýly, jaǵymdy dámi bar. Meıera lımonynyń taly jaryqsúıgish, ońtústik nemese ońtústik-shyǵys tereze aldynda jaqsy ósedi.

Árqashan jasyl bolyp turatyn taly 5 metr bıiktikte. Japyraǵy ellıptıkalyq, joǵaryda kebedi, qabyqty, jasyl, jaǵymdy sıtrýsty ıisimen. Gúlderi jalǵyz nemese sabaǵyna birneshe basy jınalǵan, aq nemese qyzyldaý. Aqpan-naýryzdan tamyzǵa deıin gúldeıdi. Uryqtary sozylǵan-sopaq, sońy sarǵysh arasynda jasyl.

Uryqtanýǵa lımon alǵashqy gúldenýinen keıin aq daıyn bolady. Ósimdikte erejege sáıkes 3-4 baılanys qaldyrady: Bir damyǵan uryqqa keminde 15 japyraqtan bolý kerek. Odan basqa qaldyrýǵa bolmaıdy ol onyń ósýin tejeıdi. Alǵashqy 2-3 jylda ǵana uryqtyń sapasyna kóńil bólý kerek. Topyraqtyń kólemi men quramyna da eginniń qatysy bar. Jas lımon alǵashqy jyldary óte qarqyndy ósedi. Bul kezeńde 4-5 jylǵa sozylady, jylsaıyn ósimdik tamyrly jáne japyraqty kólemin eki eseleıdi jáne qaraýdy qajet etedi.

Kútimi. Lımondar kótere alatyn tómengi temperatýra  +7°C, basqa sıtrýstylar +10°C kótere alady. Jazda olar ózderin ashyq aýada jaqsy sezinedi. Olarǵa jaqsy almasý jáne azyraq ylǵal qajet. Sýǵarý úshin sý jumsaq, mysalyǵa jańbyr sýy qajet. Sýǵarýda sýǵarý arasy topyraq sińý kerek áıtpese sıtrýsty jemis óledi. Ósý kezeńinde olardy suıyq tyńaıtqysh berý kerek, al qysta- aptasyna bir ret, al eger óte tómen temperatýrada ustaǵanda, ony múlde sýarmaý kerek.  Sıtrýstar úshin arnaıy tyńaıtqyshty tabylmaǵan jaǵdaıda jazda azot bar tyńaıtqyshpen nárlendirý kerek, al qysta – NPK men qaraıdy. Sıtrýstar kesýdi kóp qajet etpeıdi, biraq tym uzyn sabaqtaryn nemese durys emes ósip kele jatqandaryn qysqartý kerek. Tezirek azdap kesý kerek.

Tazalyǵy. Uryqtyń pisken pispegenin bilý óte qıyn. Tús alǵannan keıin olar 2 aıǵa deıin taǵy damıdy. Ustap kórýge bolady, jaılap ýaqyt ótken saıyn kórý kerek: sál jumsarǵan ba, ıaǵnı pisken. Biraq óte jumsaryp ketýine jol bermeý kerek.

Saqtalýy. Uryqty sál pisýi kem kezinde jınaýǵa bolady, óıtkeni olar qarańǵy, jyly nemese qurǵaq jerde jetilý úshin. 

Jabdyq. Jylyjaı úshin aspaly aýajylytý. Aýany úrý úshin suıyq janǵysh nemese polıetılendi aýa ótkizgish jabdyqtalǵan: gazdy nemese suıyq janǵyshty janarǵy inox AISI 430 tot baspaıtyn bolattan jasalǵan jylý almastyrǵysh jáne janý bólmesi; bilik  nemese syrtqa tebýshi jeldetkish; qaýipsizdik jáne baqylaýdy basqarý úshin elektrli qurylǵy; boıalǵan myryshpen qaptalǵan qańyltyr panelden jasalǵan myqty korpýs.

Aýyl sharýashylyǵy úshin aýa jylytqyshynyń 5 úlgisi óńdeldi, ol ferma, jylyjaıdyń jáne t.b. zootehnıkalyq nysandy jeldetý jáne jylytý úshin jasalǵan. AGRI serıaly aýa jylytýlary jabdyqtyń keń túrine ıe. Sonymen qatar aýajylytqyshty janǵyshymen tabıǵı gazda  jetkiziledi. inox AISI 430 tot baspaıtyn bolattan jasalǵan jylý almastyrǵyshtyń erekshe belgi konstrýksıalar:

•  patenttelgen konstrýksıa, tot baspaıtyn hromdy bolattan jasalaǵan (hromnyń quramy 18 %) ónimniń janýyna jáne ylǵalǵa qarsy joǵary korozıaǵa turaqtylyqty qamtamasyz etti. 

Jylý almastyrǵysh mynalardan turady:

•   suıyq janǵysh ottysy qosylý úshin ernemegi bar sılındirlik ottyqty bólmeni ózgertý, otty baqylaıtyn «kózdik», ol onyń barlyq núktelerinde keremet teńdeı muzdatqyshyna ıe;

•  jylý almastyrǵyshty maksımaldy nátıjelilikpen qamtamasyz etetin, ishki jalpaq týrbýlátory bar, tútindikti jalǵastyrý úshin ernemek baǵytyna qaraı eńkeıińki baǵyttalǵan qatparly jylý almastyrǵysh;

Paıdalaný mysaly:

Investısıalyq jospar

Kapıtaldy qarjy salý	Somma
Jylyjaı (0,1 ga)	5 250 000
Qural-jabdyq	820 000
Kóshetter	300 000
Jerdi daıyndaýdaǵy shyǵyn	454 301
Barlyǵy	6 824 301

Jylyjaı. Jylyjaıdyń naryqtyq baǵasy ortasha 5250 tenge/m2, sonda 1000 kv. metrli jylyjaı 5,250 myń teńgeni quraıdy. 
Quraljabdyq. AGRI-P/R jylyjaıy úshin aspaly aýa jylytqyshynyń baǵasy 820 myń tenge. 
Egý materıaly - kóshetter. 0,1 ga-ǵa ortasha egý materıaly  – 200 kóshet kerek. Bir kóshettiń quny - 1500 teńge (1500 teńge/kóshet* 200 kóshet= 300 000 tenge).

Tabystar. Lımonnyń bul surpynyń túri ekinshi jylynan bastap 10 kg deıin egistik beredi.(bir jyldyq kóshetterdi ekken bolsa).

	Butaqtan ónim	Butaqtar sany	Eginniń barlyǵy	Baǵasy, tg/kg	Sommasy
1 jyl	-	200	-	250	-
2 jyl	10	200	2 000	250	500 000
3 jyl	40	200	8 000	250	2 000 000
4 jyl	80	200	16 000	250	4 000 000
5 jyl	120	200	24 000	250	6 000 000
Barlyǵy			50 000		12 500 000

Qyzmetkerge ketetin shyǵyn. Lımondy egýdi uıymdastyrý úshin bir agronom-baǵbanshy kerek:

Baǵbanshy - agronom

1

70 000

840000

Áleýmettik salyq. Joba jetekshisi áleýmettik salyqty eki aı kórsetkishinde ózi úshin jáne bir aılyq kórsetkish esebinde árbir jumysshyǵa tóleıdi. (1 852 tenge * 2 * 12 aı + 1 852 tenge MRP * 1 jumysshy * 12aı = 66 672 tenge).
Áleýmettik aýdarym eńbekaqynyń 5 % teń jáne ol mindettelgen zeınetaqy qorynan alynady. (840 myń tenge *(1-10%)*5%=37 800 tenge).

Áleýmettik salyq, teńge	66 672
Áleýmettik aýdarymdar, teńge	37 800

Jobany qarjylandyrý:
Eger sizdiń qolyńyzda qarjy bolmaı, biraq óz isińizdi bastaǵyńyz kelse, qosymsha qarjy tabýǵa bolatyn joldary bar. Qarjylandyrý joldary:
BVÝ arqyly kredıtteý. Tóleý ýaqyty 72 aı, jarty jylǵa shekteýlerimen, kelesi ary qaraı aı saıyn tóleýge bolatyn  qarjylyq esepter 14% paıyzdyq  ústemeni kórsetti. 
Kredıtteý sheginde "Eńbekpen qamtý - 2020» baǵdarlamasynyń júzege asýy. Baǵdarlamada óz isi úshin búdjetten qarjy bóliný qarastyrylǵan.

İİİ. Lımonnyń paıdasy

Lımon – rýtalar tuqymdasyna jatatyn máńgi jasyl aǵash ósimdigi. Ol qolda ósirýge arnalǵan. Lımonnyń shyqqan jeri – Ońtústik jáne Úndi Qytaı araldary. Lımon aǵashynyń bıiktigi 5-8 m jetedi. Ózine tán efır maıynyń hosh ıisi bolady. Sonyń arqasynda ósimdik jaǵymdy ıis bólip turady. Lımonnyń shyryny aqshyl-sarǵysh tústi, dámi ashshy.

Bir jaqsysy lımondy úı jaǵdaıynda da ósire berýge bolady. Biraq, ol úshin arnaıy kútim qajet. Úıde ósirilgen lımon, baý-baqshada ósirilgen lımonnan hosh ıisti áldeqaıda kóbirek bóledi.

Lımonnyń quramynda 5-8% lımon qyshqyly, azot pen pektındi zattar, qant, fıtonsıdter, kalıı, mys, flavonoıdtar, A, V1, V2, S, D, R dárýmenderi men efır maıy bar.

Lımon jemisi turmysta keńinen qoldanys tapqan. Odan kondıterlik taǵamdar, ıaǵnı, marmelad, djem, túrli ıistendirgishter jasalady.

Onyń densaýlyqqa tıgizer paıdasy da kóp. Sonyń eń qarapaıym túri sýyq tıgen ýaqyttaǵy qoldanysy: lımondy shaıǵa salyp ishý. Munymen qosa medısınada lımondy  keńinen paıdalanady. Ásirese, asqazan, qan qysymynyń joǵarylaýy syndy aýrýlarda taptyrmas em. Sonymen qatar, kosmetıka salasynda da lımonnyń alar orny bar. Eger lımon shyrynymen bet terisin tazartatyn bolsa, teri aǵarady.

Al endi lımonnyń kelesideı tıgizer paıdalaryna jeke-jeke toqtalsaq:

1. Qolyńyzǵa súıel shyqsa, eki lımonnyń usatylǵan qabyǵyna 30% sirkesýdan 0,5 staqan quıyńyz. Tyǵyz jabylǵan ydysta, kezeńdep shaıqap otyryp, 8 kún ashytyńyz, sodan soń súzińiz. Osy tunbada sýlanǵan tampondy, kúnine birneshe ret súıelderge jaǵyp turyńyz.
*Sepkilderden uıalsańyz,  maza bermes 100 g. bal alyp, bir lımonnyń shyrynymen aralastyryńyz. Osy qospamen dákeden jasalǵan maılyqtardy dymqyldatyp, sepkilder bar jerlerge 15-20 mınýtqa jaǵyńyz. Tabysqa jetý úshin únemi 15-20 ret maska jaǵýǵa bolady.

2. Eger densaýlyǵyńyz syr berip, qan qysymyńyz tómendese, tamaqtan soń úgitilgen kofe dámderinen 50 g-0,5 kg. baldan jáne bir lımonnyń shyrynynan jasalǵan qospany 2 saǵattan keıin 1 shaı qasyqtan qabyldańyz. Qospany tońazytqyshta saqtaýdy umytpańyz.

3. Basyńyz aýyrsa, jańa pisken lımonnyń qabyǵyn alyp, sedradan tazartyp, qabaqqa salyńyz jáne birneshe ýaqyt ustańyz. Keıin teriniń ústinde lımon qabyǵynyń astynda qyzyl tańba paıda bolady, ol qyzady, al bas aýrýy basylady.

4. Tis jıegińiz jıi qanaıtyn bolsa, tisterińizdi lımonnyń qabyǵymen ysyńyz.

5. Eger, aıaǵyńyzdyń sińirleri tartylsa, aıaqtyń tabanyna tańerten jáne keshke lımonnyń shyrynyn jaǵyńyz. Biraq odan soń sál júrmeı qoıa turyńyz. Aıaq kımdi shyryn keppegenshe kımeńiz. Emdelý merzimi – eki jeti.

6. Tyrnaqtaryńyz synǵysh bolsa, olarǵa lımon shyryny men maı qospasyn jıi jaǵyp turyńyz.

7. Al qulaǵyńyz aýyrsa, 2-5 tamshy lımon shyrynyn tamyzyńyz – bul qulaqtyń aýrýyn basady jáne estýdi jaqsartady.



Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1.«Joǵary satydaǵy ósimdikter sıstematıkasy» (Á.Á. Ámetov, P.M. Myrzaqulov)
2. «Qazaq ýnıversıteti »Almaty 2000 j
3. «Botanıka» sısmetıka rastenıı. Moskva «Prosveshenıe »1975 g (N.A. Komarnıskıı, L.V. Kýdráshov, A.M. Ýranov)
4. Shańyraq: Úı-turmystyq ensıklopedıasy. Almaty: Qaz.Sov.ensıkl. Bas red., 1990
5. Syr boıy. Qyzylorda obl. gazeti. 2012 05.06. № 6 basylym.

---