InfoHub Logo

Metrologıa (grektiń «metro»-ólshem, «logos»-oqý, bilim) - ólshemder týraly, olardyń birligi men talap etiletin dáldigin qamtamasyz etetin ádister men quraldar týraly ǵylym. Metrologıa ǵylym jáne tájirıbelik qyzmet salasy retinde erte zamandarda paıda bolǵan. Árbir ólshem júıesiniń ózindik erekshelikteri bolǵan, olar sol dáýirmen, ulttyq dástúrmen jáne ulttyń kásibı mamandyqtarmen baılanysty boldy. İrgeles jatqan halyqtardyń ólshem birlikteri arasynda ózara baılanystylyq boldy. Mysaly: Halqymyzdyń  bir «túıeniń júgi»  ólshem birligine Taıaý Shyǵys memleketterinde salmaq ólshem birligi 1 vask; mysqal birligi-orta ǵasyrlyq  Buhara úshin eki mıskaldyq túrde anyqtalǵan, biri 4,8 mıskal qymbat baǵaly metaldar, asyl tastar, buıymdar úshin jáne ekinshisi 5,0 g jalpy qarapaıym buıymdar úshin paıdalanylǵan. Qazirgi zamanǵy  ólshemderdiń negizi  XYIII  ǵasyrda saýda qarym-qatynastarynyń damýyna baılanysty Evropadan Reseı,  Orta Azıaǵa birtindep endi. Alǵashqy uzyndyq ólshemderin aǵylshyndarmen sáıkestendirý  I Petrdiń jarlyǵymen iske asty. Orta Azıa jáne  Qazaqstandaǵy metrologıa kúrdeli jáne az zerttelgen. Shyǵys metrologıasy boıynsha V.Hınstyń «Mýsýlmanskıe mery ı vesa s perevodom v metrıcheskýıý sıstemý»  [1] oqý quraldary Seıit Kenjeahmetulynyń «Halyq ólshemderi» eńbekteri ǵana belgili.

Halyq ólshemderi - ult mádenıeti men etnografıalyq salalarynyń biri. «Halyq aıtsa - qalt aıtpaıdy» degendeı, halyq ólshemi-anyq ólshem desek, qatelespeımiz. Óıtkeni ony ata-babalarymyz birneshe ǵasyrlar boıy qoldanyp, sol arqyly ólshem negizderin jasaǵan. Halyq ólshemderiniń negizgi túrleri mynalar: salmaq ólshemi, kólem ólshemi men mólsheri, uzyndyq ólshemi, qashyqtyq ólshemi, ýaqyt jáne mezgil ólshemderi.

Halqymyz salmaq ólshemderin bylaısha jiktegen: mysqal (0,4g), qadaq (750g), keli (1kg), put (16kg), batpan (100kg) Bir túıeniń júgi ( 194,3 kg). Bul ólshemdermen  birge halyq salmaǵynan jer oıylǵandaı, túıege júk bolǵandaı degen sıaqty beıneleý, teńeý sıaqty aıshyqty sóz órnekterin qoldanyp, aýyr, jeńil degen sózderdi de paıdalanady. Kólem ólshemderi bir zattyń nemese maldyń sanyn, kólemi men mólsherin, aýmaǵyn, shamamen belgileıdi. Mysaly: bir shymshym, bir shókim, bir ýys, qos ýys,  bir tilim(nan), bir túıir, bir qoltyq, bir shúıke, bir qushaq, bir qap, bir shelek, bir qasyq, bir tamshy, bir arqa, bir shana, bir arba, bir tabaq, bir shoq (úki, tal), bir top (adam),  bir qaryn, bir sandyq, bir qalta. Mal sany men mólsherinde osyndaı shamamen ajyratady, ıaǵnı bir otar, bir qora, bir soqyr,  bir tabyn, bir úıir, on shaqty, jıyrma shaqty. Zattyń kólemine, aýmaǵyna keıde barmaqtaı, shynashaqtaı, judyryqtaı, qumalaqtaı, etekteı, alaqandaı degen teńeý degen sózderde qoldanyla beredi. Suıyq zattarǵa mólsher sózi qoldanylyp, ony mólsherlep esepteıdi. Halyq qalyńdyq ólsheminde umytpaǵan.  Muny olar kóbine jylqy qazysynyń  juqa, qalyńyna qaraı aıtqan. Aıtalyq, bult, pyshaq syrty, qylysh syrty,  (bular 1-2,5sm), eki eli, sere, taban (7-10 sm)t.s.s. Basqa zattardyń kóbnese saýsaq qyry-elimen ólshenedi.

Uzyndyq jáne qashyqtyq ólshemi múlde eki uǵymdy, eki túrli ólshemdi bildiredi. Uzyndyq ólshemderi bir zattyń (taıaqtyń, arqannyń) uzyndyǵyn anyqtaıdy, ataýlary: bir eli (1-5sm), eki eli, úsh eli, tutam, synyq súıem (14-15sm), súıem (17-18sm), qarys,  kere qarys (20-22sm), kez (50sm), arshyn (75sm), qulash (1,8-2m), t.b. Baltasap,  kebis basyndaı degen balyq ólshemderi de bar. Qashyqtyq ólshemderi: adym (qadam) (1m), Taıaq tastam (10-15m), áı deıtin jer (100m), daýys jetetin jer (250-300m), shaqyrym (1km), ıek asty, bir tóbe astynda (4-5km), qozy kósh (5-6km), kóz ushynda (6-7km), taı shaptyrym (4-5km), qunan shaptyrym (8-10km),  at shaptyrym (25-30km), bir kúndik jer, aıshylyq jol t.b. Bul mejeler aýyl ishinde bul kúnderide jıi aıtylady. El ishinde tereńdik, bıiktik ólshemderide bar.  Buǵan tereń, taıyz,  bıik, alasa, degen sózder qoldanylady. Bir aıta keterlik jaı: joǵarydaǵy atalǵan ólshemder bir-biriniń ornyna júrmeıdi.

Aýa raıyn baqylaýda, sondaı-aq ystyq, sýyqty jáne onyń ózine tán ólshemin belgileýde de halyqtyq ataýlar az emes: qanjylym, muzdaı, qapyryq, qaınap tur, kúıip tur, aspan aınalyp jerge túskendeı, mı qaınar dep jaz aıyndaǵy kún raıyn aıtsa,  qysta shýaq maı tońǵysyz, shybynsyz jaz, sýyq salqyn, aıaz, úskirik, bet qaratpas aıaz, sarshunaq aıaz, tifý dese, túkirik jerge túspeıtin aıaz degen teńeýler arqyly kúnniń qanshalyqty sýyq ekenin anyqtap, soǵan sáıkes áreket ete bastaıdy.

XYIII  ǵasyrda Áz Táýke han basshylyǵmen jasalǵan áıgili «Jeti jarǵy» zańy quqyqtyq  negizinde shyǵyn jáne qun mólsherin belgiledi.  Daý-janjal nemese urys kezinde adam ólimi men dene jaraqatyna saı aıyp, qun ólshemin bekitti. Mysaly, et adam quny - 100 jylqy. Eger bireýdiń belin syndyrsa, tolyq adam qunyn tóleıdi. Adamnyń bir kózin shyǵarsa, onyń jarty qunyn tóleıdi.  Urys tóbeleste bas barmaq synsa- 100 qoı, shynashaq synsa-20 qoı tóleıdi. Dene zaqymynan bala óli týsa: 5 aılyq bala úshin 5 at, 5 aıdan 9 aıǵa deıingi bala úshin ár aıǵa bir túıe tólegen. Atalǵan zań negizinde 100 túıe 300 atqa nemese 1000 qoıǵa teńestirilgen. Bul mólsherdiń áleýmettik, memlekettik mańyzy da óte zor boldy. Saýdada ár zattyń, maldyń qunyn belgileýde de oraıly ádister men joldar taba bilgen. Aqshalaı saýdada tıyn men teńgeni, altyn kúmis sıaqty qundy metaldardy qoldanǵan. Aıyrbas saýda da árkimniń kelisimine sáıkes shamamen túıeni qulyndy bıege, bıeni buzaýly sıyrǵa,  sıyrdy taı, qunanǵa, taıdy 3-4 qoıǵa aıyrbastaǵan. Sóıtip, mal, buıym saýdasynda da ár zattyń laıyq, kesimdi ólshemderi bolǵan.

Halyq ýaqytty anyqtaýda baı tájirbıe jınaqtady. Ony qoldanýdyń sáti men joldany, soǵan laıyqty sóz órnekterin oılastyra bildi. Jyldy, toqsandy, aıdy, aptany, táýlikti bólýdiń sharýashylyqqa saı reti men yńǵaıynda keltire bildi. Merzim, mezgil ólshemderiniń halyqtyq ataýlaryna qazaq tili óte baı. Ulttyq uǵymda merzim ýaqyttyń, mezgildiń shamasy men uzaqtyǵyn bildiredi, mysaly: bir sát, qas qaǵym, á degenshe (1 sek), sút pisirim (10-15 mın ), shaı qaınatyp (20-30 mın), bıe saýym (1,5 saǵat), et pisirim (2-3 saǵat), toqsan (3aı). Adam ómiri de jas (1 jyl), múshelermen (12 jas) eseptelip, bir múshel (13 jas), eki músheli (25 jas), úsh músheli (37 jas), tórt músheli (49 jas), t.s.s. bólinedi. Ýaqyt mezgilderin anyqtaýda jáne onyń jıilikterin jiktep, aıyrýda halyq teńeýleri men ólshemderi ári qyzyq, ári anyq, ári túrgede óte baı. Mysaly: eleń-alań, qulanıek,  tań sári, qulqyn sary,  tań bozara, alakeýim,  tań biline, kún qyzara, kún kóterile, kún arqan boıy kóterile, tal tús, shańqaı tús, talma tús, sáske tús, tús aýa, tús qaıta, besin, ekindi, kesh, kóleńke basy uzara, kún bata, ymyrt , ińir, apaq-sapa, namazdyger, aqsham (namazsham), aqsham jamyraı, beıýaqyt, qas qaraıa,  tún qarańǵysy, aı týa, juldyz sóne t.b. Demek, munyń bári halqymyzdyń  tanym-túsinik, oıynyń, ár istiń baıybyna tereń boılaý, baǵdarlaý qabiletiniń joǵary turǵanyn dáleldep beredi. Mezgildi qazaqtar kúndiz kóleńkege, túnde juldyzǵa qarap ta anyqtaǵan.

Qoldanǵan ádebıetter: 

1. Seıit Kenjeahmetuly «Halyq ólshemderi» 361 bet, «Qazaqtyń salt-dástúrleri men ádet-ǵuryptary», «Atamura» korporasıasy JSHS-niń  Polıgrafkombınaty, 050002, Almaty qalasy, M.Maqataev kóshesi, 41
2. Seıit Kenjeahmetuly «Jeti qazyna», «Mysqaldan batpanǵa deıin», 57 bet, «Ana tili baspasy JSHS, 480009, Almaty qalasy, Abaı dańǵyly, 143-úı»
3. Seıit Kenjeahmetuly Qazaq halqynyń turmysy men mádenıeti «Halyq ólshemderi» (308), 328 bet, JSHS «Almaty kitap baspasy» 050012 Almaty qalasy, Jambyl kóshesi № 111
4. K.Akıshev, G.Darıbaeva  «Metrologıanyń damý tarıhy» 119 bet, « Standarttaý, metrologıa jáne sáıkestikti baǵalaý», «Folıant» baspasy, 010000, Astana qalasy, Sh.Aımanov kóshesi, 13

Shymkent agrarlyq kolejiniń
M9-151 tobynyń stýdenti: Aýeltaev Bınazar
Jetekshi: Qojabek Batyrhan Óteshuly

---